Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

ROLA JĘZYKA

W PRZECIWDZIAŁANIU

DYSKRYMINACJI

Opracowanie: Anna Kami

ń

ska

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

ZASTANÓW SIĘ:

1. W jaki sposób j

ę

zyk mo

ż

e marginalizowa

ć

pewne grupy ludzi i utrwala

ć

ich status

mniejszo

ś

ci?

2. Dlaczego j

ę

zyk jest wa

ż

ny w edukacji o

tolerancji i antydyskryminacji?

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

JĘZYK

J

ę

zyk wpływa na nasz

ą

zdolno

ść

zwracania

uwagi na informacj

ę

.

Słowa s

ą

wskazówkami – kieruj

ą

nasz

ą

uwag

ę

w stron

ę

okre

ś

lonych aspektów działania ludzi

i sytuacji, w jakiej si

ę

znajdujemy.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Co myślisz gdy słyszysz/mówisz?

INDIANIN - RDZENNY AMERYKANIN

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Co myślisz gdy słyszysz/mówisz?

INDIANIN

Tuszowanie odmienno

ś

ci

narodowo

ś

ciowych

(Lakota, Siuksowie,
Navahowie, Hopi)

Nazwa b

ę

d

ą

ca wynikiem

bł

ę

du Kolumba

RDZENNY

AMERYKANIN

Zwracasz uwag

ę

na

dziedzictwo kulturowe
danej osoby

(USA – Native American,

Kanada – First People)

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Ile znasz określeń na „śnieg”??

J

ę

zyk determinuje to, co widzimy w

ś

wiecie oraz jak

my

ś

limy

J

ę

zyk okre

ś

la nasze postrzeganie rzeczywisto

ś

ci, tak jak

i rodzaje zwi

ą

zków, w które wchodzimy ze sob

ą

nawzajem. Organizuj

ą

c nasze do

ś

wiadczenia, w du

ż

ym

stopniu wpływa na nasze

ż

ycie.

J

ę

zyk ukierunkowuje nas, sprawiaj

ą

c,

ż

e zauwa

ż

amy

rzeczy oraz kierujemy nasz

ą

uwag

ę

na pewne aspekty

sytuacji.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

JĘZYK DEFICYTU

Co si

ę

dzieje, gdy okre

ś

lasz sytuacj

ę

lub osob

ę

w

kategoriach „problemu”?

Je

ś

li co

ś

okre

ś

lisz jako problem, to najcz

ęś

ciej

podejmujesz działania, na rzecz „rozwi

ą

zania problemu”,

cz

ę

sto przypisuj

ą

c za niego win

ę

osobie lub osobom.

J

ę

zyk deficytu skupia uwag

ę

na ludzkich brakach i

problemach – niepełnosprawno

ść

, nosiciel HIV,

bulimiczka

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

TYRANIA JĘZYKOWA

Sytuacja, kiedy ludzie dla opisu i kontroli

sytuacji u

ż

ywaj

ą

tylko jednego zestawu

słów, które maj

ą

okre

ś

lon

ą

warto

ść

lub

konotacje – cz

ę

sto wykorzystywane przez

liderów opinii dla wpływania na interpretacje

konkretnych wydarze

ń

wa

ż

nych społecznie

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

MOWA NIENAWI

Ś

CI

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

MOWA NIENAWIŚCI

„Mowa nienawi

ś

ci” jest to termin okre

ś

laj

ą

cy

wypowiedzi słowne lub w jakiejkolwiek innej
formie, kt

ό

re maj

ą

na celu poni

ż

enie,

zniewa

ż

anie, pom

ό

wienie, rozbudzenie lub

utrzymanie nienawi

ś

ci wobec pewnej osoby

lub grupy os

ό

b.”

