Jak się kształtował?

POLSKI JĘZYK

LITERACKI

DATOWANIE

POLSKIEGO JĘZYKA LITERACKIEGO

Historycy polskiego języka literackiego datują go

na:



początek lub połowę wieku XVI,



XV w.,



XIV w,



XIII w.

Rozbieżności w datowaniu wynikają z różnego

pojmowania języka literackiego: im więcej
warunków zawiera definicja, tym późniejsze
datowanie, i odwrotnie.

TEORIA

MIKOŁAJA RUDNICKIEGO

Wśród opinii badaczy wyróżnia się kontrowersyjna

teoria Mikołaja Rudnickiego. Utożsamił on język
literacki z językiem powszechnie zrozumiałym,
dodatkowo zakładając, że język literacki nie
musi być pisany. Powstanie „powszechnie
zrozumiałego języka polskiego” (jako tworu
sztucznego) umieścił już w II w. n. e.

Jako że epoka prasłowiańska trwała jeszcze w II w.

n. e., nie można mówić o istnieniu języka
polskiego.

CZY JĘZYK LITERACKI

MUSI BYĆ PISANY?

Rudnicki stwierdził, że język literacki nie musi być

pisany. Jednak kiedy radziecki profesor F. P. Filin w
1974 r. na sesji naukowej w Instytucie
Językoznawstwa AN ZSRR uznał p i ś m i e n n o ś ć
za konieczną cechę języka literackiego, został
zaatakowany przez słuchaczy. Wskazali oni na
wielkie dzieła literatury światowej, m.in. na Iliadę,
Odyseję,

Kalewalę,

które

początkowo

były

utworami ustnymi. W niektórych kulturach w
formie ustnej powstawały rozległe poematy i
utwory prozaiczne. Czasem były one świadomie
chronione przed zapisem (jak w kulturze
druidycznej).

Stanisław Urbańczyk postuluje, by

„za początek języka literackiego uznać początki pisane

po polski”.

(Język Polski, XXX 160)

Językiem literackim nazwiemy język, który jest

zaświadczony przez zabytki pisane.

Pochodzenie przymiotnika l i t e r a c k i od łacińskiego

l i t t e r a ‘litera alfabetu’ dowodzi, że nazw tę
nadawano językom, które obok formy mówionej miały
formę utrwaloną w piśmie.

PIŚMIENNOŚĆ

A JĘZYK LITERACKI

Kazimierz

Nitsch

wprowadza

pojęcie

og óln o p ols kie g o

d iale k tu

ku ltu raln e go .

Dotyczył on raczej – wg

niego – języka mówionego i musiał istnieć
mimo wyłącznego użycia łaciny w piśmie.
Jego początek datował na XII, a nawet XI w.
Miał on się wytworzyć w Wielkopolsce, a
następnie przedostać do Krakowa, gdzie
czerpał z nowego otoczenia, pomału stając
się dialektem formułującej się warstwy
kulturalnej.

Badaczowi

wtórował

Aleksander Bruckner.

P O L S K A Ś R E D N I O W I E C ZN A

T W Ó RC Z O ŚĆ S ŁO W N A .

O G Ó L N O P O L S K I D I A L E K T KU LT UR A L NY

OGÓLNOPOLSKI DIALEKT

KULTURALNY:

odmiany funkcyjne

Dialekt kulturalny to odmiana polszczyzny

ponaddialektalnej,

która

nie

spełniała

wyłącznie funkcji kolokwialnej (nie służyła
wyłącznie do rozmów).

Odmiany funkcyjne ogólnopolskiego dialektu

kulturalnego:



kościelna,



administracyjna (sądownicza),



literacka(literatura piękna: podania, pieśni).

ODMIANY FUKNCYJNE

DIALEKTU KULTURALNEGO:

ODMIANA KOŚCIELNA

Język polski był w liturgii kościelnej językiem

pomocniczym, używanym tylko tam, gdzie był
potrzebny aktywny udział wiernych (składanie
oświadczenie przy chrzcie, spowiedź powszechna,
wyznanie wiary, dekalog); nie miał więc szerokiego
zastosowania.

Dialekt kulturalny był przydatny przede wszystkim w

prozie kaznodziejskiej. Wskazuje na to chociażby
zapis Kazań świętokrzyskich – musiał on być
poprzedzony praktyką kaznodziejską w języku
polskim.

