Introligator_734[02]O1.05

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Podłoża drukowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Farby i środki pomocnicze do drukowania

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Materiały introligatorskie

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Metale i ich stopy

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej stosowania materiałów

introligatorskich.

W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Schemat układu jednostek modułowych w module

734[02].O1

Podstawy zawodu

734[02].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,

ochrony przeciwpożarowej oraz ochrony środowiska

734[02].O1.02

Charakteryzowanie procesów poligraficznych

734[02].O1.03

Posługiwanie się dokumentacją techniczną

i technologiczną

734[02].O1.04

Stosowanie maszyn i urządzeń

734[02].O1.05

Stosowanie materiałów introligatorskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

stosować terminologię poligraficzną,

−

charakteryzować procesy poligraficzne,

−

posługiwać się dokumentacją techniczną i technologiczną,

−

posługiwać się komputerem w zakresie podstawowym,

−

korzystać z różnych źródeł w poszukiwaniu informacji,

−

klasyfikować produkty poligraficzne,

−

opisywać podstawowe zjawiska fizykochemiczne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:

−

rozróżnić główne grupy materiałów poligraficznych,

−

dokonać klasyfikacji i charakterystyki podłoży drukowych,

−

dobrać materiały do produkcji poligraficznej,

−

zastosować podstawowe szeregi formatów papieru i druków,

−

sklasyfikować farby drukarskie i lakiery,

−

określić właściwości drukowe i użytkowe farb,

−

wyjaśnić zasady utrwalania farb,

−

sklasyfikować materiały pomocnicze stosowane podczas drukowania,

−

określić zastosowanie materiałów introligatorskich,

−

sklasyfikować materiały używane w introligatorstwie,

−

określić właściwości fizyczne, chemiczne, mechaniczne i technologiczne materiałów
stosowanych w introligatorstwie,

−

dokonać klasyfikacji klejów,

−

sklasyfikować materiały do laminowania, impregnowania, gumowania, brązowania
i tłoczenia,

−

rozróżnić elementy łączące części opraw,

−

sklasyfikować materiały pomocnicze stosowane w introligatorstwie,

−

scharakteryzować materiały smarne,

−

rozróżnić metale i ich stopy,

−

dobrać materiały do wykonaniu określonego wyrobu,

−

określić warunki przechowywania papieru i zasady klimatyzacji,

−

określić sposoby utylizacji odpadów,

−

skorzystać z PN, literatury technicznej i innych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podłoża drukowe

4.1.1. Materiał nauczania

Podłoża drukowe to wszelkiego rodzaju materiały, na których dokonywane jest

drukowanie.  Charakteryzują  się  różnym  stopniem  porowatości,  stąd  można  mówić
o  podłożach  w  różnym  stopniu  wsiąkliwych  –  aż  do  podłoży  niechłonnych.  Wspólną  cechą
tych  materiałów  jest  dostateczna  energia  powierzchniowa  umożliwiająca  drukowanie
wybraną  techniką.  Niedostateczna  energia  powierzchniowa  uniemożliwia  zwilżanie  farbą
drukarską.  Różne  rodzaje  farby,  nawet  w  obrębie  tej  samej  techniki  drukowania,  wymagają
określonej minimalnej energii powierzchniowej, stąd materiały, które mogą stanowić podłoże
drukowe  dla  określonego  rodzaju  farby,  niekoniecznie  mogą  być  podłożem  drukowym  dla
innej  farby.  Czasem  wymagane  jest  zwiększenie  energii  powierzchniowej  materiału,  aby
można  było  go  wykorzystać  jako  podłoże  drukowe  (np.  aktywacja  folii  z  tworzyw
sztucznych).  Podłoża  mogą  mieć  kształt  arkusza,  zwoju  bądź  stanowić  przedmiot
przestrzenny (np. kubki). Mogą być też z różnych tworzyw: papier, metal, ceramika, drewno,
tkanina,  skóra,  tworzywa  sztuczne.  Kształt  podłoża  drukowego  i  jego  rodzaj,  wsiąkliwość,
energia  powierzchniowa,  oczekiwane  efekty  po  drukowaniu  to  czynniki  wyznaczające
technikę drukowania i rodzaj farby.

Skład i budowa papieru. Papier jest pilśnią, która powstała z włókienek pochodzenia

roślinnego. Przestrzenie pomiędzy włóknami są wypełniane tzw. wypełniaczami,
substancjami klejącymi i innymi środkami pomocniczymi (klejami, barwnikami i in.).

Budowa komórek roślinnych i znaczenie poszczególnych składników przy produkcji

papieru.  Wszystkie  rośliny  zbudowane  są  z  komórek:  żywych  lub  martwych,  tzw.
zdrewniałych.  Komórki  roślinne  mają  wydłużony  kształt,  stosukowo  grube  ścianki  i  tworzą
włókna.  Ściany,  a  inaczej  błony  komórkowe  włókien  roślinnych,  zbudowane  są  z  fibryli  –
cienkich niteczek. Fibryle składają się z: błonnika (celulozy), drzewnika (ligniny) i hemicelulozy
(tj.  żywic,  soli  organicznych,  pektyny  i  innych).  W produkcji  papieru  pożądaną  substancją  jest:
błonnik  (celuloza).  Drzewnik  (lignina)  powoduje  pogorszenie  właściwości  fizykochemicznych
papieru i jego żółknięcie.

Włókna roślinne różnią się między sobą długością i zawartością celulozy. Dla

porównania  podamy,  iż:  długość  włókien  lnu  i  konopi  wynosi  od  15  do  52  mm,  a  długość
włókien  drzew  iglastych  od  3,5  do  4  mm.  Różna  jest  też  zawartość  celulozy
w  poszczególnych  włóknach  i  dla  przykładu  wynosi:  len,  bawełna  konopie  –  ok.  70–90%,
drewno drzew iglastych – ok. 58%.

Produkcja papieru. Produkcję papieru można podzielić na cztery etapy:

1. Produkcję włókien z drewna lub innych materiałów roślinnych

Pozyskiwanie włókien z drewna można przeprowadzać trzema sposobami:
–

metoda  mechaniczna  –  polega  na  mechanicznym  ścieraniu  drewna  w  wysokich
temperaturach.  Uzyskany  w  ten  sposób  ścier  drzewny  jest  tani,  lecz  produkowany
z  niego  papier  ze  względu  na  dużą  zwartość  ligniny  ma  małą  wytrzymałość
mechaniczną i żółknie,

–

metoda chemiczna – zaletą tej metody jest dokładne oddzielenie celulozy od ligniny.
W praktyce oddzielenie  celulozy od drzewnika odbywa  się w wyniku  chemicznego
przetwarzania drewna. Lignina rozpuszcza się w roztworach o charakterze kwaśnym
lub  zasadowym.  Spulchnione  włókna  (wyniku  działania  substancji  chemicznych
i wysokiej temperatury) są mechanicznie rozdrabniane,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

metoda półchemiczna – polega na obróbce chemicznej drewna w roztworach
oczyszczających masę z ligniny, a następnie chemicznemu rozwłóknieniu drewna.

2. Przygotowanie masy papierniczej. Ten etap produkcji papieru polega na:

–

mechanicznym przygotowaniu włókien przez mielenie,

–

zaklejaniu masy papierniczej (klejenie uodparnia papier na wchłanianie wody
i innych płynów),

–

wypełnianiu masy papierniczej (zapełnienie przestrzeni pomiędzy włóknami –
zmniejsza przezroczystość papieru, zwiększa biel i gładkość).

–

barwieniu masy papierniczej – proces ten stosowany jest przy produkcji papierów
kolorowych.

3. Produkcja papieru w maszynie papierniczej. Schemat budowy maszyny papierniczej

przedstawia rys. 1. Na stale pozostające w ruchu sito transmisyjne wylewa się strumień
masy papierniczej, z której formowana jest wstęga papieru.

Rys. 1. Schemat budowy maszyny papierniczej: A – część zasilająca, B – część

sitowa, C – część prasowa, D – część susząca, E – część wykończająca,
1 – eguter, 2 – cylinder chłodzący [18]

4. Uszlachetnianie papieru. Uszlachetnianie papieru realizuje się poprzez:

− gładzenie i satynowanie papieru,

− powlekanie papieru.
Gładzenie i satynowanie papieru ma na celu wyrównanie nierówności na powierzchni

papieru, a więc zwiększenie jego gładkości i połysku.

Powlekanie papieru to pokrycie jego powierzchni warstwą zawiesiny pigmentu

w spoiwie. Celem powlekania jest poprawa gładkości, białości i jednorodności powierzchni.

Cięcie papieru na arkusze. Wyprodukowany papier ma postać wstęgi. Papier tnie się na

arkusze o znormalizowanych formatach. W zależności od sposobu cięcia uzyskuje się arkusze
z włóknem równoległym do dłuższej lub krótszej krawędzi arkusza. Metody cięcia wstęgi
papieru na arkusze przedstawia rys. 2.

Właściwości papieru. Właściwości papieru określają jego przydatność do drukowania.

Poniżej przedstawione zostały

podstawowe własności papieru.

–

Niejednorodność właściwości papieru
w  wstędze  podczas  jego  produkcji,
a co za tym  idzie w arkuszach  i  stosie
arkuszy.  Nierównomierne  rozłożenie
składników masy papierniczej podczas
produkcji  papieru  powoduje  różnice

właściwości

papieru,

zwłaszcza

dotyczy to: grubości, gramatury,
nieprzezroczystości,

porowatości

i chłonności.

Rys. 2. Metody cięcia wstęgi papieru na arkusze [16]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Kierunek biegu włókien. Kierunek obrotu sita maszyny papierniczej powoduje, że

większość  włókien  papieru  układa  się  równolegle  do  brzegu  formującej  się  wstęgi
papieru.  Skutkiem  takiego  ułożenia  włókien  jest  większa  wytrzymałość  mechaniczna
w  kierunku  podłużnym  niż  poprzecznym.  Papier  w  kierunku  podłużnym  charakteryzuje
się  większą  odpornością  na  zerwanie,  większą  sztywnością,  niższą  rozciągliwością
i większą stabilnością wymiarową pod wpływem wilgoci.
Procesy  produkcyjne,  w  których  należy  uwzględnić  kierunek  ułożenia  włókien

w papierze:

− kierunek ułożenia włókien w papierze powinien być równoległy do grzbietu książki,

− przy etykietach maszynowo przyklejanych do butelek kierunek włókna musi być

równoległy do obwodu butelki,

− kierunek włókien w etykietach samoprzylepnych powinien być prostopadły do obwodu

butelki.

6. Dwustronność papieru. Ze względu na sposób produkcji papieru jego strona wierzchnia

i spodnia różnią się między sobą. Strona spodnia jest bardziej szorstka, mniej zaklejona
i ma mniejszy połysk. Dwustronność papieru zmniejsza się poprzez jego powlekanie.

7. Odkształcenia papieru na skutek zmian wilgotności. Włókna papieru mają charakter

higroskopijny i absorbując wodę, zwiększają swoje wymiary. Efekt ten bardziej
widoczny jest w kierunku poprzecznym.

Wielkości charakteryzujące papier

Gramatura papieru – masa jednego metra kwadratowego papieru. Jednostką gramatury

jest g/m

Grubość papieru – odległość pomiędzy jego dwoma powierzchniami. Jednostką

grubości jest

m lub mm. Od grubości papieru zależą jego właściwości optyczne

i wytrzymałość.

Gęstość pozorna – masa 1 cm

wyrażona w gramach. Jednostką gęstości pozornej jest

g/cm

. Określa strukturę papieru, zawartość powietrza, stopień zmielenia masy papierniczej,

sposób wykończenia powierzchni papieru. Odwrotnością gęstości pozornej jest pulchność zwana
wolumenem.

Papiery offsetowe powinny charakteryzować się:

–

dobrym zaklejeniem,

–

małą deformacją,

–

małym pyleniem,

–

jednolitością w masie,

–

jednolitą gramaturą,

–

dobrym przyjmowaniem farby,

–

jednolitym odcieniem.
Parametry zwoju papieru przedstawia rysunek 3.

Rys. 3. Parametry zwoju papieru

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cechy papieru, które wpływają na jakość wyrobów poligraficznych:

–

Gładkość  papieru.  Parametr  charakteryzujący  powierzchnię  papieru,  zależy  od  sposobu
wykończenia  papieru  (kalandrowania,  powlekania,  satynowania).  Tylko  na  papierach
o  dużej  gładkości  istnieje  możliwość  wiernej  reprodukcji  obrazów  o  dużej  liniaturze
rastra.

–

Zapotrzebowanie farby przez papier – ilość farby w g/m

, którą należy nanieść na

powierzchnię papieru dla uzyskania pożądanej gęstości optycznej.

