„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Robert Rochel

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na
organizm 311[02].Z3.04

Poradnik dla nauczyciela

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji

–

Państwowy Instytut Badawczy

Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr Barbara Przedlacka
mgr Zbigniew Piotr Rawluk


Opracowanie redakcyjne:
mgr Jolanta Łagan


Konsultacja:
mgr inż. Gabriela Poloczek

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczn

ą

programu jednostki modułowej 311[02].Z3.04,

„Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik analityk.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Przykładowe scenariusze zajęć

5.

Ćwiczenia

7

11

5.1.

Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,

działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

11

5.1.1.

Ć

wiczenia

11

5.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

13

5.2.1.

Ć

wiczenia

5.3.

Toksyczność substancji uzależniających

5.3.1.

Ć

wiczenia

13
16
16

6.

Ewaluacja osiągnięć ucznia

18

7.

Literatura

32

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1.

WPROWADZENIE

Przekazujemy Państwu poradnik dla nauczyciela, który będzie pomocny w prowadzeniu

zajęć dydaktycznych w szkole kształcącej w zawodzie technik analityk. Posłuży on
przygotowaniu ucznia do przyszłej pracy na stanowisku technika analityka w laboratorium
chemicznym, analitycznym lub biotechnologicznym.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne zawierające wykaz wiedzy jaką uczeń powinien posiadać przed
przystąpieniem do realizacji programu jednostki modułowej,

−

cele kształcenia grupujące wykaz umiejętności, które powinny zostać ukształtowane
w trakcie przyswajania przez ucznia materiału zawartego w poradniku,

−

przykładowe scenariusze zajęć,

−

propozycje ćwiczeń dla uczniów, które umożliwią im nabycie umiejętności praktycznych,

−

ewaluację osiągnięć ucznia w postaci testów sprawdzających stan wiedzy uczniów,

−

spis literatury.
Wskazane jest, aby zajęcia dydaktyczne były prowadzone różnymi metodami ze

szczególnym uwzględnieniem aktywizujących metod nauczania, np. samokształcenia
kierowanego, tekstu przewodniego, gier dydaktycznych, metody projektów, ćwiczeń
laboratoryjnych oraz dyskusji dydaktycznej.

Formy organizacyjne pracy uczniów mogą być zróżnicowane, począwszy od

samodzielnej pracy uczniów do pracy zespołowej. Praca zespołowa, w szczególności
w małych zespołach pozwoli na przedyskutowanie w grupie problemów, które przedstawił
nauczyciel. Ponadto niezwykle ważnym w tej formie pracy jest umiejętność dyskusji w grupie
oraz wzajemne uzupełnianie informacji.

Ewaluację osiągnięć ucznia można przeprowadzić za pomocą zaproponowanych

zestawów zadań testowych.

Wskazane jest zwrócenie uwagi na aspekty bezpieczeństwa i higieny pracy. W trakcie

zajęć laboratoryjnych zachowanie bezpieczeństwa i higieny jest szczególnie ważne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

311[02].Z3

Podstawowe badania toksykologiczne

311[02].Z3.01

Stosowanie podstawowych zasad toksykologii

311[02].Z3.02

Badanie toksyn w środowisku naturalnym

i przemysłowym

311[02].Z3.03

Badanie substancji toksycznych w żywności

i w środkach codziennego użytku

311[02].Z3.04

Określanie wpływu leków i substancji

toksycznych na organizm

Schemat układu jednostek modułowych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska,

−

przestrzegać zasad dobrej techniki laboratoryjnej,

−

przestrzegać zasad bezpieczeństwa podczas badania analitycznego w szczególności
w trakcie kontaktu z substancjami uznanymi za niebezpieczne oraz z truciznami,

−

posługiwać się w prawidłowy sposób nomenklaturą związków chemicznych zarówno
organicznych jak i nieorganicznych,

−

określać właściwości fizykochemiczne substancji,

−

prawidłowo oceniać na podstawie informacji zawartych na etykietach szkodliwe
i toksyczne działanie narkotyków i używek,

−

stosować obowiązujące jednostki układu SI,

−

sporządzać wykresy i interpretować wyniki,

−

sporządzać roztwory o określonym stężeniu,

−

przygotowywać próbki materiału do analizy,

−

przygotowywać sprzęt laboratoryjny, aparaturę i odczynniki do analizy,

−

korzystać z norm, przepisów, procedur i dostępnych instrukcji,

−

właściwie rozpoznawać objawy zatruć substancjami niebezpiecznymi,

−

udzielać pierwszej pomocy oraz organizować akcję ratowniczą w razie konieczności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:

−

określić fizjologiczne właściwości związków chemicznych,

−

określić fizjologiczne właściwości chemicznych składników popularnych leków,

−

scharakteryzować czynniki wpływające na toksyczność leków,

−

określić przyczyny zatruć lekami,

−

dokonywać klasyfikacji ważniejszych grup leków,

−

scharakteryzować budowę chemiczną najważniejszych grup leków,

−

przeprowadzić analizę składników chemicznych popularnych leków na podstawie
informacji zamieszczonej na etykietach oraz określić czynnik skutecznego leczenia,