ODMIANY FUKNCYJNE

DIALEKTU KULTURALNEGO:

ODMIANA ADMINISTRACYJNA

Język

polski

miał

o

wiele

szersze

zastosowanie w administracji – zwłaszcza w
sądownictwie.

Cały

proces

sądowy,

począwszy od pozwu, na ogłoszeniu wyroku
skończywszy, toczył się po polsku; jedynie
wpis do księgi sądowej, jeśli był wymagany,
odbywał się po łacinie. Działo się tak z
powodu nieznajomości języka łacińskiego.
Zaczął się on rozpowszechniać wśród
szlachty dopiero pod koniec XV w.

ODMIANY FUKNCYJNE

DIALEKTU KULTURALNEGO:

ODMIANA LITERACKA

Część literatury podaniowej tworzyły żywoty

świętych, choć znamy tylko ich łacińskie wersje.
Wiadomo jednak, że były one czytane na dworze
książęcym

w

polskim

przekładzie,

prawdopodobnie dokonywanym doraźnie przez
duchownego lektora, biegle władającego językiem
polskim i łacińskim.

Najwięcej wzmianek w starych źródłach dotyczy

pieśni. Polacy śpiewali chętnie. Cenne są
podawane przez długosza informacje, że za jego
czasów śpiewano pieśń o bitwie pod Zawichostem
(1250 r.) i o uduszeniu Ludgardy (1283 r.).

Kazania
świętokrzyskie

to

pierwszy

zachowany

ciągły tekst polski z
połowy XIV w

.

KAZANIA ŚWIĘTOKRZYSKIE

Język pisany XIII – XV wieku.

DIALEK KULTURALNY

JĘZYK LITERACKI

Język pisany XVI w.

Witold Taszycki

Dialekty kulturalne to pisane dialekty specjalne,

oparte na tradycji językowej i pisarskiej
poszczególnych

korporacji/środowisk,

przeciwstawiane

właściwym

językom

literackim,

służącym

potrzebom

całego

społeczeństwa.

Typy dialektów kulturalnych:



języki religijne (święte, misyjne, pomocnicze
języki kościelne),



języki kancelaryjne,



języki poetyckie.

DIALEKTY KUTLURALNE

defi nicja i typy

Polskie dialekty kulturalne powstały w ciągu

XIII i XIV w.; wiek XV był okresem
przejściowym. W XVI w. wykształcił się
pełny język literacki.

Polskie dialekty kulturalne miały początkowo

charakter

pomocniczych

dialektów

kościelnych.

Najstarsze polskie teksty ciągłe były używane

w czasie uroczystości kościelnych.

POLSKIE DIALEKTY KULTURALNE

Zabytkami mamy zaświadczone 4 polskie

dialekty kulturalne:



dialekt wielkopolski,



dialekt mazowiecki,



dialekt północno-małopolski,



dialekt środkowo-małopolski.

Dialekty te rozwijały się równorzędnie obok

siebie w XIV i XV w.

POLSKIE DIALEKTY KULTURALNE

D I A L E K T

O B S Z A R

Z A BY T K I

wielkopolski

Gniezno, Poznań

Kazania Gnieźnieńskie (koniec XIV w.)

mazowiecki

Płock, Warszawa,

Czersk

Przekład praw polskich ks. Świętosława

z Wojcieszyna (1449 r.), Przekład praw

mazowieckich ks. Macieja z Różana

(1450 r.), koniec XV w.: Legenda o św.

Aleksym oraz Rozmowa mistrza ze

śmiercią

północo-

mazowiecki

klasztor Świętego

Krzyża, Radom

Kazania Świętokrzyskie (połowa XIV w.),

Psałterz floriański od psalmu CI (I

połowa XV w.), Biblia królowej Zofii

(połowa XV w.)

środkowo-

małopolski

Kraków

Psałterz floriański do psalmu CI (koniec

XIV w.), Żywot św. Błażeja (połowa XV

w.), Psałterz puławski (II połowa XV w.)

P O LS K I E D I A LE K T Y KU LT U R A LN E

Dwie teorie pochodzenia języka literackiego:



teoria wielkopolska,



teoria małopolska.

