Szkoła kopenhaska
• Uniwersalna teoria języka i
• Teoria planu wyraŜania i planu treści
językoznawstwa
(rozwinięcie teorii znaku de Saussure’a
• Procedury opisu: analiza; teoria funkcji
oraz tezy, Ŝe język jest formą, a nie
językowych
substancją)
Wkład w nasze myślenie o języku:
• Teoria planu wyraŜania i planu treści
• Teoria znaków i figur
Teoria planu wyraŜania i planu
Forma i substancja planu
treści
wyraŜania
Plan wyraŜenia
W planie wyraŜania istnieje substancja
wyraŜania, materiał fonetyczny, graficzny
lub inny, który moŜe być wspólny dla wielu
języków naturalnych. Na materiał ten
Plan treści
nakłada się forma wyraŜania, czyli sposób
forma
jego wykorzystania w danym języku.
substancja
Forma i substancja planu
Forma i substancja planu
wyraŜania
wyraŜania
polski nie wykorzystuje
W większości języków europejskich istnieją
[y] (francuski), [θ] (angielski),
spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, co
wi
wykorzystuje zarówno [
ęcej są one róŜnymi fonemami, bo
ȸ] jak i [č] itd.
wchodzą w skład znaków róŜnych, np. pol,
Co więcej, między [ȸ] i [č] istnieje cała seria fr. pas - bas, ang, got - cod; z kolei w dźwięków pośrednich, niektóre
chipewa pary dźwięczna - bezdźwięczna
wykorzystuje np. ang. cheese, włoski
stanowią warianty fonemów np.: gi:žik
chianti itd.
gi:šik, ki: žik, ki:šik ‘niebo’.
1
Forma i substancja planu treści
Forma i substancja planu treści
Substancja planu treści tj. wszystko to, co
Wszyscy moŜemy mieć pojęcie liczności
moŜna chcieć powiedzieć w dowolnym
(jeden element, dwa, trzy, ... kilka, duŜo).
języku, jest taka sama dla wszystkich
• w niektórych językach moŜna w ogóle tego
języków. Z kolei forma treści jest swoista
nie wyraŜać, np. język fula,
dla danego języka. Hjlemslew twierdził, Ŝe
• moŜna wyraŜać opozycję między jeden a
jest to w pełni paralelne z planem
wiele, np. polski,
wyraŜania.
• moŜna wyraŜać opozycję między jeden,
dwa i wiele - sanskryt, staropolski.
Forma i substancja planu treści
Forma i substancja planu treści
niektóre języki, w tym angielski odróŜnia
niektóre języki, w tym hiszp. port. i japoński ruch do obserwatora i od niego,
odróŜniają nie dwie wartości deiktyczne
niezaleŜnie od tego, czy jest do wnętrza,
‘tu’ (blisko nadawcy) –‘tam’ (nie blisko
czy z wnętrza czegoś:
nadawcy), ale trzy np.:
•
come in/out ‘wchodzić/wychodzić’,
-hiszp. aquí (blisko nadawcy) ahí (blisko
•
go in/out ‘wchodzić/wychodzić’
odbiorcy) i allí, allá ‘nie blisko nadawcy ani odbiorcy’.
-jap. odpowiednio kore, sore, ware)
Zasada komutacji:
Zasada komutacji:
•
JeŜeli róŜnica w planie treści odpowiada
róŜnicy w planie wyraŜania to jest ona
dla danego j
Pomi
ęzyka istotna i stanowi
ędzy formą wyraŜania i formą treści, i
tylko pomi
element formy obu planów.
ędzy nimi, zachodzi określony
związek. Związek ten nie zachodzi między
•
JeŜeli róŜnica w planie wyraŜania
substancjami. Związek ten jest określony
odpowiada róŜnicy w planie treści to jest
przez tak zwaną zasadę komutacji:
ona dla danego języka istotna i stanowi
element formy obu planów.
2
Zasada komutacji:
•
JeŜeli róŜnica w planie treści nie
Mogą istnieć róŜnice w planie wyraŜania,
odpowiada róŜnicy w planie wyraŜania to
którym nie odpowiadają róŜnice w planie
nie jest ona dla danego języka istotna i
treści i odwrotnie, róŜnice w planie treści,
nie jest elementem formy planu treści
którym nie odpowiadają róŜnice w planie
•
JeŜeli róŜnica w planie wyraŜania nie
wyraŜenia, a takŜe róŜnice w obu planach
odpowiada róŜnicy w planie treści to nie
odpowiadające sobie.
jest ona dla danego języka istotna i nie
jest elementem formy planu treści.