−

scharakteryzować środki farmaceutyczne i używki powodujące uzależnienia,

−

przewidzieć skutki nierozważnego stosowania leków,

−

określić zdrowotne i społeczne skutki narkomanii i alkoholizmu,

−

scharakteryzować podstawowe metody analizy czynnych składników środków
farmakologicznych i uzależniających,

−

wykonać analizy podstawowych składników środków farmakologicznych,

−

skorzystać z norm, przepisów, procedur dotyczących wykrywania i oznaczania
ilościowego środków farmakologicznych i uzależniających.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. PRZYKŁADOWE SCENARIUSZE ZAJĘĆ

Scenariusz zajęć 1

Osoba prowadząca:

………………………………………….

Modułowy program nauczania:

Technik analityk 311[02]

Moduł:

Podstawowe badania toksykologiczne 311[02].Z3

Jednostka modułowa:

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych

na organizm 311[02].Z3.04

Temat: Skutki zdrowotne i społeczne uzależnienia powodowanego przez substancje

uzależniające. Nałogi i czynniki je powodujące.

Cel ogólny: Zapoznanie się z problemem zjawiska uzależnień powodowanych przez

substancje uzależniające.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

określić na czym polega problem uzależnienia i nałogu,

−

sprecyzować mechanizmy powstawania tych zjawisk,

−

określić jakie substancje mogą najczęściej być nadużywane,

−

zaproponować działania profilaktyczne zapobiegające powstawaniu uzależnienia
i nałogu.

Metody nauczania–uczenia się:

−

pogadanka z elementami wykładu,

−

burza mózgów,

−

realizacja grupowego projektu związanego z tematem zajęć.

Środki dydaktyczne:

−

akty prawne i rozporządzenia,

−

ulotki profilaktyczne,

−

puste opakowania popularnych leków powodujących uzależnienia,

−

prezentacje jako wynik pracy grupowej w czasie burzy mózgów,

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

rzutnik pisma,

−

foliogramy,

−

Farmakopea Polska.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

zajęcia grupowe,

−

praca w zespole – projekt realizacji prac dotyczących zjawiska uzależnienia i nałogu.

Czas:

2 godziny dydaktyczne.

Uczestnicy:

−

uczestnicy szkoły kształcącej w zawodzie technik analityk.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Przebieg zajęć:
1.

Wprowadzenie:
–

nauczyciel podaje temat lekcji i przeprowadza czynności porządkowe, rozdaje
uczniom instrukcję do ćwiczeń.

2.

Omówienie celu zajęć:
–

nauczyciel prosi aby klasa ułożyła własną definicję uzależnienia i nałogu,

–

nauczyciel proponuje określić różnicę pomiędzy nimi.

3.

Pogadanka z elementami wykładu na temat uzależnienia i nałogu.

4.

Burza mózgów, w czasie której uczniowie podają przykłady substancji powodujących
zjawisko uzależnienia, (np. substancje odurzające, leki i alkohol).

5.

Nauczyciel dzieli klasę na 3 grupy i prosi o opracowanie prezentacji (np. w formie posteru)
dotyczącej skutków zdrowotnych i społecznych uzależnienia od wyżej wymienionych
czynników, jako wynik wspólnej pracy całej grupy.

6.

Prezentacja wyników i dyskusja podsumowywująca.

Zakończenie zajęć

Ocena projektów grupowych przez nauczyciela i wspólne omówienie.

Praca domowa

Zaproponuj metody profilaktyki uzależnień.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:
–

Karta ewaluacyjna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Scenariusz zajęć 2

Osoba prowadząca:

………………………………………….

Modułowy program nauczania:

Technik analityk 311[02]

Moduł:

Podstawowe badania toksykologiczne 311[02].Z3

Jednostka modułowa:

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych

na organizm 311[02].Z3.04

Temat: Nikotynizm. Zagrożenie zdrowotne i społeczne.

Cel ogólny: Zagadnienia związane z nikotynizmem. Określenie zagrożeń zdrowotnych

i społecznych zarówno dla osób palących jak i niepalących.

Po zakończeniu zajęć edukacyjnych uczeń powinien umieć:

−

zdefiniować zjawisko nikotynizmu,

−

określić mechanizm działania toksycznego nikotyny,

−

omówić toksyczność dymu nikotynowego ze szczególnym uwzględnieniem substancji
działających rakotwórczo,

−

omówić szkodliwość społeczną nikotynizmu,

−

zaproponować działania profilaktyczne dotyczące nałogu palenia.

Metody nauczania–uczenia się:

−

wykład,

−

dyskusja w grupach.

Środki dydaktyczne:

−

foliogramy,

−

rzutnik pisma,

−

literatura toksykologiczna,

−

ulotki profilaktyczne.

Formy organizacyjne pracy uczniów:

−

zajęcia grupowe.

Czas: 3 godziny dydaktyczne.

Przebieg zajęć:
1.

Wprowadzenie i czynności porządkowe.

2.

Omówienie celu zajęć.

3.