–

Chłonność papieru – zdolność papieru do absorbowania cieczy. Zależy od stopnia
zaklejenia papieru.

–

Połysk – zdolność papieru do kierunkowego odbijania jak największej ilości padającego
na nią światła.

–

Nieprzezroczystość papieru – zdolność papieru do nieprzepuszczania światła.

–

Białość papieru – określa się jako zdolność odbijania białego światła od powierzchni
papieru w stosunku do tlenku magnezu, którego białość uznaje się za wzorzec.

–

Stabilność  wymiarowa  papieru  –  odporność  na  zmiany  wymiarów  liniowych
w warunkach zmiennej wilgotności. Temu zagadnieniu należy poświęcić więcej uwagi ze
względu  na  duży  wpływ  zmian  wilgotności  na  właściwości  technologiczne  papieru.
Wytwory papiernicze, których głównym składnikiem są hydrofilowe włókna celulozowe,
łatwo pochłaniają wilgoć z powietrza. Papier w pomieszczeniu o określonej wilgotności
i  temperaturze  powietrza  pochłania  przez  pewien  czas  określoną  ilość  wilgoci,  aż  do
momentu  wyrównania  wilgotności  pomiędzy  papierem  a  otoczeniem.  Ze  zwiększeniem
wilgotności  papieru  jest  związane  zwiększenie  jego  długości,  przy  zmniejszeniu
wilgotności papier kurczy  się. Zwiększenie wilgotności papieru powoduje:  zmniejszenie
jego  wytrzymałości  mechanicznej,  spadek  gładkości  papieru,  wzrost  grubości,  a  przede
wszystkim  zwiększenie  jego  wymiarów  liniowych.  Wpływ  wilgotności  na  deformację
papieru przedstawia rys. 4.

Rys. 4. Deformacja arkuszy w palecie [13]

a) wilgotność papieru jest większa niż powietrza, papier jest zbyt suchy,
b) papier oddaje wilgoć do otoczenia – schnie.

W drukarniach powinna panować temperatura ok. 20–23

C i wilgotność względna

powietrza w granicach 50–55%.

Formaty papieru. Formaty papieru określa PN. Wprowadzono trzy podstawowe szeregi

formatów  papieru:  A,  B,  C.  Papiernie  produkują  papier  w  formatach  znormalizowanych
w  zakresie:  papierów  drukowych,  papierów  powlekanych,  papierów  piśmiennych  oraz
kreślarsko-rysunkowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Formaty szeregu A są podstawowe. Powierzchnia arkusza formatu A0 wynosi 1 m

i ma

wymiary  841x1189  mm.  Pochodne  formaty  szeregu  A  otrzymuje  się  przez złożenie arkusza
równolegle do krótszego boku i tak format A1 otrzymuje  się przez złożenie arkusza  formatu
A0 na pół  w poprzek boku 1189  mm,  format A2 otrzymuje się  składając arkusz  formatu A1
w poprzek boku 841 mm  itd. Handlowy  format A1 sprzedawany przez papiernie to 860x610
mm.  Formaty  handlowe  są  nieco  większe  od  formatów  znormalizowanych,  różnice
umożliwiają  okrawanie  gotowych  wyrobów,  np.  książek  i  broszur  do  formatów
znormalizowanych.  Formaty  szeregu  A  są  wykorzystywane  przy  produkcji  materiałów
biurowych  oraz  przy  produkcji  książek  i  broszur.  Tabela  1  przedstawia  wymiary  arkuszy
formatu A.

Tabela 1. Wymiary arkuszy szeregu A

Formaty szeregu B są pomocnicze. Podstawowym formatem szeregu B jest B0

o wymiarach 1000x1414. Formaty szeregu B są najczęściej wykorzystywane przy produkcji
książek i broszur.

W tabeli 2 przedstawione zostały znormalizowane i handlowe formaty szeregu B.

Tabela 2. Wymiary arkuszy szeregu B

Formaty szeregu C są formatami pomocniczymi. Długości boków arkuszy tego formatu

są średnimi geometrycznymi długości boków formatów szeregu A i B. Arkusze formatu
szeregu C mają zastosowanie do pakowania wyrobów o formatach szeregu A. Stosowane
są również podczas produkcji teczek, obwolut skoroszytów i innych. Arkusz formatu C0 ma
wymiary 917x1297 mm.

Symbol

formatu

Wymiary

arkusza

w mm

Handlowe

wymiary

arkusza

w mm

1000x1414

707x1000

700x1000

500x707

500x700

353x500

350x500

250x353

250x350

176x250

175x250

125x176

125x175

Symbol

formatu

Wymiary

arkusza

w mm

Handlowe

wymiary

arkusza

w mm

841x1189

594x841

610x860

420x594

430x610

297x420

305x430

210x297

215x305

148x210

152x215

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Klasyfikacja papierów drukowych. Klasyfikacji papierów drukowych można dokonać

stosując różne kryteria.
Rozróżniamy 9 grup użytkowych papieru i 3 grupy użytkowe tektury.

Grupy użytkowe papieru:

–

papiery drukowe,

–

papiery do pisania i kreślarsko-rysunkowe,

–

papiery pakowe do wyrobu opakowań i tektury faliste,

–

papiery przemysłowo-techniczne,

–

papiery elektrotechniczne,

–

papiery podłożowe,

–

papiery chłonne i filtracyjne,

–

papiery higieniczne,

–

papiery do różnych celów.

Grupy użytkowe tektur:

–

tektury introligatorskie,

–

tektury do wyrobu opakowań i tektury faliste,

–

tektury przemysłowe i faliste.

Klasyfikację papieru ze względu na skład przedstawia tabela 3.

Tabela 3. Klasyfikacja papieru ze względu na skład surowcowy

odmiany

symbol

nazwa

skład surowcowy

bezdrzewna

masy celulozowe lub masa

długowłóknista

półdrzewna

masy celulozowe z dodatkiem

ścieru lub masy

półchemicznej

drzewna (gazetowy papier)

ścier i makulatura

z dodatkiem mas

celulozowych

mieszana

włókna różne

Jeżeli kryterium podziału papierów będzie sposób wykończenia powierzchni, to

otrzymamy następujące rodzaje papierów:
–

papiery maszynowo gładkie,

–

papiery gładzone,

–

papiery kalandrowane (satynowane),

–

papiery powlekane, tu rozróżnimy papiery powlekane z połyskiem (błyszczące) i papiery
powlekane matowe,

–

papiery moletowane,

–

papiery samokopiujące,

–

papiery samoprzylepne.
Jeżeli kryterium podziału papierów będzie technika drukowania dla jakiej są

przystosowane to, rozróżnimy:
–

papiery offsetowe,

–

papiery typograficzne,

–

papiery wklęsłodrukowe.
W zależności od gramatury wytwory papiernicze dzieli się na:

–

papier – posiada gramaturę do 250 g/m

–

tekturę o gramaturze powyżej 250 g/m

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Papier jest jednowarstwowy, tzn. że składa się z jednej warstwy włóknistej. Tektura jest

wytworem wielowarstwowym.

W użyciu ciągle jeszcze funkcjonuje tradycyjny podział wytworów papierniczych

w zależności od gramatury. Jest on następujący:
–

gramatura poniżej 28 g/m

– bibułki,

–

pomiędzy 28 a 160 g/m

– papiery,

–

pomiędzy 160 a 315 g/m

– kartony,

–

powyżej 315 g/m

– tektury.

Charakterystyka najczęściej stosowanych papierów do drukowania

Papier gazetowy – jest przeznaczony do drukowania gazet techniką typograficzną.

Produkuje się go w odmianie drzewnej o gramaturze ok. 50 g/m

. Nie jest zaklejany.

Ma barwę białą. Należy do najtańszych wytworów papierniczych.

Papier offsetowy do drukowania gazet – produkuje się go w odmianie drzewnej

o gramaturze ok. 50 g/m

. Jest słabo zaklejony. Ma barwę białą.

Papier drukowy zwykły – zwany także typograficznym, jest przeznaczony do

drukowania techniką typograficzną książek, broszur, druków akcydensowych. Produkuje się
go w odmianie bezdrzewnej, półdrzewnej i drzewnej o gramaturze 50–140 g/m

Charakteryzuje się białą barwą i średnim stopniem zaklejenia.

Papier biblijny – jest przeznaczony do drukowania słowników, encyklopedii,

kalendarzyków.

Produkuje

się

odmianie

bezdrzewnej

półdrzewnej

o gramaturze 25–40 g/m

. Jest cienki, mocny i nieprzeźroczysty o barwie białej.

Papier banknotowy, wartościowy i znaczkowy – papier banknotowy jest przeznaczony

do  drukowania  banknotów,  papier  wartościowy  przeznaczony  jest  to  drukowania  papierów
wartościowych,  tj.  obligacji,  biletów  loteryjnych,  czeków,  zaś  papier  znaczkowy  do
drukowania  znaczków  pocztowych  i  skarbowych.  Papiery  te  produkuje  się  w  odmianie
bezdrzewnej.

Papier transferowy – służy do drukowania sublimacyjnego. Najczęściej zadrukowuje

się go wklęsłodrukiem rastrowym (rotograwiurą). Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej
i półdrzewnej o gramaturze od 70 g/m

. Jest zaklejany, ma barwę białą.

Papier offsetowy – jest przeznaczony do drukowania technika offsetową. Produkuje się

go w odmianie bezdrzewnej i pół drzewnej o gramaturze 55–250 g/m

. Jest pełnoklejony

i wypełniany. Barwę ma białą, kremową lub żółtą.

Papier mapowy – jest przeznaczony do drukowania offsetowego jedno- lub

wielobarwnych map. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej o gramaturze od
80–225 g/m

. Jest mocno zaklejany. Barwę ma białą lub kremową. Należy do najdroższych

drukowych wytworów papierniczych.

Papier wklęsłodrukowy – jest przeznaczony do drukowania wklęsłego czasopism

i innych wydawnictw jedno- i wielobarwnych. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej,
półdrzewnej i drzewnej o gramaturze od 60 g/m

. Jest słabo zaklejany. Charakteryzuje się

słabą chłonnością.

Papier okładkowy zwykły – jest przeznaczony do wytwarzania okładek. Produkuje się

go w odmianie bezdrzewnej i półdrzewnej o gramaturze od 100 g/m

. Jest zaklejony. Barwa

papieru jest dowolna.

Papier kserograficzny – jest przeznaczony do wykonania odbitek na automatach

kserograficznych. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej i półdrzewnej o gramaturze
80–90 g/m

. Jest to wytwór niezaklejany, o barwie białej.

Papier i tektura powlekana (kredowa) – są to wytwory uszlachetnione mieszanką

pigmentową. Posiadają one gramaturę 95–340 g/m

. Przeznaczone są do drukowania techniką

typograficzną, offsetową i wklęsłodrukową prospektów reklamowych, wydawnictw bogato
ilustrowanych, kart do gry, opakowań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tektura powlekana na karty do gry – jest to wytwór papierniczy stosowany

w charakterze podłoża, najczęściej dwu- lub trójwarstwowy, powstały przez sklejenie
papierów, tak aby otrzymać w sumie podłoże o gramaturze 280–310 g/m

. Zadrukowuje się ją

techniką offsetową. Charakteryzuje się ona znaczną sprężystością i twardością.

Papier do pisania zwykły – jest stosowany do drukowania akcydensów, formularzy,

zeszytów. Produkuje się go w odmianie bezdrzewnej, półdrzewnej i drzewnej o gramaturze
50–315 g/m

. Jest mocno zaklejany. Produkuje się go w jasnych barwach.

Papier pakowy siarczanowy – jest przeznaczony do wytwarzania mocnych i trwałych

opakowań. Wytwarza się go w odmianie bezdrzewnej o gramaturze od 30 g/m

. Ma barwę

brązową lub białą.

Określanie kierunku biegu włókien w papierze
–

Określanie kierunku biegu włókien w papierze na podstawie linii przedarcia.
Kierunek obrotu sita maszyny papierniczej i kierunek płynięcia strumienia masy

papierniczej  powodują,  iż  włókna  papieru  układają  się  wzdłuż  biegu  formującej  się  wstęgi
papieru. Wytrzymałość mechaniczna papieru jest większa w kierunku podłużnym do kierunku
układu włókien w papierze niż w kierunku poprzecznym. W związku z tym papier przedziera
się łatwiej wzdłuż linii układu włókien. Linia przedarcia papieru w kierunku poprzecznym do
kierunku  układu  włókien  jest  bardziej  poszarpana,  nieregularna.  Przy  dokładnej  obserwacji
linii  przedarcia  można  zauważyć  poszczególne  włókienka  papieru.  Sposób  określania
kierunku biegu włókien w papierze na podstawie linii przedarcia przedstawia rys. 5.