W polskiej literaturze lingwistycznej przez długi

czas panowała tzw. wielkopolska teoria
pochodzenia języka literackiego. Stworzyli ją
A. Kryński i K. Nitsch, a rozwijali T. Lehr-
Sławiński i M. Rudnicki.

Z KTÓREGO DIALEKTU

KULTURALNEGO WYKSZTAŁCIŁ

SIĘ POLSKI JĘZYK LITERACKI?

T E O R I A

W I E L K O P O L S K A

T E O R I A

M A Ł O P O L S K A

Oparcie dla

argumentów

dialektologia języka

współczesnego

dialektologia

historycznej

Kolebka dialektu

kulturalnego, który

przekształcił się w

język literacki

Wielkopolska

środkowa

Małopolska / Kraków

(po 1500 roku)

Pierwotny charakter

społeczny dialektu

język państwowy

pomocniczy język

kościelny

Okres powstania

dialektu kulturalnego

X w.

w. XIII – XV

Okres

rozpowszechnienia

się dialektu

kulturalnego na całą

Polskę

XI w.

XVI w.

TEORIA WIELKOPOLSKA A

TEORIA MAŁOPOLSKA

Język literacki składa się zarówno z

pierwiastków

wielkopolskich,

jak

i

pierwiastków małopolskich. Z dialektu
wielkopolskiego pochodzą najstarsze i
najważniejsze normy, odegrał on zatem
najważniejszą

rolę

w

procesie

kształtowania

się

polskiego

języka

literackiego

Bogdan Walczak

WIELKOPOLSKA I

MAŁOPOLSKA

Norma językowa zaczęła kształtować się w XV

w. na podstawie środkowo-małopolskiego
dialektu kulturalnego. Opanował on najpierw
środowiska kościelno-szkolne i sądowe, a
potem – w pierwszej połowie XV w. –
środowisko drukarskie, którego głównym
ośrodkiem stał się Kraków. Z Krakowa dialekt
środkowo-małopolski

dialekt

zaczyna

promieniować na całą Polskę. Język Krakowa
nie stał się jeszcze językiem literackim –
utwory poetyckie i prozaiczne przeznaczone
dla elity społecznej pisano jeszcze po łacinie.

DIALEKT

ŚRODKOWO-MAŁOPOLSKI

Język literacki to taki język pisany, który jest narzędziem

całej kultury intelektualnej i emocyjnej społeczeństwa,
w którym powstają dzieła prozaicznego i poetyckie ze
wszystkich działów znanych w danej epoce, i który
wskutek

tego

jest

kultywowany

przez

całe

społeczeństwo.



Wyrósł między rokiem 1540 a 1560 ze środkowo-
małopolskiego dialektu kulturalnego



Bogaty (jego składnia różni się od składni języka
codziennego większym bogactwem środków budowy
zdań podrzędnych i konstrukcji hipotaktycznych, jego
wyrazy mają szersze znaczenie niż wyrazy języków
specjalnych)



Służy potrzebom całego wieloklasowego społeczeństwa



Jednolity

POLSKI JĘZYK LITERACKI

W z ó r : maniera językowa lub moda

stylistyczna obowiązująca na pewnym
obszarze (głównie na obszarze miasta,
najczęściej

stolicy,

obszarze

pewnej

warstwy społecznej), której ulegają piszący
i

mówiący,

powodowani

początkowo

snobizmem językowym.

Wzór z jednego rejonu zwycięża i staje się

powoli n o r m ą językową w całym kraju.

W Z Ó R J Ę Z Y K O W Y

A N O R M A J Ę Z Y K O W A

Wzór można naśladować lub nie, normy należy się

trzymać

(pod

groźbą

narażenia

się

na

niezrozumienie bądź/i wyśmianie).

WZÓR JĘZYKOWY

A NORMA JĘZYKOWA

J E D N O L I T O Ś Ć

J Ę Z Y K A L I T E R A C K I E G O

Jedność języka literackiego to tylko jedność większej

ilości cech fonetycznych, morfologicznych i
słownikowych, które przeciwstawiają język literacki
jaki całość gwarom lokalnym. Cechy te tworzą
normę

językową

kraju,

a

przekroczenie

którejkolwiek z nich jest błędem.

Dialekt

kulturalny :

ograniczony

do

pewnych środowisk.

Język literacki : służy potrzebom całego

społeczeństwa.