Wykład na temat nikotynizmu.

4.

Ć

wiczenie polegające na analizie szkodliwości zdrowotnej i społecznej palenia tytoniu

(ćwiczenie 1 z 5.3.1.).

5.

Opracowanie prezentacji mającej na celu działania profilaktyczne.

6.

Prezentacja wyników i wspólna dyskusja.

7.

Podsumowanie pracy uczniów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Zakończenie zajęć

Ocena pracy uczniów przez nauczyciela i wspólne omówienie prezentacji.

Praca domowa

Opisz jakiego rodzaju schorzenia najczęściej wywoływane są przez nałóg palenia.

Sposób uzyskania informacji zwrotnej od ucznia po zakończonych zajęciach:

−

Karta ewaluacyjna.

Ć

wiczenie (1 z 5.3.1.)

Przeprowadź analizę szkodliwości zdrowotnej i społecznej palenia tytoniu.

Sposób wykonania ćwiczenia:

1)

dokonać analizy właściwości nikotyny jako substancji potencjalnie uzależniającej,

2)

określić wpływ nikotyny na komórki i tkanki osoby palącej,

3)

przeanalizować skład dymu tytoniowego ze szczególnym uwzględnieniem związków
tlenku węgla oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) -
związków potencjalnie rakotwórczych a także niektórych alkaloidów,

4)

omówić działanie toksyczne dymu tytoniowego,

5)

ocenić

chorobotwórczość

dymu

tytoniowego

podkreślając

jego

właściwości

chorobotwórcze dla osób palących oraz embriotoksyczne i teratogenne dla matek
palących,

6)

podkreślić szkodliwość społeczną palenia tytoniu także dla tzw. biernych palaczy,

7)

wyciągnąć wnioski.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem,

−

praca grupowa.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

ulotki na temat szkodliwości palenia tytoniu,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

5. ĆWICZENIA

5.1. Klasyfikacja substancji leczniczych ze względu na funkcje,

działanie, budowę chemiczną i pochodzenie

5.1.1. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ mechanizm działania popularnych leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

2)

zaopatrzyć się w dwa puste opakowania po popularnym leku przeciwgorączkowym
i przeciwbólowym wraz z ulotkami,

3)

dokonać szczegółowej analizy załączonych ulotek,

4)

wskazać jaki związek chemiczny jest substancją czynną w przypadku leku
przeciwgorączkowego i leku przeciwbólowego,

5)

przeanalizować mechanizm działania leku korzystając z ulotki,

6)

omówić wskazania do zastosowania i przeciwwskazania,

7)

opisać działanie niepożądane leku przeciwbólowego i leku przeciwgorączkowego,

8)

zapoznać się z dawkowaniem, uwzględniając wiek potencjalnego pacjenta,

9)

zapisać w postaci wniosków dokonaną analizę.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

metoda projektów.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

puste opakowania po popularnych lekach przeciwbólowych i przeciwgorączkowych,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Oceń właściwości kwasu acetylosalicylowego jako przykładu substancji leczniczej

o wielu zastosowaniach terapeutycznych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

korzystając z Farmakopei Polskiej lub podręcznika do farmakologii dokonać analizy
zastosowania kwasu acetylosalicylowego jako substancji czynnej wielu leków, głównie
przeciwbólowych i przeciwzapalnych oraz przeciwagregacyjnych a także składnika wielu
mieszanek przeciwbólowych,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

2)

wymienić nazwy leków i preparatów zawierających kwas acetylosalicylowy, korzystając
z wielu źródeł takich jak podręcznik, ulotki, puste opakowania,

3)

omówić wskazania i przeciwwskazania do stosowania leków i preparatów zawierających
kwas acetylosalicylowy,

4)

opisać działanie niepożądane kwasu acetylosalicylowego, przeanalizować przebieg
i objawy zatrucia przewlekłego i ostrego kwasem acetylosalicylowym,

5)

określić dawki wywołujące zatrucie przewlekłe i ostre kwasem acetylosalicylowym,

6)

omówić zastosowanie kwasu acetylosalicylowego jako leku stosowanego w profilaktyce
zawału mięśnia sercowego.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

metoda projektów.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

puste opakowania po lekach i preparatach zawierających kwas acetylosalicylowy,

−

ulotki informacyjne,

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

5.2.

Zatrucia związkami chemicznymi i lekami

5.2.1

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zidentyfikuj zawartość rutozydu w zielu bratka za pomocą chromatografii cienkowarstwowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

dodać do 1 g surowca zielarskiego (ziele bratka) 10 cm

3

metanolu,

2)

ogrzewać tak przygotowany roztwór na łaźni wodnej w temperaturze 60°C,

3)

przesączyć podgrzany roztwór otrzymując w ten sposób tak zwany roztwór A,

4)

przygotować metanolowy roztwór substancji porównawczej (rutozydu) o stężeniu
0,25 mg/cm

3

– roztwór B,

5)

nanieść na płytkę chromatograficzną zawierająca żel krzemionkowy jako fazę
nieruchomą 20 µm