Rys. 5. Określenie kierunku ułożenia włókien papieru na podstawie linii przedarcia. Kierunek układu

włókien pokazują strzałki [18]

–

Ustalenie kierunku biegu włókien na podstawie pofalowania brzegów arkusza
poddanego siłom rozciągającym.
Rozciągliwość papieru jest większa w kierunku prostopadłym do kierunku ułożenia włókien

ze względu na to, iż należy pokonać mniejsze siły w trakcie rozciągania papieru, łatwiej jest
zwiększyć przestrzenie pomiędzy włókienkami w kierunku w jakim pilśń jest luźniej zespolona.
W celu określenia kierunku ułożenia włókien w papierze należy przeciągać krawędzie badanego
arkusza pomiędzy paznokciami. Zasady przeprowadzenia tego badania przedstawia rys. 6.

Rys. 6. Określanie kierunku ułożenia włókien w papierze na podstawie pofalowania

brzegów arkusza poddanych rozciąganiu [18]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Ustalenie kierunku biegu włókien na podstawie pofalowania brzegów arkusza
zamoczonego w wodzie.
Włókna papieru posiadają charakter higroskopijny, pod wpływem wody pęcznieją.

Zmiana rozmiaru włókien jest bardziej widoczna w kierunku poprzecznym do kierunku
układu włókien. Brzegi arkusza papieru po zmoczeniu wodą falują. Większe odkształcenia
widoczne są w kierunku poprzecznym do kierunku układu włókien.

Rozróżnianie wytworów papierniczych. Wytwory papiernicze można rozróżniać na

podstawie gramatury i sposobu wykończenia powierzchni.

Gładzenie papieru wykonuje się w celu zmniejszenia szorstkości powierzchni papieru.

Wytwory papiernicze gładzone posiadają powierzchnię matową.

Kalandrowanie papieru ma na celu otrzymanie papieru o zwiększonej gładkości

i o zwiększonym połysku.

Rozróżnia się wytwory papiernicze powlekane i niepowlekane. Powlekanie polega na

naniesieniu na powierzchnię wytworu papierniczego warstwy pigmentowo klejonej. Wytwór
papierniczy może być powlekany jedno- lub dwustronnie. Powłoka poprawia własności
papieru: zwiększa gładkość i nieprzezroczystość papieru.

Wizualnie można określić rodzaj wykończenia powierzchni i określić jako: matowy lub

błyszczący. Należy zwrócić uwagę na jednostronne lub dwustronne uszlachetnienie
powierzchni.

Poprzez procesy specjalne otrzymuje się wytwory papiernicze o powierzchni

prążkowanej, marszczonej, karbowanej lub tłoczonej.

Określanie gramatury badanej próbki realizuje się poprzez porównanie jej grubości

i sztywności z próbkami papieru o podobnym wykończeniu powierzchni. Producenci
i sprzedawcy papierów dostarczają wzorniki handlowe zawierające cały wachlarz próbek.

Gospodarka odpadami makulaturowymi. Odpady makulaturowe powstające

w  produkcji  poligraficznej  należą  do  grupy  najlepiej  zagospodarowywanej.  Powinny  być
ewidencjonowane,  a  następnie  przekazywane  specjalistycznym  firmom.  Przerób  makulatury
polega  na  odzyskaniu  z  masy  makulaturowej  włókien  wtórnych  o  wysokiej  jakości,
przydatnych do produkcji papierów, kartonu tektury. W przypadku drukowania na podłożach
z  tworzyw  sztucznych,  odpadem  produkcyjnym  będą  wadliwie  zadrukowane  egzemplarze,
które powinny być gromadzone i przekazywane do utylizacji.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jaki jest skład i budowa papieru?
2.  Jakie są cztery etapy produkcji papieru?
3.  Jakie cechy papieru wpływają na jakość wyrobów poligraficznych?
4.  Jakie znasz sposoby uszlachetniania papieru?
5.  Jakie są sposoby określania kierunku przebiegu włókien w papierze?
6.  Jakie są trzy szeregi formatów papieru?
7.  Jakie wymiary (w mm) posiada arkusz formatu B1, A1?
8.  Jak otrzymuje się pochodne formaty arkuszy w szeregach?
9.  Jakie kryteria stosujemy przy klasyfikacji papierów drukowych?
10.  Jak dzielimy papiery, stosując kryterium wykończenia ich powierzchni?
11.  Jak można rozróżnić wytwory papiernicze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Podaj definicje: podłoża drukowego i papieru.

Podłoże

drukowe........................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
...............

Papier....................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie wiadomości o charakterze podłoża drukowego i papieru,
2) wpisać informacje w wykropkowane miejsca.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Uporządkuj we właściwej kolejności etapy produkcji papieru. Kolejne etapy oznacz

w wolnych miejscach tabeli cyframi 1, 2, 3, 4.

Produkcja papieru

Etap

Uszlachetnianie papieru

Produkcja włókien z drewna lub innych materiałów roślinnych

Produkcja papieru w maszynie papierniczej

Przygotowanie masy papierniczej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie etapy produkcji papieru,
2)  przeczytać podane w tabeli informacje,
3)  uporządkować w kolejności technologicznej podane etapy produkcji,
4)  wpisać cyfry 1, 2, 3, 4 we właściwe wiersze w tabeli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Opisz różnice pomiędzy właściwościami papieru w kierunku zgodnym do kierunku

ułożenia włókien a właściwościami papieru o włóknach poprzecznych.

.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie właściwości papieru w zależności od kierunku ułożenia włókien,
2) opisać różnice pomiędzy właściwościami papieru w kierunku zgodnym do kierunku

ułożenia włókien a właściwościami papieru o włóknach poprzecznych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Omów wpływ wilgotności na stabilność wymiarową papieru.

.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie wiadomości na temat wpływu wilgotności na stabilność wymiarową

papieru,

2) odpowiedzieć na pytanie zawarte w ćwiczeniu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Uzupełnij poniższą tabelę.

symbol

formatu

wymiary

arkusza w mm

symbol

formatu

wymiary

arkusza w mm

610x860

700x1000

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przypomnieć sobie sposób tworzenia formatów arkuszy w szeregu,
2) uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Określ kierunek układu włókien w otrzymanych próbkach papieru. Stosuj wszystkie trzy

metody określania kierunku ułożenia włókien w arkuszu.

Zaznacz strzałkami układ włókien w otrzymanych arkuszach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie sposoby określania układu kierunku włókien w papierze,
2)  zastosować wiadomości teoretyczne w praktycznym wykonaniu ćwiczenia,
3)  oznaczyć strzałkami układ włókien w próbkach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

pojemnik z wodą,

–

próbki papierów,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Określ rodzaj wykończenia powierzchni otrzymanych próbek papieru.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie sposoby uszlachetniania powierzchni papieru,
2)  dokładnie i uważnie obejrzeć próbki,
3)  określić rodzaj wykończenia powierzchni w próbkach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

próbki papierów,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 8

Korzystając ze wzorników, określ gramaturę otrzymanych próbek papieru. Napisz na

próbkach jaka to gramatura.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  dokładnie i uważnie obejrzeć próbki,
2)  określić rodzaj papieru dostarczonej próbki,
3)  porównać próbkę z innymi we wzorniku,
4)  określić gramaturę papieru próbki.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wzorniki i próbki papierów,

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić skład i budowę papieru?



2) wymienić etapy produkcji papieru?



3) wymienić cechy papieru, które wpływają na jakość wyrobu gotowego?



4) wymienić sposoby uszlachetniania papieru?



5) określić kierunek przebiegu włókien w próbce papieru?



6) określić wymiary arkuszy w szeregach A i B?



7) utworzyć pochodne formaty arkuszy w szeregach?



8) wymienić kryteria klasyfikacji papierów drukowych?



9) rozróżnić papiery powlekane od niepowlekanych?



10) określić gramaturę próbki papieru?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Farby i środki pomocnicze do drukowania

4.2.1. Materiał nauczania

Skład farb. Farby składają się z dwóch podstawowych składników: spoiwa – środka
wiążącego i barwidła – substancji barwiącej. Barwidło to substancja nadająca barwę farbie.
Barwidła dzieli się na rozpuszczalne w wodzie lub innych rozpuszczalnikach (barwniki) oraz
na nierozpuszczalne (pigmenty).

Zadaniem spoiwa jest związanie cząstek barwidła i nadanie farbie odpowiednich

właściwości drukowych. Dobra farba powinna: dać się rozetrzeć na cienką warstwę, dobrze
przenosić się na formę drukową, dobrze przenosić się z formy na podłoże drukowe, szybko
się utrwalać.

Spoiwo powinno spełniać poniższe warunki:

–

dobrze zwilżać środki barwiące,

–

nie reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może to spowodować zmianę barwy farby,

–

nie reagować z materiałami, z których wykonana jest forma drukowa i wałki farbowe,

–

powinno być bezbarwne, nie może wpływać na barwę farby,

–

powinno szybko utrwalać się na podłożu drukowym.
Spoiwa to roztwory żywic naturalnych lub sztucznych w rozpuszczalnikach.
Oprócz barwideł i spoiw w skład farb wchodzą jeszcze substancje pomocnicze m.in.:

–

Sykatywy (suszki). Sykatywy przyspieszają utrwalanie farb na podłożach graficznych.
Mogą polepszać trwałość farby, zwiększać połysk lub w inny sposób wpływać na
własności farby.

–

Obciążalniki. Obciążalniki poprawiają kolor farby, polepszają własności drukowe,
obniżają koszty produkcji farb.

–

Podbarwiacze. Podbarwiacze stosowane są przy produkcji farby czarnej. Wzmagają czerń
farby, usuwając jednocześnie jej brunatny odcień.

Produkcja farb graficznych. Proces produkcji farb graficznych dzieli się na trzy etapy:

–

przygotowanie składników,

–

mieszanie,

–

ucieranie farby.

Rys. 7 Schemat produkcji farb graficznych

Rys. 8. Schemat przedstawiający stan utarcia farby graficznej. Kółeczka przedstawiają substancję barwiącą,

wolne przestrzenie to spoiwo; a) farba dobrze utarta, b) farba źle utarta, 1 – ziarna pigmentu,
2 – spoiwo [14]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Klasyfikacja farb graficznych drukowych. Farby graficzne można podzielić ze względu

na cztery kryteria: technikę drukowania, formę zadrukowywanego podłoża, rodzaj
zadrukowywanego podłoża, postać.

Klasyfikacja farb ze względu na technikę drukowania:

–

farby offsetowe,

–

farby sitowe (sitodrukowe),

–

farby fleksograficzne,

–

farby typograficzne (drukowanie wypukłe),

–

farby wklęsłodrukowe,

–

farby inne.

Klasyfikacja farb ze względu na formę zadrukowanego podłoża:

–

farby zwojowe,

–

farby arkuszowe.

Klasyfikacja farb ze względu na rodzaj zadrukowanego podłoża:

–

farby na wytwory papiernicze,

–

farby na tworzywa sztuczne,

–

farby na metale „blachy” i folie metaliczne,

–

farby na materiały,

–

farby na szkło,

–

farby inne.

Klasyfikacja farb graficznych ze względu na postać:

–

farby ciekłe,

–

farby proszkowe,

–

farby półciekłe,

–

farby maziste.

Sposoby utrwalania się farb. Przebieg utrwalania farby zależy od rodzaju

zastosowanego podłoża drukowego. Inne są mechanizmy utrwalania farby na podłożu
chłonnym (wsiąkliwym), a inne na podłożu niechłonnym.

Farby drukowe utrwalają się najczęściej według podanych poniżej mechanizmów lub ich

kombinacji:
–

przez absorpcję (wsiąkanie w podłoże),

–

przez utlenienie z polimeryzacją (tzw. utrwalenie oksydacyjne),

–

przez odparowanie rozpuszczalnika,

–

promieniowaniem,

–

przez termoutwardzalnie (piecowo),

–

pod wpływem wilgoci.
Utrwalanie przez absorpcję. Utrwalanie przez absorpcję następuje wskutek wsiąkania

farby w pory papieru. Pory to przestrzenie pomiędzy luźno ułożonymi włóknami papieru.
Farba umiejscawia się w porach i przedostaje w głąb papieru kapilarami. Według tego
mechanizmu utrwalają się farby gazetowe typograficzne i offsetowe.

Utrwalanie przez utlenianie. Ten sposób utrwalania dotyczy farb zawierających

w  swoim  składzie  spoiwo  z  olejów  szybkoschnących  lub  modyfikowanych  nimi  żywic.
Związki  te  pod  wpływem  tlenu  z  powietrza  ulegają  reakcji  polimeryzacji.  Taki  schemat
utrwalania  jest  właściwy  dla  farb  typograficznych  i  offsetowych  do  drukowania  na
maszynach arkuszowych, na podłożach niechłonnych.