Zasada komutacji- przykłady:
Zasada komutacji - przykłady:
• przykład dźwięczności spółgłosek w
chipewa (nie ma komutacji - róŜnice w
planie wyr. nie odpowiadają róŜnicom w
planie treści) i w jęz. europejskich
• pol. myć - prać (przy prać woda penetruje
• wielu j
obiekt) a ang. wash
ęzykach są osobne wyrazy (lub
formy) na oznaczenie osób płci męskiej i
• ang. wash - clean (bez udziału wody) Ŝeńskiej: on - ona, he - she, il - elle itd., (polskie prać chemicznie)
ale fiń. hän, chińskie thā ‘nie nadawca i nie odbiorca, bez wskazania płci’ .
Zasada komutacji i wariancja
Teoria znaków i figur
JeŜeli róŜnice w jakimś planie nie komutują
z róŜnicami w planie przeciwstawnym, np.
dźwięczność głosek chipewa, płeć osoby
• Bilateralne znaki (planu wyraŜania i planu
określanej zaimkiem trzeciej osoby itd. to
treści) składają się z unilateralnych figur i
tworzą warianty. Warianty pozostają w
moŜna je na nie rozłoŜyć
stosunku wzajemnej substytucji.
Wszystkie warianty maj
• Figury planu wyraŜania ≈ fonemy
ą wspólny
inwariant.
• Figury planu treści ≈ składniki znaczenia
3
Oryginalna terminologia Hjelmsleva
• Glossematyka (tylko forma)
– Kenematyka (plan wyraŜania)
Np. na treść słowa ‘dziewczynka’ składają
– Plerematyka (plan treści)
się figury ‘Ŝeński’, ‘ludzki’ ‘niedorosły’
• chłopiec : dziewczynka;
• Semantyka – substancja planu treści
• jałówka : dziewczynka;
• Fonetyka – substancja planu wyraŜania
• kobieta : dziewczynka
Funkcje glossematyczne
Funkcje glossematyczne
ZaleŜność dwustronna ( interdependencja) ZaleŜności między elementami języka:
•
w systemie: komplementarność, np.
a) w języku
samogłosek i spółgłosek, rzeczowników i
b) w tekście
czasowników
•
w tekście: solidarność, np. między
W zasadzie takie same
podmiotem a orzeczeniem; między
morfemem przypadku i liczby w polskim,
rosyjskim, łacinie itd.
Funkcje glossematyczne
Funkcje glossematyczne
ZaleŜność jednostronna ( determinacja)
ZaleŜność swobodna ( konstelacja)
•
w systemie: specyfikacja, np. między
•
w systemie: autonomia, np. między
celownikiem a mianownikiem (jeŜeli jest
kategorią osoby i rodzaju w jęz.
celownik, to musi być mianownik, ale nie
rosyjskim – w czasie teraźn. osoba, ale
odwrotnie)
nie rodzaj, w czasie przeszł. rodzaj, bez
•
w tekście: selekcja: np. stosunek między osoby ( иду: идёшь; шёл: шлa)
samogłoską a spółgłoską w sylabie
•
w tekście: kombinacja, np. stosunek
(spółgłoska implikuje samogłoskę, ale
między przyimkiem w i biernikiem ( w +
nie odwrotnie)
inne przypadki, biernik + inne przyimki)
4
Dedukcyjność teorii
Funkcje w systemie noszą korelacji, w
Lokalistyczna teoria przypadka
tekście – relacji
• Trzy osie (cechy abstrakcyjne): kierunek,
• determinacja i interdependencja łącznie –
kontakt, subiektywność
kohezja
• Sześć wartości : zbliŜanie, oddalania,
• interdependencja i konstelacja łącznie –
spoczynku, itp.)
wzajemność
• Razem teoretycznie moŜliwe jest 63 = 216
potencjalnych kombinacji
Literatura
• J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 3.
• L. Hjelmslev, „ Langue” i „parole” (w:) H.
Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN.
• L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.)
Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN. (zwłaszcza rozdziały 13 WyraŜenie i treść, 14 Inwarianty i warianty)
5