3

roztworu A i 5 µm

3

roztworu B,

6)

rozwijać chromatogram używając jako fazy ruchomej mieszaninę następujących
rozpuszczalników: octan etylu – woda - kwas mrówkowy - kwas octowy w stosunku
100:27:11:11,

7)

wysuszyć chromatogram w temperaturze pokojowej,

8)

obejrzeć chromatogram w nadfiolecie (366 nm) – plamy flawonoidów wykazują brunatną
fluorescencję, a po wywołaniu metanolowym roztworem chlorku glinu o stężeniu
10 g/dm

3

, fluorescencję żółtopomarańczową,

9)

umieścić chromatogram w parach amoniaku celem pogłębienia barwy plam,

10)

przeanalizować otrzymany chromatogram, obecność plam z roztworu A i roztworu B
wskazuje na obecność rutozydu w zielu bratka.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

ć

wiczenia laboratoryjne,

−

metoda projektów.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

łaźnia wodna,

−

sączki,

−

lejki szklane,

−

płytki chromatograficzne,

−

statyw do sączenia,

−

mikropipeta do nanoszenia próbki,

−

odczynniki:
-

metanol,

-

rutozyd o stężeniu 0,25 mg/cm

3

,

-

octan etylu: woda: kwas mrówkowy: kwas octowy w stosunku 100:27:11:11,

-

chlorek glinu o stężeniu 10 g/dm

3

,

-

cz.d.a. amoniak.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj oddziaływanie toksyczne luminalu jako przykład zatrucia barbituranami.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

dokonać ogólnej charakterystyki pochodnych kwasu barbiturowego korzystając z danych
literaturowych,

2)

wyróżnić podstawowe grupy pochodnych kwasu barbiturowego ze względu na czas
działania,

3)

określić przyczyny zatruć barbituranami,

4)

omówić objawy pojawiające się w zatruciu przewlekłym pochodnymi kwasu
barbiturowego,

5)

omówić objawy pojawiające się w zatruciu ostrym pochodnymi kwasu barbiturowego,

6)

podać dawkę toksyczną luminalu,

7)

podać dawkę śmiertelną luminalu,

8)

opisać sposoby usuwania barbituranów z organizmu oraz ratowania osób zatrutych,

9)

wyciągnąć wnioski po przeanalizowaniu zatrucia luminalem.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca farmakologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Określ rodzaje i oceń wpływ trucizn na zdrowie i życie człowieka.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

podać definicje trucizny, toksyny, ksenobiotyku, zatrucia przewlekłego i zatrucia ostrego,

2)

dokonać klasyfikacji trucizn, jako kryterium wyboru zastosować pochodzenie,

3)

podać przykłady trucizn pochodzenia biologicznego,

4)

podać przykłady trucizn pochodzenia przemysłowego,

5)

opisać powstawanie zatruć przewlekłych, oceniając jakie najczęściej czynniki je
wywołują,

6)

opisać powstawanie zatruć ostrych, oceniając jakie najczęściej czynniki je wywołują,

7)

opisać zapobieganie powstawania zatruć ostrych i przewlekłych,

8)

wyciągnąć wnioski i zanotować.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Ś

rodki dydaktyczne:

−

foliogramy dotyczące najczęściej występujących trucizn,

−

rzutnik pisma,

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

5.3.

Toksyczność substancji uzależniających

5.3.1.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeprowadź analizę szkodliwości zdrowotnej i społecznej palenia tytoniu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

dokonać analizy właściwości nikotyny jako substancji potencjalnie uzależniającej,

2)

określić wpływ nikotyny na komórki i tkanki osoby palącej,

3)

przeanalizować skład dymu tytoniowego ze szczególnym uwzględnieniem związków
tlenku węgla oraz wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) -
związków potencjalnie rakotwórczych a także niektórych alkaloidów,

4)

omówić działanie toksyczne dymu tytoniowego,

5)

ocenić

chorobotwórczość

dymu

tytoniowego

podkreślając

jego

właściwości

chorobotwórcze dla osób palących oraz embriotoksyczne i teratogenne dla matek
palących,

6)

podkreślić szkodliwość społeczną palenia tytoniu także dla tzw. biernych palaczy,

7)

wyciągnąć wnioski.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

ulotki na temat szkodliwości palenia tytoniu,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj objawy zatrucia alkoholowego w zależności od stężenia alkoholu

etylowego we krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

dokonać analizy właściwości alkoholu etylowego, jako substancji potencjalnie
uzależniającej,

2)

przeanalizować przebieg procesów metabolicznych alkoholu etylowego i jego toksyczny
wpływ na organizm,

3)

określić na podstawie danych literaturowych dawkę toksyczną i dawkę śmiertelną
alkoholu etylowego w organizmie człowieka,

4)

korzystając z literatury oraz z tabeli nr 3 poradnika omówić intensywność i częstość
występowania objawów toksycznych w zależności od zawartości alkoholu etylowego we
krwi,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

5)

podkreślić negatywne skutki spożywania alkoholu przez kierowców,

6)

omówić negatywne aspekty społeczne choroby alkoholowej,

7)

wyciągnąć wnioski.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Farmakopea Polska,

−

literatura dotycząca toksykologii,

−

przybory do pisania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 3

Na przykładzie nadużywania popularnych leków, określ na czym polega zjawisko

lekozależności i oceń jego skutki zdrowotne i społeczne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Uczeń powinien:

1)

określić na czym polega problem lekozależności,

2)

sprecyzować mechanizm tego zjawiska,

3)

określić jakie leki najczęściej są przez pacjentów nadużywane,

4)

zaproponować działania profilaktyczne zapobiegające powstawaniu lekozależności,

5)

ocenić skutki zdrowotne lekozależności,

6)

ocenić skutki społeczne lekozależności,

7)

wyciągnąć wnioski i zanotować.