International Centre for Human Rights (Interights)

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

MOWA NIENAWIŚCI

Nie uwzgl

ę

dnia ona obra

ź

liwych wypowiedzi dotycz

ą

cych

takich aspektów, jak pogl

ą

dy społeczne, polityczne, lecz

obejmuje takie cechy, na które albo wcale nie mamy
wpływu, albo ów wpływ jest ograniczony.

W tym rozumieniu mowa nienawi

ś

ci dotyczy na przykład

takich cech jak: kolor skóry, rasa, narodowo

ść

,

przynale

ż

no

ść

etniczna, orientacja seksualna, wyznanie

religijne lub bezwyznaniowo

ść

, ale tak

ż

e płe

ć

, pochodzenie

społeczne czy równie

ż

niepełnosprawno

ść

.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawiści – aspekt prawny

„Kto publicznie zniewa

ż

a grup

ę

ludno

ś

ci albo

poszczególn

ą

osob

ę

z powodu jej przynale

ż

no

ś

ci

narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z
powodu jej bezwyznaniowo

ś

ci lub z takich powodów

narusza nietykalno

ść

cielesn

ą

innej osoby, podlega

karze pozbawienia wolno

ś

ci do lat 3”.

Kodeks karny z dnia 6 czerwca 1997, art. 257,
Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

J

Ę

ZYK I PŁE

Ć

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

ZASTANÓW SIĘ:

Jak j

ę

zyk traktuje kobiety?

Czy struktury j

ę

zyka s

ą

sprawiedliwe

społecznie?

Czy j

ę

zyk w równym stopniu reprezentuje

przedstawicieli obojga płci?

Jak zachowuj

ą

si

ę

kobiety i m

ęż

czy

ź

ni podczas

rozmów - jakie s

ą

ró

ż

nice i podobie

ń

stwa,

wzajemne relacje, odmienne strategie
komunikowania?

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Język a dyskryminacja kobiet

Mechanizm dyskryminacji kobiet znajduje si

ę

w samej

strukturze j

ę

zyka.

Norm

ą

s

ą

okre

ś

lenia rodzaju m

ę

skiego, a rodzaj

ż

e

ń

ski

jest uzupełnieniem lub dodatkiem

Rodzaj m

ę

ski ma znaczenie ogólne, normatywne,

kobiety pozostaj

ą

niewidoczne - istniej

ą

tylko studenci,

mieszka

ń

cy, obywatele.

Porównanie kobiety do m

ęż

czyzny jest

dowarto

ś

ciowaniem: "podj

ę

ła m

ę

sk

ą

decyzj

ę

", "równy

z niej chłop". Porównanie m

ęż

czyzny do kobiety jest

negatywne: "plotkuje jak baba".

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Jak unikać seksizmu w języku?

Rodzaj gramatyczny powinien by

ć

zgodny z rodzajem

naturalnym, tzn. kobiety powinno okre

ś

la

ć

si

ę

rodzajem

ż

e

ń

skim, a m

ęż

czyzn m

ę

skim.

Kobiety powinno si

ę

wymienia

ć

osobno i tak formułowa

ć

wypowiedzi, by czuły si

ę

uwzgl

ę

dnione.

Nale

ż

y unika

ć

sformułowa

ń

wtłaczaj

ą

cych kobiety w

stereotypowe negatywne wyobra

ż

enia.

- Nie nale

ż

y u

ż

ywa

ć

zwrotów, w których kobieta definiowana

jest wył

ą

cznie poprzez m

ęż

czyzn

ę

, nie jako samodzielna

istota, np. zaproszenie dla pana Kowalskiego i pani
Kowalskiej, a nie dla pana Kowalskiego z

ż

on

ą

.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

J

Ę

ZYK POPRAWNY

POLITYCZNIE

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

JĘZYK POPRAWNY POLITYCZNIE

Jest to znajdowanie, tworzenie i u

ż

ywanie słów i

wyra

ż

e

ń

, które próbuj

ą

usun

ąć

lub skompensowa

ć ś

lady

seksizmu, rasizmu, dyskryminacji ze wzgl

ę

du na wiek

(ageismu), heterocentryzmu lub jakichkolwiek innych
potencjalnie uwłaczaj

ą

cych znacze

ń

, które mog

ą

obra

ż

a

ć

jak

ąś

grup

ę

osób.