Farby do drukowania offsetowego i typograficznego na podłożach niepowlekanych

i powlekanych schną w wyniku kombinacji dwóch procesów: wsiąkania i utleniania.

Proces utleniania farby może być przyspieszany przez dodatek suszek.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Utrwalanie przez odparowanie rozpuszczalnika. Mechanizm utrwalania farb poprzez

odparowanie  rozpuszczalnika  jest  charakterystyczny  dla  farb  ciekłych  (fleksograficznych,
wklęsłodrukowych,  sitodrukowych  do  drukowania  na  podłożach  niechłonnych).  Po
odparowaniu  rozpuszczalnika  następuje  zestalenie  żywicy  i  związanie  pigmentu  na
zadrukowywanym podłożu.

Do utrwalania farb promieniowaniem wykorzystywane są: mikrofale, promieniowanie

podczerwone lub nadfioletowe, strumień elektronów. Zadrukowane podłoże poddawane jest
działaniu promieniowania, które wytwarzając ciepło powoduje utrwalenie warstwy farby.

Farby triadowe. Do drukowania wielobarwnego stosuje się farby triadowe o barwach:

cyan,  magenta,  yellow,  czarny.  Są  to  farby  transparentne.  W  wyniku  ich  użycia  można
uzyskać  druk,  będący  reprodukcją  oryginału  wielobarwnego.  Nową  barwę  otrzymuje  się
przez  selektywne  pochłanianie  części  barwnych  promieni  światła  i  przepuszczanie  innych.
Barwą  jaką  otrzymamy  będzie  barwny  promień  światła  przepuszczony  przez  wszystkie
warstwy farby. Taki sposób otrzymywania barwy wypadkowej nazywa się subtrakcją. Więcej
informacji na ten temat zawiera Poradnik dla ucznia jednostki modułowej.

Charakteryzowanie procesów poligraficznych

Barwy wypadkowe uzyskuje się przez nałożenie barw podstawowych. Sposób

powstawania barw wypadkowych przedstawia
rys. 9.

Linią ciągłą grubą zaznaczony jest trójkąt

przedstawiający barwy podstawowe (cyjan, żółta
magenta).  Zmieszanie  światła  odbitego  tych
trzech  barw  daje  światło  białe.  Zmieszanie  farb
w  tych  kolorach  (w  równych  ilościach)  da  farbę
czarną  (lub  barwę  zbliżoną  do  czarnej).  Linia
cienka  ciągła  przedstawia  trójkąt  równoboczny
barw dwukolorowych (I rzędowych).
Wierzchołki tego trójkąta stanowią barwy: oranż,
fiolet,  zieleń.  Kolory  te  powstają  po  zmieszaniu
w równych ilościach farb podstawowych.

Rys. 9. Sposób powstawania barw wypadkowych

podczas mieszania barw podstawowych [10]

Oranż powstanie po zmieszaniu farby żółtej i magenty.
Fiolet – powstanie po zmieszaniu magenty i cyjanu.
Zieleń – kolor powstały po zmieszaniu farby żółtej i cyjanu.
Barwy oranż, fiolet i zielona to tzw. barwy I rzędowe bezodcieniowe.
Jeżeli barwy podstawowe zawierają jedynie domieszkę drugiej farby, to mówimy

o barwach podając ich odcień, np. niebieskoczerwonawa (farba cyjan z małą domieszką
magenty), niebieskożółtawa (cyjan z domieszką farby żółtej), żółcień czerwonawa (żółta
z domieszką magenty) itd.

Przyciemnienie barwy – realizuje się poprzez dodanie do farby pewnej ilości farby

o kolorze dopełniającym. Na przykład: aby uzyskać ciemniejszy fiolet, należy do farby dodać
pewną ilość farby żółtej, ciemniejszy oranż – należy dodać do farby odrobinę cyjanu. Linia
cienka

przerywana

przedstawia

sposób

otrzymywania

farb

rzędowych.

Z rysunku wynika, że po zmieszaniu barw I rzędowych i barwy podstawowej, lub zmieszaniu
trzech barw podstawowych, otrzymamy oliwy, brunaty i brązy oraz wszelkie odcienie
szarości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dodanie bieli do farby rozcieńcza jej barwę, a nie rozjaśnia. W wyniku tego barwa staje

się mniej nasycona i mniej czysta.

System barw Pantone. W przypadku gdy oryginał zawiera ograniczoną ilość barw

można,  go  odtworzyć  za  pomocą  systemu  barw  Pantone  Matching  System  (w  skrócie
Pantone). System ten oparty jest na 14. barwach monopigmentowych (są to 4 barwy triadowe,
8 farb kolorowych i dwie metaliczne) oraz bieli transparentowej lub kryjącej. Mieszanie tych
farb  w  odpowiednich  proporcjach  pozwala  na  uzyskanie  1012  barw.  We  wzorniku  Pantone
każda  z  tych  farb  wydrukowana  jest  na  papierze  powlekanym  (C)  i  niepowlekanym  (U).
Każda barwa ma swój numer lub nazwę. Za pomocą wzornika Pantone wybiera się określoną
barwę. Wzornik podaje stosunek  ilościowy  bazowych  farb wg skali Pantone koniecznych do
zmieszania, aby otrzymać pożądaną barwę.

Farby specjalne:

–

farby termochromowe drukowe – pod wpływem ciepła zmieniają barwę (np. nalepki na
butelkach, szklankach),

–

farby drukowe, monetarne lub reaktywne – farby monetarne reagują na tarcie monetą,
farby reaktywne reagują na nasze dotknięcie, np. palców, są używane do ochrony
dokumentów przed fałszerstwem,

–

farby drukowe fotochromowe – reagują na światło: dzienne, sztuczne, promieniowanie
UV, stosujemy jedo zabezpieczenia banknotów,

–

farby zmiennooptyczne – pod różnym kątem uzyskujemy różne kolory (barwy),

–

farby drukowe, magnetyczne, farby drukowe IR –to farby drukowane na odwrotnej
stronie posterów, co umożliwia ich szybką zmianę na tablicy magnetycznej. Można tą
farbą drukować na papierze i PVC.

Podstawowe reguły, jakie należy stosować przy dobieraniu farb:

–

Do farby jaśniejszej dodaje się farby ciemniejsze.

–

Farby ciemne do jasnej należy dodawać małymi porcjami.

–

Mieszanie farb powinno przeprowadzać się zawsze w tych samych warunkach, najlepiej
przy świetle dziennym. Zmiana oświetlenia powoduje wizualne odczucie zmiany barwy.

–

W celu otrzymania żądanej barwy powinno się łączyć dwie barwy składowe.
W wyjątkowych przypadkach można użyć trzeciej barwy.

–

Otrzymaną przez zmieszanie farbę należy nanieść cienką warstwą (rozpukać) na podłoże.
Podłoże powinno być identyczne z tym, jakie przeznaczone jest do drukowania,
ponieważ zmiana podłoża powoduje zmianę barwy farby. Grubość warstwy farby
również zmienia barwę ze względu na koncentrację pigmentu.

–

Mieszać powinno się farby o zbliżonych właściwościach, tzn. produkowane na bazie tych
samych spoiw o zbliżonej lepkości i gęstości.

–

W przypadku konieczności powtarzalności barwy łączone ze sobą farby należy ważyć.

Dodatki pomocnicze do drukowania i ich przeznaczenie. Dostarczane przez

producentów farby drukarskie są w zasadzie farbami gotowymi do drukowania i zawierają
w swoim składzie optymalne ilości różnych suszek i past. Dopiero w przypadku wystąpienia
trudności podczas drukowania należy posłużyć się środkami pomocniczymi.

O ile producent zaleca dodawanie odpowiedniej ilości danego środka, w żadnym

wypadku nie należy przekraczać tych zaleceń.

Własności środków pomocniczych do drukowania:

–

suszki  (sykatywy)  –  roztwory  soli  metali  ciężkich  z  kwasami  i  rozpuszczalnikami
organicznymi.  Roztwory  te  działają  jak  katalizatory  przyspieszające  reakcję  schnięcia
farby,  dając  twardą  powłokę  na  odbitce.  Zbyt  duże  ilości  dodanej  suszki  mogą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

spowodować zasychanie farby na wałkach, powstanie kożucha w kałamarzu,
a w ekstremalnych przypadkach może dojść do zahamowania procesu schnięcia farby.

–

pasty skracające – dodaje się w celu uniknięcia tzw. pylenia farby. Pasty skracające
zmniejszą tack farby bez zmiany jej konsystencji,

–

środki przeciw odciąganiu – występują najczęściej w postaci pudrów. Ich zadaniem jest
zapobieganie  odciąganiu  farby.  Odciąganie  farby  w  stosie  objawia  się  zabrudzeniem
odwrotnej strony odbitki, co często dyskwalifikuje odbitkę, a w najlepszym razie obniża
jej  jakość,  dając  zleceniodawcy  podstawę  do  złożenia  reklamacji.  Powszechnie  znanym
sposobem  zapobiegania  odciąganiu  jest  pudrowanie.  Cząsteczki  pudru  zapobiegają
ścisłemu  przyleganiu  arkuszy  do  siebie,  zapewniają  dopływ  tlenu  do  poszczególnych
arkuszy  w  stosie  i  tym  samym  przyspieszają  schnięcie  farby.  Istotnym  ograniczeniem
stosowania

pudrów

jest

konieczność

odpylania

druków

przed

procesami

uszlachetniającymi, takimi jak: foliowanie lub lakierowanie UV. Oferowane są też pudry
samoutleniające, które znikają pod wpływem tlenu z powietrza. Ich wadą jest niższa
skuteczność separowania arkuszy, proces utleniania nie przebiega do końca, zużycie
pudru jest większe niż tradycyjne,

–

Stosowany w drukarniach  jest także  żel przeciw odciąganiu. Dodanie go do  farby przy
drukowaniu  przedostatniego  lub  ostatniego  koloru  pozwala  na  wyeliminowanie
konieczności stosowania pudru i druku na wysokie stosy. Cząstki żelu zmieszane z farbą
zwiększają  swoją  objętość  15–18  razy.  Dzięki  temu  zadrukowane  arkusze  są  tak
odseparowane, jak w przypadku stosowania pudrów. Po upływie kilku minut cząstki żelu
tracą wilgotność i wracają do pierwotnych rozmiarów.

–

środki odświeżające – środki opóźniające schnięcie farby i zapobiegające powstawaniu
„skórki” na jej powierzchni.
Dodatki do roztworu nawilżającego (w drukowaniu offsetowym). Roztwór nawilżający

odpowiada za odpychanie farby z miejsc niedrukujących formy drukowej. Dodatek
buforujący (stabilizator) służy do utrzymania stałego pH roztworu nawilżającego.
Stabilizatory dodawane do roztworu nawilżającego pełnią poniższe funkcje:
–

poprawiają zwilżenie formy offsetowej,

–

redukują napięcie powierzchniowe,

–

redukują wymaganą ilość nawilżania,

–

utrzymują stabilne pH (5.0–5.5),

–

zabezpieczają roztwór nawilżający przed rozwojem bakterii,

–

opóźniają korozję.
Inne środki pomocnicze:

–

Zmywacze do płyt i obciągów – służą do mycia maszyny drukującej. Rozcieńczone mogą
służyć również jako środki do mycia zespołów wodnych.

–

Środki do czyszczenia wałków nawilżających – usuwają pozostałości farby, tłuszczu
i innych zabrudzeń, pozostawiając wałki zespołu nawilżającego w czystości.

–

Mleczka lub pasty do szybkiej zmiany koloru – doskonale usuwają farbę, pozwalają na
zmianę koloru w zespole farbowym w kilka minut. Oszczędzają czas, papier i farbę.

–

Aktywatory do płyt – skutecznie usuwają z płyt offsetowych tłuszcz, brud i pozostałości
farby drukarskiej. Nie rysują płyt offsetowych. Poprawiają przyjmowanie farby przez
płytę, zapewniają maksymalną ostrość punktu rastrowego.

–

Środki do gumowania płyt offsetowych – służą do zabezpieczania płyt przed utlenieniem
lub zbrudzeniem. Zalecane są do długoterminowego przechowywania płyt. Zawierają
składniki antybakteryjne.

–

Środki regenerujące obciągi gumowe – służą do regeneracji powierzchni obciągów
gumowych. Powodują puchnięcie powierzchniowe i punktowe gum. Doskonale czyszczą
silne i stare zanieczyszczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Korektory  do  płyt  offsetowych.  Działanie  korektora  minusowego  do  płyt  offsetowych
powoduje  usunięcie  z  płyty  offsetowej  zbędnych  elementów  drukujących.  Korektory
plusowe służą do uzupełnienia rysunku na płycie offsetowej.
Środki  do  uszlachetniania  druków  –  lakiery.  Lakierowanie  odbitek  polega  na

wytworzeniu przejrzystej, bezbarwnej warstwy na zadrukowanym arkuszu. Celem
lakierowania jest nadanie odbitkom połysku lub matu i chronienie wydrukowanego obrazu
przed uszkodzeniem powierzchni.