Zalecane metody nauczania–uczenia się:

–

pokaz z objaśnieniem.

Ś

rodki dydaktyczne:

−

Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo Farmaceutyczne (tj. Dz.U. z 2004 r., Nr 53,
poz. 533),

−

literatura dotycząca farmakologii i toksykologii,

−

opakowania po popularnych lekach wywołujących uzależnienia,

−

ulotki profilaktyczne,

−

Farmakopea Polska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

6. EWALUACJA OSIĄGNIĘĆ UCZNIA

Przykłady narzędzi pomiaru dydaktycznego

Test 1
Test dwustopniowy do jednostki modułowej

„Określanie wpływu leków

i substancji toksycznych na organizm”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 2, 3, 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13, 15, 16, 17, 18, 20 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 4, 9, 10, 14, 19 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 9 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 5 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. d, 2. d, 3. c, 4. b, 5. a, 6. d, 7. b, 8. c, 9. c, 10. c, 11. c,
12. c, 13. c, 14. d, 15. d, 16. b, 17. a, 18. b, 19. d, 20. d.

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Zdefiniować pojęcie leku

B

P

d

2

Określić rodzaje surowców do
pozyskiwania leków

B

P

d

3

Wskazać stałe postacie leków

C

P

c

4

Wskazać antybiotyki o wysokiej
toksyczności

C

PP

b

5

Określić jakie leki są stosowane w
schorzeniach ośrodkowego układu
nerwowego

B

P

a

6

Scharakteryzować działanie
pochodnych kwasu barbiturowego

C

P

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

7

Zdefiniować pojęcie dawki toksycznej

B

P

b

8

Wyjaśnić pojęcie działania
teratogennego

B

P

c

9

Określić rodzaj reakcji pierwszej fazy

C

PP

c

10

Ocenić szkodliwe oddziaływanie leków
w czasie ciąży

D

PP

c

11 Zdefiniować zjawisko polipragmazji

B

P

c

12 Określić na czym polega tolerancja

C

P

c

13

Określić rodzaj uzależnienia
wywoływanego przez alkohol etylowy

C

P

c

14

Rozróżnić pochodne morfiny
wywołujące zależność opioidową

C

PP

d

15

Określić związek pomiędzy
zawartością alkoholu etylowego we
krwi a rodzajem zatrucia

C

P

d

16 Sklasyfikować pochodne kannabinolu

C

P

b

17

Wybrać metody terapii
farmakologicznej w leczeniu choroby
alkoholowej

B

P

a

18

Wymienić objawy w zatruciu środkami
halucynogennymi

A

P

b

19

Zaklasyfikować zażywanie konopi do
odpowiedniego typu toksykomanii

B

PP

d

20 Wyjaśnić przyczyny zatruć lekami

A

P

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przygotuj materiały testowe dla ucznia.

3.

Dopilnuj aby uczniowie pracowali samodzielnie.

4.

Przed rozpoczęciem testu zapoznaj uczniów z instrukcją dla ucznia i upewnij się, że jest
dla wszystkich zrozumiała.

5.

Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na test.

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

4.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak x.

6.

W przypadku pomyłki odpowiedź błędną zaznacz kółkiem i wybierz odpowiedź
poprawną.

7.

Test zawiera 20 zadań w tym 15 z poziomu podstawowego i 5 z poziomu ponadpodstawowego.

8.

Masz do wyboru cztery odpowiedzi, w tym jedną jest prawidłowa.

9.

Pamiętaj, że Twoja odpowiedź powinna być samodzielna.

10.

Do zadań, które sprawiają Ci szczególną trudność wróć później.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Lekiem nazywamy

a)

substancję działającą terapeutycznie.

b)

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci.

c)

substancję wprowadzoną do organizmu w celach terapeutycznych.

d)

substancję wprowadzoną do organizmu w odpowiedniej postaci w celach
terapeutycznych.

2.

Surowcami używanymi do pozyskiwania leków mogą być
a)

tylko surowce roślinne.

b)

tylko surowce mineralne.

c)

tylko surowce zwierzęce.

d)

surowce roślinne, surowce mineralne, surowce zwierzęce.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

3.

Przykładem stałych postaci leków są

a)

nalewki.

b)

mazidła.

c)

maści.

d)

maceraty.

4.