Celem u

ż

ywania j

ę

zyka poprawnego jest próba

wyeliminowania lub kompensowania dyskryminuj

ą

cego

j

ę

zyka.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

REDUKOWANIE

UPRZEDZEŃW JĘZYKU

Unikaj etykietkowania ludzi i sprowadzania ich do jednej,
naznaczonej pejoratywnie to

ż

samo

ś

ci – to pozbawia

ludzi ich indywidualno

ś

ci i ich uprzedmiotawia,

sprowadzaj

ą

c do pewnych kategorii (niepełnosprawni,

homoseksuali

ś

ci, grubasy)

Unikaj stosowania jednej grupy jako standardu, wobec
którego inni s

ą

oceniani. Kiedy przedstawiasz jedn

ą

grup

ę

jako lepsz

ą

lub „normaln

ą

” i u

ż

ywasz tej grupy

jako odniesienia dla innych, to Twój j

ę

zyk staje si

ę

tendencyjny i mo

ż

e usprawiedliwia

ć

dyskryminacj

ę

.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

REDUKOWANIE

UPRZEDZEŃW JĘZYKU

B

ą

d

ź

wra

ż

liwy/a na terminy okre

ś

laj

ą

ce poszczególne

grupy – stosuj si

ę

do ich preferencji i zalece

ń

co do

tego, jak chc

ą

by

ć

okre

ś

lani. Pami

ę

taj,

ż

e w

zale

ż

no

ś

ci od kontekstu kulturowego, ale tak

ż

e czasu i

miejsca – terminy te mog

ą

si

ę

od siebie znacznie

ró

ż

ni

ć

.

Daj innym prawo do decydowania, w jaki sposób chc

ą

by

ć

okre

ś

lani/e – b

ą

d

ź

otwarty/a na ten głos, nie

zakładaj,

ż

e Twoje normy i zało

ż

enia, maj

ą

by

ć

punktem odniesienia.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

REDUKOWANIE

UPRZEDZEŃW JĘZYKU

B

ą

d

ź

otwarty/a, słuchaj, w razie w

ą

tpliwo

ś

ci

pytaj, w jaki sposób mówi

ć

o grupie, czy

problemie.

Twoje lenistwo lub nawyki i przyzwyczajenia nie
s

ą

argumentem – j

ę

zyk si

ę

zmienia i terminy do

niedawna brzmi

ą

ce „sztucznie i dziwnie”, dzi

ś

s

ą

pełnoprawnie stosowane.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawi

ś

ci -

sytuacja w Polsce

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawi

ś

ci

– kwiecie

ń

2007)

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawiści – sytuacja w Polsce

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Dwie pi

ą

te Polaków (40%) przyznaje,

ż

e co najmniej raz

zetkn

ę

ło si

ę

z wypowiedziami, które obra

ż

ały innych ze

wzgl

ę

du na ich ras

ę

, kolor skóry, narodowo

ść

,

preferencje seksualne itp. W

ś

ród nich 18% deklaruje,

ż

e

wielokrotnie spotkali si

ę

z takim przekazem, a co pi

ą

ty

(20%) mówi,

ż

e miało to miejsce kilka razy.

Ponad połowa ankietowanych (55%) stwierdza,

ż

e nie

zauwa

ż

yła takiej formy przemocy werbalnej.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawiści – sytuacja w Polsce

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Ś

wiadkowie mowy nienawi

ś

ci

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawiści – przestrzeń publiczna

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

na murach, na

ś

cianach budynków, jako tzw. graffiti –

60%

w telewizji – 39%

w gazetach, periodykach- 25%

na plakatach, transparentach, ulotkach -23%

w radiu – 21%

w publikacjach ksi

ąż

kowych, broszurach -10%

inne - zazwyczaj miejsca publiczne takie, jak przystanki
komunikacji miejskiej, dworce, autobusy, tramwaje,
poci

ą

gi; kluby, kawiarnie, miejsce pracy, strony i fora

internetowe

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

KTO OBRA

ś

A ???