W poligrafii stosujemy cztery rodzaje lakierów:

–

lakiery olejowe drukowe (oleje roślinne schnące): zalety – dobry połysk, prosta
obróbka, brak szczegółowych wymagań od farby; wady – powolne schnięcie, żółknięcie
i cienka warstwa;

–

lakiery dyspersyjne: zalety – wyższy połysk, szybkie schniecie, dobra gładkość, nie
żółknie, zmywalny w wodzie; wady – lakierowanie tylko papierów powyżej 90 g/m

brak możliwości lakierowania dwustronnego, wymagane farby alkaliczne;

–

lakiery UV: zalety – bardzo wysoki połysk, bardzo twarda i wytrzymała powłoka,
natychmiastowe schnięcie, możemy lakierować blachy i tworzywa sztuczne; wady – duże
zapotrzebowanie energii, zaostrzone przepisy bhp, brak możliwości dosuszania lakieru;

–

lakiery specjalne (złote, srebrne): zalety – wyższy połysk niż farba, możliwość
uzyskania różnych tonów, bezwonny; wady – brak możliwości wykorzystania resztek
lakieru, mniejsza odporność na ścieranie niż farba.

Gospodarka odpadami

Wykorzystywane w procesie drukowania formy drukowe są przechowywane przez

określony  czas.  Potem  należy  je  utylizować.  Materiały  podłożowe  takie  jak  aluminium  czy
stal  można  traktować  jak  złom  metalowy.  Siatki  sitodrukowe  są  wykorzystywane
wielokrotnie  i  dopiero  po  uszkodzeniu stanowią odpad  produkcyjny.  Formy  fotopolimerowe
należy składować, ewidencjonować i przekazywać specjalistycznym firmom do utylizacji.

Odnośnie oczyszczania ścieków obowiązuje zasada, że muszą być tak uzdatnione, aby

w instalacjach kanalizacyjnych lub odbiornikach ścieków nie została zachwiana równowaga
biologiczna.

Opakowania z tworzyw sztucznych, puszki po farbach, opakowania po środkach

pomocniczych powinny być utylizowane.

Czyściwo stosowane do mycia i konserwacji form drukowych, walców farbowych,

zespołów lakierujących, klejących  i  innych posiada różny stopień zabrudzenia. W zależności
od  składu  zanieczyszczeń  czyściwo  powinno  być  poddawane  selektywnej  zbiórce  (osobno
z różnych  procesów  technologicznych)  i  przekazywane  specjalistycznym  firmom  do
utylizacji.

Nieprzydatne lub przeterminowane środki chemiczne, farby lakiery, kleje powinny być

poddawane selektywnej zbiórce i przekazywane firmom specjalizującym się w utylizacji.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Z jakich dwóch podstawowych składników składają się farby graficzne?
2.  Jakie zadania spełnia spoiwo?
3.  Jakie substancje pomocnicze stosowane są do produkcji farb?
4.  Jakie etapy można wyróżnić przy produkcji farb graficznych?
5.  Według jakich kryteriów klasyfikuje się farby graficzne?
6.  Jakie są sposoby utrwalania farb graficznych?
7.  Na czym polega utrwalanie przez absorpcję?
8.  Na czym polega utrwalanie przez utlenianie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Na czym polega utrwalanie przez odparowanie rozpuszczalnika?
10. Na czym polega utrwalanie farb promieniowaniem?
11. Co to jest system barw Pantone?
12. Do jakich druków używa się farb specjalnych?
13. Jakie jest przeznaczenie: suszek, past skracających, środków przeciw odciąganiu, środków

odświeżających?

14. Jakie rodzaje lakierów stosuje się w poligrafii?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.

Zdanie

Prawda

Fałsz

Farby składają się z trzech podstawowych składników: spoiwa,
barwidła i ścieru drzewnego.

Barwidło to substancja nadająca barwę farbie.

Barwidła dzieli się na rozpuszczalne w wodzie lub innych
rozpuszczalnikach (barwniki) oraz na nierozpuszczalne (pigmenty).

Zadaniem spoiwa jest zmiana koloru barwidła.

Dobra farba powinna: nie dawać się rozetrzeć na cienką warstwę, źle
przenosić się na formę drukową, nie przenosić się z formy drukowej
na podłoże drukowe, nie utrwalać się.

Spoiwo powinno reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może
spowodować to zmianę barwy farby.

Spoiwa

roztwory

żywic naturalnych lub sztucznych

w rozpuszczalnikach.

Sykatywy spowalniają utrwalanie farb na podłożach graficznych.

Obciążalniki poprawiają kolor farby, polepszają własności drukowe,
obniżają koszty produkcji farb.

Podbarwiacze stosowane są przy produkcji farby czarnej. Rozjaśniają
czerń farby, usuwając jednocześnie jej brunatny odcień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące składu i własności farb graficznych,
2)  uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3)  określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę „prawda” lub „fałsz”,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Poniższe rysunki przedstawiają stopień utarcia farby graficznej. Który rysunek a) czy b)

obrazuje prawidłowo utartą farbę. Jaki wpływ na proces drukowania ma stopień utarcia farby?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące produkcji własności farb graficznych,
2)  uważnie obejrzeć oba rysunki,
3)  podać  odpowiedź  wraz  z  uzasadnieniem  wpływu  stopnia  utarcia  farby  na  proces

drukowania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

W wykropkowane miejsca wpisz brakujące określenia.

Klasyfikacja farb ze względu na …………………………..:

–

farby offsetowe,

–

farby sitowe (sitodrukowe),

–

farby fleksograficzne,

–

farby typograficzne (drukowanie wypukły),

–

farby wklęsłodrukowe,

–

farby inne.
Klasyfikacja farb ze względu na …………………………………:

–

farby zwojowe,

–

farby arkuszowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące klasyfikacji farb graficznych,
2)  uważnie przeczytać treść ćwiczenia,
3)  uzupełnić kryteria klasyfikacji farb.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Przyporządkuj podane poniżej sposoby utrwalania się farb graficznych do ich opisu.

W rozwiązaniu podaj grupy litery i cyfry.

sposób utrwalania

opis

A. utrwalanie przez utlenianie

1. spoiwo zawiera oleje szybkoschnące, które

pod wpływem tlenu z powietrza ulegają
reakcji polimeryzacji

B. utrwalanie przez absorpcję

2. po odparowaniu rozpuszczalnika następuje

zestalenie żywicy i związanie pigmentu na
zadrukowywanym podłożu.

C. utrwalanie promieniowaniem

3. zadrukowane podłoże poddawane jest

działaniu

promieniowania,

które

wytwarzając ciepło powoduje utrwalenie
warstwy farby

D. utrwalanie przez odparowanie

rozpuszczalnika

4. następuje wskutek wsiąkania farby w pory

papieru

Rozwiązanie

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie sposoby utrwalania się farb graficznych,
2)  uważnie przeczytać zamieszczone opisy sposobów utrwalania,
3)  przyporządkować każdy opis do nazwy,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, podając pary litera–cyfra.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Uzupełnij poniższe zdania.

Do  drukowania  wielobarwnego  stosuje  się  farby  triadowe  o  barwach:  …………….,
………………., ………………………., ……………………….. Są to farby ………………...
W  wyniku  ich  użycia  można  uzyskać  druk  będący  reprodukcją  oryginału  ………………….
Zmieszanie farb w tych kolorach (w równych ilościach) da farbę ……………….
Kolory, które powstają po zmieszaniu w równych ilościach farb podstawowych to:
–

oranż – po zmieszaniu farby żółtej i ………………,

–

fiolet – powstanie po zmieszaniu …………… i cyjanu,

–

zieleń – kolor powstały po zmieszaniu farby żółtej i ………………..

Barwy oranż, fiolet i zielona to tzw. barwy …………………………….. bezodcieniowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  uważnie przeczytać powyższe zdania,
2)  zastanowić się jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3)  uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

W tabeli podano opis problemów w czasie drukowania i wykaz środków pomocniczych.

Dobierz środki do opisanych problemów. W rozwiązaniu podaj grupy litery i cyfry.

trudności w czasie drukowania

środki pomocnicze

A. farba nie schnie na odbitce

1. pasta skracająca

B. farba pyli w czasie drukowania

2. suszka

C. odciąganie w stosie

3. środki odświeżające

D. farba zasycha tworząc „kożuch”

4. żel przeciw odciąganiu

Rozwiązanie

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie zastosowanie środków pomocniczych do drukowania,
2)  uważnie przeczytać zamieszczone opisy trudności w trakcie drukowania,
3)  przyporządkować środki pomocnicze do opisu trudności w procesie drukowania,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, podając pary litera–cyfra.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Nanieś (napukaj) jak najcieńszą warstewkę każdej z trzech farb triadowych na otrzymane

arkusze papieru. Sprawdź jak zmienia się barwa farby w zależności od grubości jej
naniesienia. Sporządź przez mieszanie farb triadowych próbki barw pierwszorzędowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) na palec nabrać małą ilość farby, i delikatnie pukać palcem w dostarczoną próbkę

papieru,

2)  obserwować jak zmienia się barwa wraz ze wzrostem grubości warstwy farby,
3)  powtórzyć czynności wymienione w punktach 1–2 z każdą z farb CMYK,
4)  zmieszać  farby  CMYK,  każda  z  każdą  w  równych  proporcjach  próbując  uzyskać  farby

o barwach pierwszorzędowych,

5) każdą otrzymaną próbkę farby napukać na arkusz papieru,
6) obserwować barwy uzyskanego rysunku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

farby triadowe: cyjan, magenta, yellow, black,

−

zmywacz,

−

arkusze papieru,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić, jakie składniki wchodzą w skład farb graficznych?



2) scharakteryzować zadania barwideł, spoiwa i innych środków

pomocniczych?



3) wyjaśnić etapy produkcji farb graficznych?



4) rozróżnić kryteria klasyfikacyjne podziału farb graficznych?



5) wyjaśnić zasadę tworzenia barw pierwszorzędowych?



6) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie przez absorpcję?



7) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie przez utlenianie?



8) wyjaśnić,

czym

polega

utrwalanie

przez

odparowanie

rozpuszczalnika?



9) wyjaśnić, na czym polega utrwalanie farb promieniowaniem?



10) zdefiniować system barw Pantone?



11) wyjaśnić, do jakich druków używa się farb specjalnych?



12) wyjaśnić, jakie jest przeznaczenie: suszek, past skracających,

środków przeciw odciąganiu, środków odświeżających?



13) wskazać, jakie rodzaje lakierów stosuje się w poligrafii?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Materiały introligatorskie

4.3.1. Materiał nauczania

W celu zapewniania dobrej jakości produkcji introligatorskiej należy zapewnić

prawidłowe, odpowiadające wymaganiom materiały introligatorskie. Do tych materiałów
można zaliczyć: papiery, tektury, materiały pokryciowe, nici, drut, gazę introligatorską, taśmę
kapitałową, folie introligatorskie do tłoczenia, klej i inne materiały. Szczególnie ważnym jest
prawidłowy dobór materiałów do poszczególnych rodzajów opraw, zgodnie z przeznaczeniem
wyrobu i wymaganiami jakościowymi.

Wytwory papiernicze stosowane w introligatorstwie
–

Papier na wyklejki powinien mieć gramaturę od 90–140 g/m

, w zależności od grubości

oprawy  i  gatunku  papieru  użytego  na  wkład.  Najczęściej  do  wykonywania  wyklejek
stosuje  się  papiery  offsetowe,  dobrze  zaklejane.  Koniecznym  jest  wykrojenie  wyklejki
tak,  aby  po  złamaniu  kierunek  włókien  był  równoległy  do  grzbietu. Jeżeli  wyklejka  ma
być zadrukowana, należy uwzględnić potrzeby techniki drukowania.

–

Papier do wzmocnienia grzbietów okładek powinien być wytrzymały, niełamliwy. Jest
ważne, aby kierunek włókien przebiegał równolegle do grzbietu.

–

Papier i tektura okładkowa powinny charakteryzować się niełamliwością. Gramatura
powinna uwzględniać objętość i format oprawy.
Grubość tektury często oprócz gramatury podawana jest w mm. Formaty standardowe:

70*100 cm, 61*86 cm.

Materiały pokryciowe. Do materiałów pokryciowych zalicza się materiały tkaninowe,

papierowe i skóry. Materiały tkaninowe otrzymuje się z włókien naturalnych (lnianych,
bawełnianych, wełnianych, jedwabnych) oraz z włókien syntetycznych.