Przykładem antybiotyków o wysokiej toksyczności są

a)

sulfonamidy.

b)

tetracykliny.

c)

cefalosporyny.

d)

karbapenemy.

5.

Do grupy leków stosowanych w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego należą

a)

leki psychotropowe.

b)

leki działające na układ współczulny.

c)

leki wykrztuśne.

d)

leki chemioterapeutyczne.

6.

Pochodne kwasu barbiturowego wykazują działanie

a)

uspokajające.

b)

nasenne.

c)

przeciwpadaczkowe.

d)

wszystkie wyżej wymienione.

7.

Ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny nazywamy

a)

dawką terapeutyczną.

b)

dawką toksyczną.

c)

dawką letalną.

d)

dawką śmiertelną.

8.

Działanie toksyczne na zarodek w pierwszym trymestrze ciąży nazywamy działaniem

a)

embriotoksycznym.

b)

rakotwórczym.

c)

teratogennym.

d)

alergicznym.

9.

Do reakcji pierwszej fazy w metabolizmie leków w organizmie zaliczamy

a)

sprzęganie z glicyną.

b)

tworzenie siarczanów.

c)

utlenianie.

d)

tworzenie glukuronianów.

10.

Szkodliwe oddziaływanie leków w czasie ciąży, potwierdzone przez miarodajne testy na
zwierzętach pozwala na zaliczenie do kategorii

a)

b.

b)

x.

c)

c.

d)

a.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

11.

Zjawisko polipragmazji polega na

a)

zażywaniu leku o wysokiej toksyczności.

b)

kumulacji leków w organizmie.

c)

zażywaniu wielu leków, które wchodzą w liczne interakcje.

d)

pojawieniu się lekozależności.

12.

Zjawisko polegające na przyzwyczajeniu do stałego zażywania środków odurzających,
w efekcie czego pojawia się przymus przyjmowania coraz większych dawek leków
nazywamy

a)

zależności psychicznej.

b)

zależności fizycznej.

c)

tolerancją.

d)

zależnością psychofizyczną.

13.

Uzależnienie wywoływane przez alkohol etylowy wykazuje cechy

a)

silnego uzależnienia psychicznego.

b)

silnego uzależnienia fizycznego.

c)

silnego uzależnienia psychofizycznego.

d)

słabego uzależnienia psychofizycznego.

14.

Do grupy morfiny i jej pochodnych wywołujących zależność opioidalną należy

a)

tylko heroina.

b)

tylko kodeina.

c)

tylko morfina.

d)

heroina, kodeina, morfina.

15.

Objawy zatrucia ostrego alkoholem etylowym pojawiają się, gdy we krwi alkohol etylowy
znajduje się w stężeniu

a)

od 0,5 do 1,0 promila.

b)

od 1,0 do 2,0 promila.

c)

od 0,2 do 1,0 promila.

d)

od 3,0 do 5,0 promila.

16.

Do grupy pochodnych kannabinolu należy

a)

amfetamina.

b)

marihuana.

c)

kokaina.

d)

nikotyna.

17.

Farmakologiczne leczenie choroby alkoholowej polega na

a)

wszywaniu leków pod skórę w postaci peletek.

b)

dożylnym podawaniu leków.

c)

doustnym podawaniu leków.

d)

podawaniu leków drogą podjęzykową.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

18.

Halucynacje, omamy oraz gwałtowne skoki ciśnienia są charakterystyczne dla
uzależnienia wywołanego przez

a)

amfetaminę.

b)

ś

rodki halucynogenne.

c)

alkohol etylowy.

d)

amfetaminę, alkohol etylowy.

19.

Nałóg związany z zażywaniem alkaloidów konopi zaliczany jest do

a)

toksykomanii typu kokainowego.

b)

toksykomanii typu lotnych rozpuszczalników.

c)

toksykomanii typu khat.

d)

toksykomanii typu cannabis.

20.

Przyczyny zatruć lekami najczęściej są spowodowane

a)

tylko pomyłką przy przyjęciu leku.

b)

tylko pomyłką lekarza.

c)

tylko pomyłką farmaceuty.

d)

pomyłką przy przyjęciu leku, pomyłką lekarza, pomyłką farmaceuty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm

Zakreśl poprawną odpowiedź

.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Test 2
Test dwustopniowy do jednostki modułowej

„Określanie wpływu leków

i substancji toksycznych na organizm”

Test składa się z 20 zadań wielokrotnego wyboru, z których:

−

zadania 1, 3, 4, 6, 8, 9, 10, 11, 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20 są z poziomu podstawowego,

−

zadania 2, 5, 7, 12, 15 są z poziomu ponadpodstawowego.

Punktacja zadań: 0 lub 1 punkt

Za każdą prawidłową odpowiedź uczeń otrzymuje 1 punkt. Za złą odpowiedź lub jej brak

uczeń otrzymuje 0 punktów.

Proponuje się następujące normy wymagań – uczeń otrzyma następujące
oceny szkolne:

−

dopuszczający – za rozwiązanie co najmniej 9 zadań z poziomu podstawowego,

−

dostateczny – za rozwiązanie co najmniej 11 zadań z poziomu podstawowego,

−

dobry – za rozwiązanie 14 zadań, w tym co najmniej 3 z poziomu ponadpodstawowego,

−

bardzo dobry – za rozwiązanie 18 zadań, w tym 5 z poziomu ponadpodstawowego.