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Mowa nienawiści – przestrzeń publiczna

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Kto najcz

ęś

ciej obra

ż

a?

politycy, ludzie zwi

ą

zani z polityk

ą

– 49%

członkowie organizacji ideologicznych – 44%

zwykli ludzie, przechodnie na ulicy – 42%

osoby zwi

ą

zane z Ko

ś

ciołem – 36%

osoby z bran

ż

y rozrywkowej, arty

ś

ci – 25%

dziennikarze, prezenterzy, publicy

ś

ci – 20%

osoby ze

ś

wiata nauki – 4%

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

Jakich cech mowa nienawiści najczęściej dotyczy?

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

PRZENIESIENIE CI

Ęś

ARU DOWODU

ofiara dyskryminacji uprawdopodobnia nierówne

traktowanie

oskar

ż

ony o dyskryminacj

ę

dowodzi,

ż

e:

nie traktował nierówno lub

ró

ż

nicuj

ą

c kierował si

ę

obiektywnymi powodami

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

NAJBARDZIEJ OBRAŹLIWE SŁOWA

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Te, które dotycz

ą

homoseksualnych m

ęż

czyzn

(„pedał” – 83% i „ciota” – 80%) – u

ż

ywane te

ż

w

oderwaniu od swojego pierwotnego znaczenia dla
obra

ż

enia innych bez wzgl

ę

du na ich orientacj

ę

seksualn

ą

.

Słowo „lesba” - (67% )– odpowiadaj

ą

cym trudniej

ustosunkowa

ć

si

ę

do tego terminu lub te

ż

po prostu go

nie znaj

ą

.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

NAJBARDZIEJ OBRAŹLIWE SŁOWA

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Okre

ś

lenia dotycz

ą

ce koloru skóry:

„czarnuch” – 73 %

„

ż

ółtek” – 60 %

„białas” – 34%

„murzyn” – 19%,

-> wi

ę

kszo

ść

(68%) nie widzi w nim nic niewła

ś

ciwego.

dodatkowo, słowo „murzyn” jest rzadziej uznawane za
okre

ś

lenie krzywdz

ą

ce przez respondentów z wy

ż

szym

wykształceniem.

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

NAJBARDZIEJ OBRAŹLIWE SŁOWA

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Okre

ś

lenia dotycz

ą

ce narodowo

ś

ci, przynale

ż

no

ś

ci etnicznej:

„Szkop - 66%

ś

ydek – 65%

ś

abojad – 50%

Rusek – 42%

ś

yd – 33%

Polaczek – 33%

Makaroniarz – 30%

Wietnamiec – 22%

Japoniec – 21%

Cygan – 18%

Amerykaniec – 15%

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

NAJBARDZIEJ OBRAŹLIWE SŁOWA

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Okre

ś

lenia zwi

ą

zane z religi

ą

Dewot – 47%

Bezbo

ż

nik - 34%

Katol – 34%

Projekt zrealizowany w ramach Europejskiego Roku Równych Szans dla Wszystkich, ERRSW 2007

Stowarzyszenie Inicjatyw Niezale

ż

nych MIKUSZEWO

www.galeriatolerancji.org.pl

NAJBARDZIEJ OBRAŹLIWE SŁOWA

(CBOS – Społeczna percepcja mowy nienawiści – kwiecień 2007

Inne okre

ś

lenia:

Wsioch - 74 %

ś

ydokomuch - 64 %

Oszołom – 56%

Robol - 47%

Wykształciuch – 25%

Konkubent – 11%