Typowe płótno introligatorskie jest płótnem bawełnianym, rzadziej lnianym. Jest bardzo

ścisłe,  wysoce  jednorodne,  wytrzymałe  mechanicznie,  stabilne  wymiarowo  (także  po
zmoczeniu),  a  jedną  z  jego  najważniejszych  cech  jest  odporność  na  przesiąkanie  kleju.
Powierzchnia  górna  jest  specjalnie  formowana:  od  wygładzanej,  a  nawet  nabłyszczanej,
poprzez  zmatowioną  lub  szorstką,  aż  do chropowatej,  może  mieć również wyciśnięte  wzory
lub  specjalnie  zachowany  wygląd  struktury  surowej  tkaniny.  Powierzchnia  dolna  jest
przystosowana do przyjmowania kleju.
W celu nadania płótnu introligatorskiemu odpowiednich właściwości jest ono apreturowane –
nasycane  odpowiednimi  środkami  w  celu  nadania  pożądanych  cech,  np.  połysku,
elastyczności, odporności na działanie wody (czasami mocno, a nawet obustronnie), oraz jest
intensywnie  zaprawiane  substancjami  barwiącymi,  konserwującymi  i  innymi.  Płótno
introligatorskie  można  malować  oraz  tłoczyć.  Czasami  ma  nadane  również  inne  cechy,
np. wodoodporność.

Wśród podstawowych tkanin pokryciowych możemy rozróżnić:

–

Kaliko. Płótno bawełniane z domieszką tworzyw sztucznych o płóciennym splocie,
cienkie, mocno (obustronnie) nasycone wypełniaczami i substancjami barwiącymi,
kalandrowane lub prasowane, a przez to błyszczące, może być gładkie lub z fakturą.

–

Brukam. Grube, podwójnie tkane płótno introligatorskie, bawełniane lub lniane,
apreturowane, stosowane do oklejania okładzin okładki w oprawie twardej. Mocniejsze
od kaliko.

–

Ekruda. Płótno introligatorskie, matowe, może być barwione na różne kolory,
apreturowane od strony spodniej, stosowane do oklejania okładzin okładki w twardej
oprawie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Kanafas. Mocne pokryciowe płótno introligatorskie, lniane, o niejednorodnej
powierzchni, stosowane przy ręcznym oprawianiu książek (np. księgi handlowe) oraz do
opraw o ścisłej fakturze.

–

Moleskin. Tkanina bawełniana (100%) imitująca skórę, gęsta, gruba, ale miękka,
przyjemna w dotyku, mocna, ze splotem atłasowym, z wierzchu drapana i strzyżona,
przez co podobna do aksamitu, trudno przemakalna.

–

Płótno lniane. tkanina wykonana z przędzy lnianej, w splocie
płóciennym. Poddawana apreturowaniu.

Nowoczesne  materiały  pokryciowe  są  wykonywane  z  papierów,
włókien  i  tkanin  pokrywanych  tworzywami  sztucznymi  lub włókien
niepowlekanych.  Materiały  te  znane  są  pod  nazwami  firmowymi
producentów. Niektóre z tych  materiałów można zadrukowywać lub
tłoczyć.  Producenci  wskazują  na  zastosowanie  i  właściwości
sprzedawanych materiałów pokryciowych.

Rys. 10. Przykładowe oprawy twarde

dla których zastosowano

nowoczesne materiały

pokryciowe [7]

Przykład 1

Materiały Balacron – dystrybucja Scorpio [23]

Balacron  z  barwionego  miękkiego  winylu  na  nośniku  papierowym,  który  decyduje  o  ich  szczególnej
przydatności  do  opraw  introligatorskich  i  galanterii  papierniczej.  Doskonałe  i  efektowne  wykończenie
powierzchni,  zabezpieczonej  dodatkową  warstwą  ochronną,  szeroka  gama  wzorów  i  kolorów,  zapewniły
światowe uznanie dla tych materiałów. Na powierzchni materiałów BN można wykonać nadruk sitodrukiem lub
tłoczenie z folią na gorąco w temperaturach 90 - 140

Standardowe rodzaje materiałów pokryciowych Balacron®:
Ariane – seria materiałów pokryciowych, wśród której dominują tradycyjne wzory, atrakcyjna z uwagi na niską
cenę.
Baladek – największa seria, dostępna w wielu skóro- i tkaninopodobnych wariantach, o nowoczesnej fakturze
i  modnych  kolorach.  Baladek  jest  przemysłowym  materiałem  introligatorskim,  zaprojektowanym  specjalnie
z myśląo nowoczesnych, szybko pracujących maszynach.
Original  –  klasyczna  seria  uniwersalnych  w  zastosowaniu  materiałów  introligatorskich,  dostępna  w  wielu
wariantach  skóropodobnych,  z  których  każdy  osiągalny  jest  w  szerokim  asortymencie  kolorów  oraz  różnych
tłoczeniach tekstylnych.
Mundior  –  luksusowy  materiał  introligatorski,  w  którym  farbowany  nośnik  papierowy  pozwolił  na  głębokie
karbowanie,  a  sam  materiał  nie  utracił  możliwości  naniesienia  tłoczeń  folią.  Szczególnie  przydatny  do
produkcji słowników i wydań encyklopedycznych.
Prestige  –  seria  materiałów,  w  której  dla  uzyskania  efektu  znacznej  miękkości  zastosowano  spieniony  PVC,
otrzymując w efekcie materiał grubszy i bardzo przyjemny w dotyku. Materiał znalazł szczególne zastosowanie
wśród wydawców kalendarzowych.
Special  –  kolekcja  ta  jest  wyraźnie  podyktowana  aktualnymi  wymaganiami  mody  stawianymi  przez
producentów  galanterii  papierniczej.  Materiały  z  tej  serii  charakteryzują  się  nowoczesnym  wzornictwem
w kolorach  dostosowanych  do  aktualnych  trendów.  Z  myślą  o  producentach  albumów  fotograficznych,
galanterii papierniczej oraz ekskluzywnych opakowań wprowadzono obecnie nowe wzory: Traverso, Certessa,
Certesso, Sarapa, Zefoor i Ragtime, które zyskują duże uznanie wytwórców.
Balacron  243  –  specjalny  gatunek  materiału  winylowego  na  podłożu  nie  papierowym,  lecz  kartonowym,
służący do  oprawiania wydawnictw kieszonkowych, zeszytowych (oprawa dokumentów – paszporty, dowody
itp.).
Termo

–

nowy

gatunek

materiałów,

który

zmienia

kolor

pod

wpływem

temperatury

i nacisku. Produkowany jest w trzech rodzajach faktur, znajduje duże zainteresowanie wśród producentów
kalendarzy, eleganckiej książki i galanterii. Nadaje się również do stosowania na szybkich automatach do
oprawy twardej.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kleje stosowane w introligatorstwie. Kleje są to substancje organiczne lub

nieorganiczne, które dzięki specyficznym właściwościom łączą ze sobą trwale dwie różne lub
jednakowe powierzchnie.

Klasyfikacja klejów

W zależności od pochodzenia spoiwa (lepiszcza) kleje dzieli się na naturalne

i syntetyczne. Natomiast w zależności od konsystencji na kleje ciekłe i stałe.

Kleje naturalne. Spoiwem w klejach naturalnych mogą być produkty pochodzenia

roślinnego (kleje roślinne) lub białka zwierzęce (kazeina, gluten) – wtedy klej określamy jako
klej zwierzęcy.

Kleje syntetyczne. Spoiwem klejów syntetycznych są związki wielkocząsteczkowe

(polimery, kopolimery, żywice polikondensacyjne). Kleje syntetyczne dzieli się na kleje
rozpuszczalnikowe, dyspersyjne i stałe (kleje topliwe).

Rys. 11. Schemat podziału klejów

Kleje

rozpuszczalnikowe

są

roztworami

związków

wielkocząsteczkowych

w rozpuszczalnikach organicznych. W ostatnich latach zmniejsza się ich stosowanie z uwagi
na szkodliwość większości stosowanych w tych klejach rozpuszczalników.

Kleje dyspersyjne, w których podstawowym lepiszczem jest zawiesina stałych cząstek

polimerów w wodzie, zawierają szereg dodatków modyfikujących ich właściwości użytkowe
takie jak: elastyczność spoiny klejowej, zdolności lepiącej, suchej pozostałości, lepkości,
czasu chwytania i wsiąkliwości.

Kleje topliwe składają się w 100% z ciała stałego. Właściwości klejące uzyskują po

ogrzaniu do określonej temperatury (powyżej temperatury topnienia kleju). Podstawową
zaletą klejów topliwych jest to, że spoina klejowa nie wymaga suszenia. Pełną wytrzymałość
łączenia uzyskuje się w krótkim czasie i sklejone materiały mogą być szybko poddane dalszej
obróbce. Spoina klejowa jest elastyczna i wytrzymała. Po dłuższym czasie mogą jednak
zachodzić w niej niekorzystne zjawiska, jest to tzw. proces starzenia.

Mechanizm tworzenia spoiny klejowej składa się z czterech etapów:

–

Nanoszenie warstwy kleju na klejony materiał. Klej nanosi się na dokładnie oczyszczoną
powierzchnię. Często przed klejeniem klejone powierzchnie poddaje się obróbce w celu
nadania im szorstkości. Na końcowy efekt klejenia ma wpływ siła z jaką nanosi się klej –
przy większym nacisku klej szczelnie wypełnia nierówności i pory materiału oraz

Kleje

kleje naturalne

kleje syntetyczne

kleje roślinne

kleje zwierzęce

kleje rozpuszczalnikowe

kleje dyspersyjne

kleje stałe

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

grubość warstwy kleju – w większości przypadków przy cienkiej spoinie klejowej
uzyskuje się większą wytrzymałość.

–

Wstępne  odparowanie  rozpuszczalnika  przed  połączeniem  klejonych  powierzchni.  Po
naniesieniu  kleju  na  jedną  z  klejonych  powierzchni  odbywa  się  powierzchniowe
odparowanie  rozpuszczalnika  lub  wody.  Jednocześnie  klej  stykając  się  z  materiałem
klejonym, dyfunduje w głąb klejonego materiału.

–

Połączenie  i  dociśnięcie  klejonych  powierzchni.  Połączenie  naniesionej  warstwy  kleju
z drugą klejoną powierzchnią powinno nastąpić w czasie krótszym niż czas otwarty kleju.
Uzyskanie  spoiny  o  właściwej  wytrzymałości  wymaga  zastosowania  docisku  po
połączeniu  klejonych  materiałów  w  celu  wprowadzenia  kleju  w  nierówności  i  pory
klejonego materiału oraz równomiernego rozmieszczenia kleju na klejonej powierzchni.

–

Suszenie  spoiny  klejowej.  Najwolniejszym  procesem  klejenia  jest  suszenie  spoiny
klejowej.  Rozpuszczalnik  (lub  woda)  musi  odparować  z  warstwy  spoiny  i  z  materiałów
klejonych. W celu skrócenia czasu suszenia często stosuje się ogrzewanie spoiny.
W  przypadku  klejów  topliwych  proces  klejenia  sprowadza  się  do  dwóch  operacji,

tj. naniesienia kleju na klejone powierzchnie (lub jedną powierzchnię) i połączenia oraz
docisku tych powierzchni.

Powszechne zastosowanie w przemyśle poligraficznym znalazły trzy rodzaje klejów:

–

kleje glutynowe (zwierzęce),

–

kleje dyspersyjne,

–

kleje topliwe.
Nie używa się już klejów rozpuszczalnikowych ze względu na bezpieczeństwo

przeciwpożarowe (rozpuszczalniki łatwopalne) oraz ze względu na toksyczność lotnych
rozpuszczalników.

Zasady pracy z klejami:

–

Klej należy przechowywać i stosować zgodnie z zaleceniami producenta.

–

Klejone powierzchnie powinny być czyste i suche.

–

Należy przeprowadzić próby klejenia materiałów, które kleją się trudno. Próby
rozrywania przeprowadza się po wyschnięciu spoiny klejowej.

–

Do klejenia materiałów łatwo sklejających się należy używać tanich klejów na bazie
octanu winylu.

–

Klejenie materiałów laminowanych, lakierowanych UV z kartonem lub papierem
wymaga klejów na bazie kopolimerów akrylowych lub kopolimerów octanu winylu
z etylenem.

–

Przed przystąpieniem do klejenia klej należy dokładnie wymieszać.

–

Nie należy przez dłuższy czas pozostawiać otwartego pojemnika z klejem, gdyż na
powierzchni kleju tworzy się nierozpuszczalny „kożuch”.