Klucz odpowiedzi: 1. b, 2. c, 3. d, 4. d, 5. b, 6. b, 7. c, 8. d, 9. b, 10. d, 11. d,
12. a, 13. b, 14. d, 15. c, 16. c, 17. a, 18. b, 19. b, 20. c

Plan testu

Nr
zad.

Cel operacyjny
(mierzone osiągnięcia ucznia)

Kategoria

celu

Poziom

wymagań

Poprawna

odpowiedź

1

Określić co nazywamy narządem
krytycznym

B

P

b

2

Przeanalizować wpływ pobudzania
farmakologicznego układu
przywspółczulnego

C

PP

c

3

Scharakteryzować działanie
bakteriobójcze

C

P

d

4

Określić jakie leki zaliczane są do
chemioterapeutyków

C

P

d

5

Wybrać na jakie receptory działa
acetylocholina

C

PP

b

6

Określić jaki jest mechanizm działania
leków przeciwkaszlowych

C

P

b

7

Scharakteryzować leki stosowane w
leczeniu nadciśnienia

C

PP

c

8

Ocenić czynniki przyczyniające się do
rozwoju choroby wrzodowej

C

P

d

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

9

Określić jak nazywany jest niedobór
witamin w organizmie

C

P

b

10

Określić definicję dawki śmiertelnej
medialnej

C

P

d

11

Określić czynniki powodujące wzrost
toksyczności leków

C

P

d

12

Wskazać leki wywołujące efekt
fotoalergiczny

C

PP

a

13 Zdefiniować pojęcie dawki śmiertelnej

B

P

b

14

Określić jaki proces nazywany jest
wydalaniem leku

A

P

d

15

Wyjaśnić, gdzie zachodzą reakcje I i II
rzędu

C

PP

c

16 Zdefiniować pojęcie lekomanii

B

P

c

17

Określić kiedy pojawia się efekt
abstynencki

C

P

a

18

Scharakteryzować zjawisko delirium
tremens

B

P

b

19

Określić patologiczną formę
hemoglobiny pojawiającą się u palaczy

C

P

b

20

Określić skutki nagłego odstawienia
nikotyny

C

P

c

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

Przebieg testowania

Instrukcja dla nauczyciela

1.

Ustal z uczniami termin przeprowadzenia sprawdzianu z wyprzedzeniem co najmniej
jednotygodniowym.

2.

Przygotuj materiały testowe dla ucznia.

3.

Dopilnuj aby uczniowie pracowali samodzielnie.

4.

Przed rozpoczęciem testu zapoznaj uczniów z instrukcją dla ucznia i upewnij się, że jest
dla wszystkich zrozumiała.

5.

Nie przekraczaj przeznaczonego czasu na test.

Instrukcja dla ucznia

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

4.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak x.

6.

W przypadku pomyłki odpowiedź błędną zaznacz kółkiem i wybierz odpowiedź
poprawną.

7.

Test zawiera 20 zadań w tym 15 z poziomu podstawowego i 5 z poziomu ponadpodstawowego.

8.

Masz do wyboru cztery prawidłowe odpowiedzi, w tym jedną jest prawidłowa.

9.

Pamiętaj, że Twoja odpowiedź powinna być samodzielna.

10.

Do zadań, które sprawiają Ci szczególną trudność wróć później.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Narządem krytycznym nazywamy
a)

narząd w którym pojawiają się dostrzegalne skutki biologiczne działania toksyny.

b)

narząd w którym jako pierwszym powstaje stężenie krytyczne toksyny.

c)

narząd odporny na działanie toksyny.

d)

narząd w którym pojawia się odległy efekt toksyczny.

2.

Pobudzanie farmakologiczne układu przywspółczulnego prowadzi do
a)

rozkurczu oskrzeli.

b)

skurczu naczyń wieńcowych.

c)

rozkurczu naczyń wieńcowych.

d)

przyspieszenia rytmu serca.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

3.

Działanie bakteriobójcze leków chemioterapeutycznych polega na
a)

hamowaniu rozmnażania patogenów i uszkadzaniu narządów gospodarza.

b)

niszczeniu komórek patogenów i uszkadzaniu narządów gospodarza.

c)

hamowaniu rozmnażania patogenów i nie uszkadzaniu narządów gospodarza.

d)

niszczeniu komórek patogenów i nie uszkadzaniu narządów gospodarza.

4.

Do grupy leków chemioterapeutycznych zaliczamy
a)

leki przeciwgrzybicze.

b)

sulfonamidy.

c)

antybiotyki.

d)

wszystkie wymienione.

5.

Receptorami na które w układzie autonomicznym działa acetylocholina są
a)

receptory adrenergiczne.

b)

receptory cholinergiczne.

c)

receptory muskarynowe.

d)

receptory nikotynowe.

6.

