Szkoła kopenhaska

• Uniwersalna teoria języka i

• Teoria planu wyrażania i planu treści

językoznawstwa

(rozwinięcie teorii znaku de Saussure’a

• Procedury opisu: analiza; teoria funkcji

oraz tezy, że język jest formą, a nie

językowych

substancją)

Wkład w nasze myślenie o języku:

• Teoria planu wyrażania i planu treści

• Teoria znaków i figur

Teoria planu wyrażania i planu

Forma i substancja planu

treści

wyrażania

Plan wyrażenia

W planie wyrażania istnieje substancja

wyrażania, materiał fonetyczny, graficzny

lub inny, który może być wspólny dla wielu

języków naturalnych. Na materiał ten

Plan treści

nakłada się forma wyrażania, czyli sposób

forma

jego wykorzystania w danym języku.

substancja

Forma i substancja planu

Forma i substancja planu

wyrażania

wyrażania

polski nie wykorzystuje

W większości języków europejskich istnieją

[y] (francuski), [θ] (angielski),

spółgłoski dźwięczne i bezdźwięczne, co

wi

wykorzystuje zarówno [

ęcej są one różnymi fonemami, bo

ȸ] jak i [č] itd.

wchodzą w skład znaków różnych, np. pol,

Co więcej, między [ȸ] i [č] istnieje cała seria fr. pas - bas, ang, got - cod; z kolei w dźwięków pośrednich, niektóre

chipewa pary dźwięczna - bezdźwięczna

wykorzystuje np. ang. cheese, włoski

stanowią warianty fonemów np.: gi:žik

chianti itd.

gi:šik, ki: žik, ki:šik ‘niebo’.

1

Forma i substancja planu treści

Forma i substancja planu treści

Substancja planu treści tj. wszystko to, co

Wszyscy możemy mieć pojęcie liczności

można chcieć powiedzieć w dowolnym

(jeden element, dwa, trzy, ... kilka, dużo).

języku, jest taka sama dla wszystkich

• w niektórych językach można w ogóle tego

języków. Z kolei forma treści jest swoista

nie wyrażać, np. język fula,

dla danego języka. Hjlemslew twierdził, że

• można wyrażać opozycję między jeden a

jest to w pełni paralelne z planem

wiele, np. polski,

wyrażania.

• można wyrażać opozycję między jeden,

dwa i wiele - sanskryt, staropolski.

Forma i substancja planu treści

Forma i substancja planu treści

niektóre języki, w tym angielski odróżnia

niektóre języki, w tym hiszp. port. i japoński ruch do obserwatora i od niego,

odróżniają nie dwie wartości deiktyczne

niezależnie od tego, czy jest do wnętrza,

‘tu’ (blisko nadawcy) –‘tam’ (nie blisko

czy z wnętrza czegoś:

nadawcy), ale trzy np.:

•

come in/out ‘wchodzić/wychodzić’,

-hiszp. aquí (blisko nadawcy) ahí (blisko

•

go in/out ‘wchodzić/wychodzić’

odbiorcy) i allí, allá ‘nie blisko nadawcy ani odbiorcy’.

-jap. odpowiednio kore, sore, ware)

Zasada komutacji:

Zasada komutacji:

•

Jeżeli różnica w planie treści odpowiada

różnicy w planie wyrażania to jest ona

dla danego j

Pomi

ęzyka istotna i stanowi

ędzy formą wyrażania i formą treści, i

tylko pomi

element formy obu planów.

ędzy nimi, zachodzi określony

związek. Związek ten nie zachodzi między

•

Jeżeli różnica w planie wyrażania

substancjami. Związek ten jest określony

odpowiada różnicy w planie treści to jest

przez tak zwaną zasadę komutacji:

ona dla danego języka istotna i stanowi

element formy obu planów.

2

Zasada komutacji:

Zasada komutacji:

•

Jeżeli różnica w planie treści nie

Mogą istnieć różnice w planie wyrażania,

odpowiada różnicy w planie wyrażania to

którym nie odpowiadają różnice w planie

nie jest ona dla danego języka istotna i

treści i odwrotnie, różnice w planie treści,

nie jest elementem formy planu treści

którym nie odpowiadają różnice w planie

•

Jeżeli różnica w planie wyrażania nie

wyrażenia, a także różnice w obu planach

odpowiada różnicy w planie treści to nie

odpowiadające sobie.

jest ona dla danego języka istotna i nie

jest elementem formy planu treści.