DIALEKTY KUTLURALNE A

JĘZYK LITERACKI

różnice

POLSZCZYZNA W XVI w.



Język polski staje się o oficjalnym językiem
państwowym

(1543 r. – uchwalenie statutów sejmowych w j.

polskim)



Pisarze i poeci są zmuszeni do tworzenia w j.
polskim



Wykształca się polski język literacki



Od II połowy XVI w. powstają w polszczyźnie
liczne utwory o wysokim poziomie artystycznym
(dzieła Kochanowskiego, Reja, Orzechowskiego,
Górnickiego)



Kontynuuje

się

porządkowanie

systemu

fleksyjnego



Rozpoczyna

się

naukowo

spoglądać

na

polszczyznę

w

projektach

ortograficznych,

słownikach i gramatykach

KTO KSZTAŁTOWAŁ

POLSKĄ NORMĘ JĘZYKOWĄ?

Norma językowa kształtowała się w oparciu o

starszą

tradycję

pisaną

i

poglądy

teoretyczne wypracowane w szkołach.

Pisarze złotego wieku mieli wpływ w zakresie

stylu – głównie w zakresie frazeologii,
metafor i przenośni.

ROZWÓJ POLSZCZYZNY

A DRUKARSTWO



Drukarzom

krakowskim

przypisuje

się

wprowadzenie języka polskiego na stałe do
piśmiennictwa



W procesie drukarskim usuwano dialektyzmy;
nie dopuszczano do pism pewnych cech
małopolskich oraz wielkopolskich



Do druków wprowadzano ogólnie przyjęte
zasady ortograficzne i normy fonetyczne



Drukarnie nierzadko narzucały autorom swoje
poglądy językowe

Spór badaczy o

pierwszeństwo

JĘZYK LITERACKI:

PISANY CZY MÓWIONY?



prehistoria badań: Dmochowski, Kryński,
Kalina, pierwsze lakoniczne wypowiedzi
gramatyków



1913 rok: praca Nitscha „Pochodzenie
polskiego języka literackiego”



skrystalizowanie

się

dwóch

teorii:

wielkopolskiej i małopolskiej



1946-56: bardzo ożywiona dyskusja o
charakterze ostrych polemik



1956:

zainteresowanie

opadło,

wyczerpanie

się

argumentacji

o

charakterze

materiałowym

i

metodologicznym



spór nadal nierozstrzygnięty

JĘZYK LITERACKI

Termin j ę z y k l i t e r a c k i rozumiany

przez badaczy dwojako:



odmiana pisana polszczyzny ogólnej



synonimiczne określenie polszczyzny
ogólnej (odmiana pisana i mówiona).

Nitsch, Urbańczyk: najpierw kształtowała się odmiana

mówiona

Stieber: „Trzeba z naciskiem stwierdzić, że w Polsce

unifikacja języka pisanego poprzedziła unifikację języka
mówionego ludzi wykształconych.” 

Klemensiewicz dopuszcza dwie możliwości:



najpierw powstaje język potoczny, jako mówiona
nadbudowa wyrównująca rozbieżności regionalne, a
potem się go wprowadza na użytek piśmiennictwa
jako język literacki



pierwszym

wcieleniem,

upostaciowaniem

postulowanego języka ogólnego jest właśnie język
pisany, literacki, a dopiero z czasem dokonująca się
normalizacja i stabilizacja oraz upowszechnienie
pociąga za sobą upowszechnienie się na różnych
obszarach dialektycznych ogólnego dla nich języka
potocznego

Jaki był stopień zróżnicowania dialektycznego

w dobie przedpiśmiennej i wczesnej

piśmiennej?

 

Od kiedy, w jakiej epoce istniały warunki

społeczne do ukształtowania się

ponaddialektycznych norm językowych?

DIALEKTY

W DOBIE PRZEDPIŚMIENNEJ



zbliżone

systemy

fonologiczne

i

morfologiczne



różnice w dystrybucji fonemów



odrębności leksykalne i słowotwórcze
sięgające jeszcze doby prasłowiańskiej

UJĘCIE SOCJOLINGWISTYCZNE

WEDŁUG DUNAJA

Warunki

niezbędne

do

powstania

ponaddialektycznych

norm

językowych

powstały

wraz

z

przyjęciem

chrześcijaństwa.