–

Nie powinno się mieszać dwóch różnych klejów.

–

Przy oprawie bezszyciowej wytrzymałość złącza klejowego w znacznym stopniu zależy
od grubości klejonego papieru. Niska gramatura papieru powoduje bardzo małą
powierzchnię spoiny klejowej. Oprawa klejona bezszyciowa zalecana jest, gdy papier na
wkład posiada gramaturę w zakresie 50–130 g/m

–

W  oprawach  klejonych  kierunek  włókna papieru  w  składkach  powinien  być  równoległy
do  grzbietu  wkładu.  Prostopadły  kierunek  włókien  powoduje  pogorszenie  otwieralności
książki.
Kleje  glutynowe  są  klejami  pochodzenia  zwierzęcego.  W  przemyśle  poligraficznym

stosuje się gotowe kompozycje klejowe na ich bazie. Kleje glutynowe mają wysoką suchą
pozostałość: 50–70% stanowią glutyny, natomiast 50–30% stanowi woda.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skład klejów glutynowych:

–

glutyna – substancja klejąca,

–

dodatki zapobiegające biologicznej degradacji kleju (środki przeciwgnilne, bakterio-
i grzybobójcze). Środki te są konieczne ze względu na zawartość substancji białkowych.

–

plastyfikatory – bez ich obecności spoina klejowa po wyschnięciu byłaby krucha
i łamliwa,

–

drobnoziarniste wypełniacze mineralne (kaolin, talk, krzemionka). wypełniacze
mineralne obniżają koszt kleju, jak również powodują rozjaśnienie ich zabarwienia.

Zalety klejów glutynowych:

–

Wysoka adhezja do wyrobów celulozowych (papier, karton, tektura).

–

Krótki czas chwytania oraz dobra zwilżalność klejonych powierzchni. Kleje glutynowe
nanosi się w temperaturach 45–70

–

W procesie klejenia wykorzystuje się zjawisko przechodzenia roztworu koloidalnego
(zol) w postać użelowaną (żel) pod wpływem obniżenia temperatury. W temperaturze
ok. 30

C klej szybko żeluje, tworząc spoinę klejową o dużej wytrzymałości wstępnej.

Pełną wytrzymałość uzyskuje się po całkowitym odparowaniu wody.
Wady klejów glutynowych:

–

Psucie się pod wpływem czynników biologicznych (bakterie, grzyby).

–

Spoina klejowa jest mało odporna na starzenie. Ujawnia się to zanikiem elastyczności
spoiny w czasie.

–

Wrażliwość  na przegrzanie. Dłuższe ogrzewanie kleju powyżej temperatury pracy  może
spowodować jego zniszczenie (w czasie topienia kleju do pojemnika klejowego powinno
dodawać  się  klej  pocięty  na  niewielkie  kawałki  i  sukcesywnie  dopełniać  pojemnik
w  miarę  ubytku  kleju).  Ogrzanie  kleju  do  temperatur  powyżej  70

C powoduje

zachodzenie nieodwracalnych reakcji sieciowania, czego efektem jest zniszczenie kleju.

–

Wrażliwość na rozcieńczenie kleju, woda powoduje spadek lepkości kleju, może
powodować deformację klejonej okładki.
Zastosowanie klejów glutynowych. Kleje glutynowe stosuje się do montowania okładek

do oprawy twardej oraz na liniach typu KOLBUS do przyklejania paska grzbietowego ze
skrzydełkami oraz paska wzmacniającego z kapitałką.

Kleje glutynowe produkowane są w formie bloków szczelnie zapakowanych w folię

polietylenową. Przy pracy z klejami glutynowymi należy bezwzględnie przestrzegać zaleceń
użytkowych oraz warunków przechowywania podanych przez producenta.

Kleje dyspersyjne znalazły szerokie zastosowanie w procesach introligatorskich.

Mechanizm tworzenia spoiny klejowej polega na wsiąkaniu wody w klejone materiały i na
powierzchniowym odparowaniu wody z naniesionej warstwy kleju.

Zalety klejów dyspersyjnych:

–

Dobra zwilżalność klejonych powierzchni.

–

Wysoka adhezja.

–

Wysoka elastyczność i wytrzymałość spoiny klejowej.

–

Odporność na starzenie spoiny w czasie.

–

Niska uciążliwość dla środowiska naturalnego i pracujących z tymi klejami ludzi.
Wady klejów dyspersyjnych:

–

Klejów nie należy rozcieńczać wodą. Dodatek wody powoduje spadek lepkości kleju,
zwiększa jego wsiąkliwość i obniża suchą pozostałość. Zmniejszenie suchej pozostałości
wydłuża czas schnięcia kleju oraz może powodować deformację klejonych produktów
(zwiększony skurcz spoiny).

–

W czasie przechowywania zachodzi sedymentacja dyspersji, dlatego po otwarciu
pojemnika klej należy dokładnie wymieszać przed użyciem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Nie należy pozostawiać na dłuższy czas otwartego pojemnika z klejem, ponieważ
wskutek parowania wody na powierzchni tworzy się „kożuch” skoagulowanego kleju.

–

Po zakończeniu pracy należy dokładnie umyć urządzenie nanoszące klej. Po wyschnięciu
powłoka klejowa jest praktycznie nierozpuszczalna w wodzie. Kleje dyspersyjne należy
przechowywać w temperaturze 5–35°C.

–

Przemrożenie kleju powoduje jego nieodwracalne zniszczenie.
Zastosowanie klejów dyspersyjnych. Kleje te używane są głównie do oprawy

bezszyciowej oraz do zawieszania wkładu w oprawie twardej. Wkład klejony bezszyciowo
powinien być poddany obróbce grzbietu, tak jak przy klejeniu klejami topliwymi.

W celu uzyskiwania dobrego połączenia warstwa naniesionego kleju powinna wynosić

0,5–0,7 mm. Nanoszenie grubszej warstwy kleju nie zwiększa wytrzymałości oprawy,
wydłuża natomiast czas schnięcia.

Kleje topliwe są powszechnie stosowane w technologii łączenia bezszyciowego.

Połączenia bezszyciowe uzyskane przy użyciu klejów topliwych są na ogół słabsze od
połączeń uzyskanych przy zastosowaniu klejów dyspersyjnych.

Kleje topliwe są to substancje stałe, które po stopieniu i ogrzaniu do właściwej (dla

każdego kleju) temperatury dobrze zwilżają materiał klejony i tylko w tej postaci wykazują
właściwości klejące.

Krótki czas tężenia kleju oraz brak rozpuszczalników pozwala na natychmiastową

obróbkę sklejonych materiałów bez czasochłonnego procesu suszenia.

Skład klejów topliwych:

–

polimery termoplastyczne (kopolimery etylenu z octanem winylu),

–

żywice naturalne i syntetyczne (poprawiają własności adhezyjne i zwilżające kleju),

–

woski naturalne i syntetyczne, dodatek wosków powoduje obniżenie temperatury
topnienia kleju, obniżenie lepkości oraz poprawę zwilżalności klejonych powierzchni,

–

dodatki zapobiegające utlenianiu i degradacji.
Jakość finalnego produktu (książki, broszury) jest uzależniona od przestrzegania reżimów

technologicznych i zaleceń producenta kleju.

Podstawowe parametry określane przez producenta kleju to:

–

temperatura pracy kleju,

–

lepkość kleju w temperaturze pracy,

–

czas otwarty kleju,

–

rodzaj urządzenia, na którym dany klej można stosować.
Dla większości introligatorskich klejów topliwych temperatura pracy zawiera się

w granicach 150–180

C. Zakres temperatury pracy powinien być bezwzględnie przestrzegany

przez użytkownika. Zbyt niska temperatura kleju powoduje, że klej posiada wysoką lepkość,
źle się nanosi na klejony materiał, co powoduje niską wytrzymałość połączenia. W niskiej
temperaturze może zachodzić również niepożądane zjawisko „sieciowania” kleju.

Zbyt wysoka temperatura powoduje zachodzenie niekorzystnych reakcji (utlenianie,

destrukcja, sieciowanie) co przy dłuższym przegrzaniu sprawia, że klej nie nadaje się do
użytku z powodu wzrostu lepkości aż do całkowitego zżelowania.

Bardzo ważnym czynnikiem decydującym o jakości oprawy bezszyciowej jest sposób

obróbki  grzbietu  wkładów  oraz  jego  dokładne  oczyszczenie  po  obróbce.  Najczęściej
stosowaną  metodą  obróbki  grzbietu  jest  obróbka  poprzez  frezowanie  i  nacinanie.  Przy
niektórych gatunkach papieru występują trudności z dokładnym oczyszczeniem grzbietu. Na
skutek  oddziaływań  elektrostatycznych  cząstki  pyłu  dokładnie  przylegają  do  powierzchni
i warstwa kleju naniesiona na tę powierzchnię nie jest związana z grzbietem.

Topliwe kleje poliuretanowe. Głównym składnikiem kleju jest polimer zawierający

wolne grupy izocyjanianowe, które pod wpływem pary wodnej zawartej w powietrzu ulegają
sieciowaniu. Proces sieciowania zachodzi również w czasie ogrzewania kleju wskutek reakcji

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 12. Kapitałka [8]

Rys. 13. Zakładka

w kalendarzu [9]

między grupami izocyjanianowymi. Reakcja ta przebiega wolno. Stwierdzono, że
5–6 godzinne ogrzewanie kleju nie wpływa w sposób istotny na jego właściwości.

Temperatura pracy klejów poliuretanowych wynosi 120–130°C, jest więc niższa od

temperatury  pracy  konwencjonalnych  klejów  topliwych.  Elastyczność  spoiny  klejowej  jest
zależna  od  zawartości  wolnych  grup  izocyjanianowych  w  kleju.  Większa  zawartość  grup
izocyjanianowych  powoduje  powstanie  większej  ilości  wiązań  i  w  efekcie  tego  spoina  jest
mniej  elastyczna.  Tak  więc  wymaganą  elastyczność  i  wytrzymałość  spoiny  można  uzyskać,
stosując klej o odpowiednim składzie.

Proces tworzenia wytrzymałej spoiny klejowej przebiega w dwóch etapach.

Po naniesieniu na klejoną powierzchnię klej szybko krzepnie (tak jak zwykły klej topliwy),
a następnie w czasie kilkudziesięciu godzin zachodzi proces sieciowania kleju pod wpływem
pary wodnej z powietrza. Pełną wytrzymałość spoiny uzyskuje się po ok. 72 godzinach.

Zalety klejów poliuretanowych:

–

Dobra zwilżalność i adhezja nawet do materiałów, które uznaje się za trudne do klejenia.

–

Trwała i elastyczna spoina klejowa – nawet w temperaturze – 30°C.

–

Wkłady klejone klejami poliuretanowymi charakteryzują się dobrą płaskością, tzn. że
powierzchnie okładek są do siebie równoległe.

–

Spoina klejowa jest odporna na starzenie.
Wady klejów poliuretanowych:

–

Mała stabilność w czasie pracy.

–

Kleju raz stopionego i schłodzonego nie można użyć powtórnie.

–

Klej pakowany jest hermetycznie w atmosferze pozbawionej pary wodnej i dlatego po
otwarciu opakowania klej powinien być zużyty natychmiast.

–

Klej jest 4–5 krotnie droższy od konwencjonalnych klejów topliwych.

–

Wysoki koszt zakupu urządzeń klejących.

–

Emisja szkodliwych gazów w czasie ogrzewania i pracy.

Inne surowce introligatorskie
–

Gaza introligatorska, tkanina bawełniana o splocie płóciennym, nasycona dużą ilością
substancji klejących. Może być surowa lub bielona.

–

Papier  krepowany  –  materiał  zastępujący  merlę,  przeznaczony  do  oklejania  grzbietów
książek na automatach do oprawy twardej. Produkowany w kolorze białym  i  brązowym,
sprzedawany w rolkach.

–

Kapitałka,  rodzaj  tkaniny  introligatorskiej  w  postaci  tasiemki
szerokości  13–15  mm  z  wyraźnie  pogrubionym  jednym
z brzegów, zwanym  lamówką o grubości ok. 2 mm.  Kapitałka
jest  naklejana  na  oba  końce  grzbietu  wkładu  (w  główce
i  nóżkach)  w  oprawach  złożonych  składających  się  z  większej  ilości  składek  (zwykle
powyżej  10  arkuszy).  Służy  do  mechanicznego  wzmocnienia  oprawy,  stanowiąc
jednocześnie  element  ozdobny  –  zakrywający  widok  na  krawędź  grzbietu  wkładu
z  widocznym  jego  klejeniem  i  szyciem.  Kapitałka  jest  wyrabiana  z  jedwabiu,
półjedwabiu

lub

bawełny,

barwy

najczęściej

białej

lub

lekko

kremowej

z charakterystycznym

jedwabistym

połyskiem

lamówki.