Mechanizm działania leków przeciwkaszlowych polega na
a)

zmniejszeniu lepkości śluzu w układzie oddechowym.

b)

hamowaniu odruchu kaszlowego.

c)

usuwaniu śluzu z dróg oddechowych.

d)

pobudzaniu odruchu kaszlowego.

7.

W leczeniu niektórych schorzeń układu krwionośnego np. nadciśnienia zastosowanie
znalazły
a)

leki przeciwbólowe.

b)

leki wykrztuśne.

c)

leki moczopędne.

d)

leki uspokajające.

8.

Do wzrostu zachorowań na chorobę wrzodową przyczynia się
a)

dieta powodująca wzrost kwasowości w żołądku.

b)

obecność bakterii Helicobacter pylori w żołądku.

c)

palenie tytoniu.

d)

wszystkie wymienione.

9.

Niedobory witamin, które mogą być wyrównane bądź zwiększoną podażą z dietą, bądź
stosowaniem preparatów wielowitaminowych nazywamy
a)

hiperwitaminozą.

b)

hipowitaminozą.

c)

izowitaminozą.

d)

wszystkimi wymienionymi.

10.

Dawka substancji chemicznej, obliczona statystycznie na podstawie eksperymentu na
zwierzętach, która powoduje śmierć 50% osobników badanych to dawka
a)

toksyczna.

b)

ś

miertelna.

c)

graniczna.

d)

medialna dawka śmiertelna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

11.

Czynniki powodujące wzrost toksyczności leków to
a)

działanie rakotwórcze.

b)

działanie teratogenne.

c)

działanie embriotoksyczne.

d)

wszystkimi wymienionymi.

12.

Odczyny fotoalergiczne będące wyrazem toksycznego działania leków wywołują
a)

sulfonamidy i salicylany.

b)

barbiturany i antybiotyki.

c)

ś

rodki znieczulające i przeciwbólowe.

d)

leki przeciwgrzybicze i salicylany.

13.

Dawka śmiertelna jest to ilość substancji, która powoduje śmierć organizmu po
a)

systematycznym podawaniu.

b)

jednorazowym podaniu.

c)

kilkukrotnym podaniu.

d)

długoletnim podaniu.

14.

Usuwanie leku w postaci niezmienionej lub w postaci metabolitów nazywamy
a)

metabolizmem.

b)

dystrybucją.

c)

wydalaniem.

d)

wszystkie wymienione.

15.

Reakcje metaboliczne leków zwane reakcjami pierwszego i drugiego rzędu zachodzą w
a)

trzustce.

b)

jelitach.

c)

wątrobie.

d)

ś

ledzionie.

16.

Lekomanią nazywamy
a)

zażywanie kilku leków jednocześnie.

b)

zażywanie jednego leku.

c)

nadużywanie leków bez wskazań lekarza.

d)

zażywanie leku o wysokiej toksyczności.

17.

Zespół abstynencki pojawia się po
a)

odstawieniu środka uzależniającego.

b)

podwyższeniu dawki.

c)

wprowadzeniu nowego środka uzależniającego.

d)

interakcjach leków z alkoholem etylowym.

18.

Zjawiskiem Delirium tremens nazywamy
a)

padaczkę alkoholową.

b)

majaczenie alkoholowe.

c)

„głód alkoholowy”.

d)

zaburzenia równowagi wodno-elektrolitowej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

19.

Patologiczną formę hemoglobiny pojawiającą się w nadmiernej ilości u palaczy
nazywamy
a)

methemoglobiną.

b)

karboksyhemoglobiną.

c)

cyjanohemoglobiną.

d)

ż

adną wymienioną.

20.

Nagłe odstawienie nikotyny powoduje gwałtowny przybór masy ciała. Jest to związane z
a)

wahaniami poziomu trójglicerydów we krwi.

b)

wahaniami poziomu cholesterolu we krwi.

c)

wahaniami poziomu glukozy we krwi.

d)

wahaniami poziomu fruktozy we krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Określanie wpływu leków i substancji toksycznych na organizm

Zakreśl poprawną odpowiedź

.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

7.

LITERATURA

1.

Korzybski R., Formański T.: Chemia farmaceutyczna. PZWL, Warszawa, 1985

2.

Mĕszaros J., Gajewska-Mĕszaros S.: Podstawy Farmakologii, PZWL. Warszawa 1999

3.

Krupińska J., Janiec W.: Farmakodynamika. PZWL, Warszawa 1986

4.

Bogdanik T., Toksykologia kliniczna, PZWL, Warszawa 1988

5.

Seńczuk W.: Toksykologia. PZWL, Warszawa 1999

6.

Rajtar-Cynke G.: Farmakologia. Czelej Sp.z o.o., Lublin 2002

7.

Farmakopea Polska V

8.

Niemierko B.: Pomiar wyników kształcenia zawodowego. Warszawa 1997

9.

Dutkiewicz T.: Chemia toksykologiczna. PZWL Warszawa 1974

10.

Lülmann H., Mohr K., Ziegler A., Bieger D.: Kieszonkowy atlas farmakologii. PZWL,
Warszawa 1995