Wówczas

zacieśnione

zostały kontakty między przedstawicielami
różnych plemion, kontakty te miały
charakter

zhierarchizowany,

nastąpiło

przyjęcie pewnych ról społecznych.

H I P O T E T YC Z N Y M O D E L P R Z E N I K A N I A

S I Ę R Ó Ż N O DI A L E K T YC Z N YC H

W Ł A Ś C I W O Ś C I J Ę Z Y K A

W kontaktach międzyludzkich mają miejsce

sytuacje

komunikacyjne

oficjalne

i

nieoficjalne.

Można

przypuszczać,

że

rozróżnienia tego nie było w dialektach
plemiennych.

W

momencie

powstania

ponadplemiennej organizacji państwowej
mogły pojawić się tendencje do używania w
oficjalnych sytuacjach form z innego
dialektu.

PISANIE PO POLSKU

Piszący nawiązywali przede wszystkim do

odmiany oficjalnej, która nie jest wiernym
odbiciem dialektów. W tekstach XIV i XV-
wiecznych

występuje

pewna

fakultatywność realizacji – wpływ języka
mówionego. Po upowszechnieniu się druku
język pisany jest bardziej ujednolicony.

Jakie czynniki decydowały

o przyjmowaniu form danego

dialektu?



Usprawnianie systemu

Innowacje,

które

zbyt

głęboko

przeobrażały system, pozostawały w
dialekcie.

KOMU ZAWDZIĘCZAMY

POLSKI JĘZYK

LITERACKI?

Według autora artykułu prawdziwa jest teza o

uprzedniości języka literackiego w stosunku
do dialektu kulturalnego, czyli norma
ogólnopolska kształtowała się w piśmie.

Psałterz floriański – 150 form wyrazu

„chwała”. Autorzy często starali się sprostać
wymogom normy wbrew swoim gwarowym
przyzwyczajeniom.

Do XVI wieku nie było różnicy między mową
ludu a szlachty.
 
Jan Kochanowski – beznosówkowa wymowa
(niestety – wzięty, narzekam – lękam)
Piotr Kochanowski – mazurzenie (np. trwoży
– obozy).
 
Przyrost produkcji piśmienniczej, wzrost
liczby

wykształconych

szlachciców

doprowadził do powstania różnic między
językiem

chłopów

a

językiem

elity

społecznej.

ODPOWIEDŹ NA PYTANIE

Język literacki zawdzięczamy autorom i

kopistom zabytków literackich.

Byli to niemal wyłącznie duchowni. Teksty

powstawały

w

środowisku

wyższego

duchowieństwa. Były to w większości
teksty pisane stylem wysokim, oficjalnym
(tłumaczenia Biblii, psalmów, kazania).

 
Rolę w ustaleniu normy mieli też drukarze.

B I B L I O G R A F I A



S. Urbańczyk, Polski język literacki w dobie przedpiśmiennej?, [w:] tenże,
Prace z dziejów języka polskiego, Wrocław 1979, s. 97-108.



T. Milewski, Nowe prace o pochodzeniu polskiego języka literackiego, [w:]
Studia staropolskie. Pochodzenie polskiego języka literackiego, pod red. K.
Budzyk, t. 3, Wrocław 1956, s. 60-81.



S. Urbańczyk, Rola wielkich pisarzy złotego wieku na tle innych czynników
kształtujących normy polskiego języka literackiego, [w:] tenże, dzieło cyt.,
s. 206-235.



B. Walczak, Komu zawdzięczamy polski język literacki?, [w:] Język a
chrześcijaństwo, pod red. I. Bajerowej, M. Karpluka, Z. Leszczyńskiego,
Lublin 1993, s. 23-24



B. Dunaj, Pochodzenie polskiego języka literackiego. „Język Polski” 40,
1980, s. 245-254.



T. Lewaszkiewicz, O potrzebie nowego spojrzenia na genezę polskiego
języka literackiego (z uwzględnieniem tła ogólnoeuropejskiego), [w:] Studia
historycznojęzykowe, t. 1, od red. M. Kucały, Z. Krążyńskiej, Kraków 1994,
s. 213-222.



Język literacki, [hasło w:] Słownik terminów literackich, pod red. J.
Sławińskiego, wyd. 4, Wrocław 2005, s. 227.

Justyna Ziembińska

Aleksandra Borawska