Zasada komutacji- przykłady:

Zasada komutacji - przykłady:

• przykład dźwięczności spółgłosek w

chipewa (nie ma komutacji - różnice w

planie wyr. nie odpowiadają różnicom w

planie treści) i w jęz. europejskich

• pol. myć - prać (przy prać woda penetruje

• wielu j

obiekt) a ang. wash

ęzykach są osobne wyrazy (lub

formy) na oznaczenie osób płci męskiej i

• ang. wash - clean (bez udziału wody) żeńskiej: on - ona, he - she, il - elle itd., (polskie prać chemicznie)

ale fiń. hän, chińskie thā ‘nie nadawca i nie odbiorca, bez wskazania płci’ .

Zasada komutacji i wariancja

Teoria znaków i figur

Jeżeli różnice w jakimś planie nie komutują

z różnicami w planie przeciwstawnym, np.

dźwięczność głosek chipewa, płeć osoby

• Bilateralne znaki (planu wyrażania i planu

określanej zaimkiem trzeciej osoby itd. to

treści) składają się z unilateralnych figur i

tworzą warianty. Warianty pozostają w

można je na nie rozłożyć

stosunku wzajemnej substytucji.

Wszystkie warianty maj

• Figury planu wyrażania ≈ fonemy

ą wspólny

inwariant.

• Figury planu treści ≈ składniki znaczenia

3

Teoria znaków i figur

Oryginalna terminologia Hjelmsleva

• Glossematyka (tylko forma)

– Kenematyka (plan wyrażania)

Np. na treść słowa ‘dziewczynka’ składają

– Plerematyka (plan treści)

się figury ‘żeński’, ‘ludzki’ ‘niedorosły’

• chłopiec : dziewczynka;

• Semantyka – substancja planu treści

• jałówka : dziewczynka;

• Fonetyka – substancja planu wyrażania

• kobieta : dziewczynka

Funkcje glossematyczne

Funkcje glossematyczne

Zależność dwustronna ( interdependencja) Zależności między elementami języka:

•

w systemie: komplementarność, np.

a) w języku

samogłosek i spółgłosek, rzeczowników i

b) w tekście

czasowników

•

w tekście: solidarność, np. między

W zasadzie takie same

podmiotem a orzeczeniem; między

morfemem przypadku i liczby w polskim,

rosyjskim, łacinie itd.

Funkcje glossematyczne

Funkcje glossematyczne

Zależność jednostronna ( determinacja)

Zależność swobodna ( konstelacja)

•

w systemie: specyfikacja, np. między

•

w systemie: autonomia, np. między

celownikiem a mianownikiem (jeżeli jest

kategorią osoby i rodzaju w jęz.

celownik, to musi być mianownik, ale nie

rosyjskim – w czasie teraźn. osoba, ale

odwrotnie)

nie rodzaj, w czasie przeszł. rodzaj, bez

•

w tekście: selekcja: np. stosunek między osoby ( иду: идёшь; шёл: шлa)

samogłoską a spółgłoską w sylabie

•

w tekście: kombinacja, np. stosunek

(spółgłoska implikuje samogłoskę, ale

między przyimkiem w i biernikiem ( w +

nie odwrotnie)

inne przypadki, biernik + inne przyimki)

4

Funkcje glossematyczne

Dedukcyjność teorii

Funkcje w systemie noszą korelacji, w

Lokalistyczna teoria przypadka

tekście – relacji

• Trzy osie (cechy abstrakcyjne): kierunek,

• determinacja i interdependencja łącznie –

kontakt, subiektywność

kohezja

• Sześć wartości : zbliżanie, oddalania,

• interdependencja i konstelacja łącznie –

spoczynku, itp.)

wzajemność

• Razem teoretycznie możliwe jest 63 = 216

potencjalnych kombinacji

Literatura

• J. Apresjan, Koncepcje i metody współczesnej lingwistyki strukturalnej, Warszawa 1971, PIW, cz. I, rozdział 3.

• L. Hjelmslev, „ Langue” i „parole” (w:) H.

Kurkowska, A. Weinsberg (red.)

Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN.

• L. Hjelmslev, Prolegomena do teorii języka (w:) H. Kurkowska, A. Weinsberg (red.)

Językoznawstwo strukturalne, Warszawa 1979, PWN. (zwłaszcza rozdziały 13 Wyrażenie i treść, 14 Inwarianty i warianty)

5