Jest

tkaniną

z zasady nie apreturowaną (jedynie w nakładach maszynowych jest
delikatnie apreturowana). W przypadku kapitałek w innych kolorach
zabarwienie

pochodzi

koloru

nici,

z których jest tkana kapitałka.

–

Tasiemki  –  stosowane  jako  ozdobne  zakładki.  Wykonywane  są
z  włókien  sztucznych  lub  naturalnych.  Splot  włókna  uniemożliwia
strzępienie  się  tasiemki  po  obcięciu,  jak  i  w  trakcie  późniejszego
użytkowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 14. Folie do tłoczenia [7]

Rys. 15 Folie do

laminowania [9]

–

Drut introligatorski stosuje się do zszywania wkładów i opraw. Jest to drut stalowy
ocynkowany lub pokryty warstwą miedzi o grubości od 0,35 do 2 mm. Grubość
stosowanego drutu zależy od grubości wkładu.

–

Nici stosuje się do szycia składek. Mogą być bawełniane lub syntetyczne, z połyskiem
lub matowe.

–

Folie do tłoczenia są przeznaczone do tłoczenia tekstów,
ornamentów

lub

rysunków

okładkach

lub

akcydensach. Składają się najczęściej z podłoża, na
którym znajduje się substancja łatwo topliwa, a na niej
warstwa barwna.

– Folie do laminowania. Laminowanie polega na pokryciu

powierzchni zadrukowanego arkusza folią polimerową.

Laminowanie  jest  najlepszą  metodą  ochrony  druków.
Wzrasta  wytrzymałość  na  uszkodzenia  mechaniczne  oraz
sztywność  papieru  lub  kartonu.  Laminowanie  można  przeprowadzać  przy  użyciu  folii
błyszczącej lub matowej, na zimno lub na gorąco

Laminowanie  na  gorąco  (folia  jest  już  pokryta  klejem)  jest  najłatwiejszą  i  najmniej
ryzykowną  metodą  uszlachetniania.  Produkt  finalny  jest  od  razu
gotowy  do  dalszego  przetwarzania.  Może  być  lakierowany  UV  i
tłoczony folią na gorąco. Termofolie dają bardzo dobre zabezpieczenie
przed zabrudzeniem i wilgocią, a także określony efekt estetyczny.
Laminowanie na zimno można przeprowadzać dwoma technikami:

– Przy użyciu klejów wodnych. Istnieje wtedy konieczność zastosowania

suszenia ciepłem.

–

Metoda tzw.

bezrozpuszczalnikowa

–

przy

użyciu

klejów

poliuretanowych. Klej schnie pod wpływem powietrza.

–

Materiały do impregnowania (parafina lub wosk z domieszką tworzyw
sztucznych). Samo  impregnowanie polega na naniesieniu specjalnego
impregnatu  na  powierzchnię  druku  lub  materiału  niezadrukowanego.
Proces  impregnowania  nie  podnosi  walorów  estetycznych,  tylko  zabezpiecza  nam  druk
przed  zjawiskami  zewnętrznymi.  Najczęściej  impregnowanymi  materiałami  są
wszelkiego rodzaju teczki skoroszyty itp.

–

Kleje do gumowania druków to kleje, które po wysuszeniu tracą swoje własności klejące.
Przed użyciem trzeba je namoczyć, np. znaczek pocztowy.

–

Materiały do brązowania druków to opiłki miedzi lub brązu (proces złoty), ewentualnie
sproszkowane aluminium (proces srebrny) nanoszone w procesie tłoczenia na
odpowiednio przygotowaną powierzchnię druku.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jakie wytwory papiernicze stosowane są w introligatorstwie?
2.  Jaka gramaturę powinien mieć papier stosowany na wyklejki?
3.  Czym powinien charakteryzować się papier do wzmocnienia grzbietów okładek?
4.  Jakie materiały zalicza się do materiałów pokryciowych?
5.  Jakimi cechami charakteryzują się płótna introligatorskie?
6.  Jakie można rozróżnić tkaniny pokryciowe?
7.  Co to są kleje?
8.  Jak klasyfikujemy kleje?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9. Jaki jest mechanizm tworzenia spoiny klejowej?
10. Jakie kleje znalazły zastosowanie w introligatorstwie?
11. Jakie są zasady pracy z klejami?
12. Jakie zastosowanie mają kleje glutynowe?
13. Jakie zastosowanie mają kleje dyspersyjne?
14. Jakie zastosowanie mają kleje topliwe?
15. Jakie zastosowanie mają: gaza introligatorska, kapitałka, tasiemki, drut introligatorski,

nici, folie do tłoczenia, folie do laminowania?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij poniższe zdania.
Papier na wyklejki powinien mieć gramaturę od …………………………………… g/m

w  zależności  od  grubości  oprawy  i  gatunku  papieru  użytego  na  wkład.  Najczęściej  do
wykonywania  wyklejek  stosuje  się  papiery  ………………..,  dobrze  ……………..
Koniecznym  jest  wykrojenie  wyklejki,  tak  aby  po  złamaniu  kierunek  włókien  był
………………………. do grzbietu. Jeżeli wyklejka ma być zadrukowana, należy uwzględnić
potrzeby techniki …………………………...

Papier do wzmocnienia grzbietów okładek powinien być wytrzymały, ………………..

Jest ważne, aby kierunek włókien przebiegał …………………… do grzbietu.

Papier i tektura okładkowa powinny charakteryzować się ……………………..

Gramatura powinna uwzględniać ………………… i ………………………………………….

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  uważnie przeczytać powyższe zdania,
2)  zastanowić się jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3)  uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.

Zdanie

Prawda

Fałsz

Do materiałów pokryciowych zalicza się materiały tkaninowe,
papierowe i skóry.

Typowe płótno introligatorskie jest płótnem syntetycznym.

Płótno introligatorskie jest bardzo ścisłe, wysoce jednorodne,
wytrzymałe mechanicznie, stabilne wymiarowo.

Płótno introligatorskie nie jest odporne na przesiąkanie kleju.

Powierzchnia  górna  introligatorskich  materiałów  pokryciowych  jest
specjalnie  formowana:  od  wygładzanej,  a  nawet  nabłyszczanej,
poprzez  zmatowioną  lub  szorstką,  aż  do  chropowatej,  może  mieć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

również wyciśnięte wzory lub specjalnie zachowany wygląd
struktury surowej tkaniny.
Powierzchnia dolna introligatorskich materiałów pokryciowych jest
niklowana, aby nie przyjmowała kleju.

Apreturowanie płótna polega na nasycaniu go odpowiednimi
środkami w celu nadania i pożądanych cech.

Płótna introligatorskiego nie można malować oraz tłoczyć.

Płótno introligatorskie nie jest odporne na działanie wody.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące charakterystyki płócien introligatorskich,
2)  uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3)  określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę „prawda” lub „fałsz”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Stosując poniższe tabele, dobierz rodzaj płótna do wykonania oprawy twardej poniższych

wyrobów:
–

słownik językowy, oprawa twarda, uszlachetnienie – tłoczenie folią na gorąco,

–

książka, oprawa twarda, zadruk sitodrukiem,

–

karta menu, zadruk offsetem,

–

pudełko, tłoczenie folią na gorąco.

Nazwa płótna

oprawy
kieszonkowe

***

notesy
biurkowe

***

książki

***

słowniki

***

albumy,
dyplomy

***

dokumenty
tożsamości

***

karty menu

***

ekskluzywne
opakowania

***

zadruk
sitodrukiem

***

tłoczenie folią
na gorąco

***

zadruk
offsetem

***

zadruk techniką
offsetową UV

***

*** zalecane
** możliwe
* nie zalecane, konieczne wykonanie prób

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

słownik językowy, oprawa twarda, uszlachetnienie – tłoczenie folią na gorąco – ………

–

książka, oprawa twarda, zadruk sitodrukiem – ………………

–

karta menu, zadruk offsetem – …………………..

–

pudełko, tłoczenie folią na gorąco – ………………..

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać dla jakich wyrobów, jak uszlachetnionych należy dobrać materiał pokryciowy,
2)  przeanalizować tabele,
3)  wybrać rodzaj materiału pokryciowego,
4)  zapisać symbol materiału pokryciowego w wykropkowane miejsce.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Uzupełnij schemat obrazujący podział klejów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące klasyfikacji klejów,
2)  zastanowić się nad rodzajami klejów naturalnych i syntetycznych,
3)  wpisać nazwy grup klejów w odpowiednie miejsca schematu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

kleje

kleje naturalne

kleje syntetyczne

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Ułóż w prawidłowej kolejności etapy tworzenia spoiny klejowej. Prawidłową kolejność

oznacz w pustej kolumnie cyframi 1–4.

mechanizm tworzenia spoiny klejowej

etap

Wstępne odparowanie rozpuszczalnika przed połączeniem klejonych
powierzchni.

Nanoszenie warstwy kleju na klejony materiał.

Suszenie spoiny klejowej.

Połączenie i dociśnięcie klejonych powierzchni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące mechanizmu tworzenia spoiny klejowej,
2)  przeczytać etapy tworzenia spoiny zawarte w tabeli,
3)  wpisać cyfry oznaczające kolejne etapy tworzenia spoiny w kolumnie „etap”.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 5

Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.

Zdanie

Prawda

Fałsz

Klejone powierzchnie powinny być zwilżone wodą.

Należy przeprowadzić próby klejenia materiałów które kleją się
trudno. Próby rozrywania przeprowadza się po wyschnięciu spoiny
klejowej.

Przed przystąpieniem do klejenia kleju nie należy mieszać.

Nie należy przez dłuższy czas pozostawiać otwartego pojemnika
z klejem, gdyż na powierzchni kleju tworzy się nierozpuszczalny
„kożuch".

Należy zawsze mieszać dwa rodzaje kleju.

Przy oprawie bezszyciowej wytrzymałość złącza klejowego
w znacznym stopniu zależy od grubości klejonego papieru.

W oprawach klejonych kierunek włókna papieru w składkach
powinien być prostopadły do grzbietu wkładu. Równoległy kierunek
włókien powoduje pogorszenie otwieralności książki.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące zasad pracy z klejami,
2)  uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3)  określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę „prawda” lub „fałsz”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 6

Jakiego rodzaj kleju należy użyć do wykonywania operacji introligatorskich określonych

w tabeli w kolumnie: operacje introligatorskie. Rozwiązanie zapisz w kolumnie oznaczonej
„rodzaj kleju”.

operacje introligatorskie

rodzaj kleju

przyklejanie paska grzbietowego ze
skrzydełkami oraz paska wzmacniającego
z kapitałką na liniach do oprawy złożonej

wykonywanie opraw klejonych,
bezszyciowych

zawieszanie wkładu w oprawie twardej

montowanie okładek do oprawy twardej

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie charakterystyki i zastosowanie poszczególnych klejów introligatorskich,
2)  uważnie przeczytać operacje technologiczne wyszczególnione w tabeli,
3)  dobrać rodzaj kleju i zapisać jego nazwę w określonym miejscu w tabeli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 7

Uzupełnij poniższe zdania.

Gaza …………………… to tkanina bawełniana o splocie płóciennym, nasycona dużą ilością
substancji klejących.
Papier krepowany przeznaczony jest do …………….. grzbietów książek na automatach do
oprawy twardej.
Kapitałka to rodzaj tkaniny introligatorskiej w postaci …………………….. szerokości 13–15
mm z wyraźnie pogrubionym jednym z brzegów. Kapitałka jest naklejana na oba końce
……………………….. w oprawach złożonych. Służy do mechanicznego ……………………
oprawy, stanowiąc jednocześnie element ozdobny.
Tasiemki są stosowane jako ozdobne ……………….

Drut introligatorski stosuje się do ……………………………..
Nici  stosuje się do ………………………… składek. Mogą być  bawełniane  lub  syntetyczne,
z połyskiem lub matowe.
Folie  do  tłoczenia  są  przeznaczone  do  ……………………………………………………….
na okładkach lub akcydensach.
Laminowanie  polega  na  pokryciu  powierzchni  zadrukowanego  arkusza  folią  polimerową.
Laminowanie  jest  najlepszą  metodą  ………………………..  Wzrasta  wytrzymałość  na
uszkodzenia  mechaniczne  oraz  sztywność  papieru  lub  kartonu.  Laminowanie  można
przeprowadzać  przy  użyciu  folii  …………………  lub  ………………,  na  ………………….
lub na ……………………………….

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  uważnie przeczytać powyższe zdania,
2)  zastanowić się, jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3)  uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 8

Przejrzyj dostarczone przez nauczyciela wzorniki introligatorskich materiałów

pokryciowych. Zwróć uwagę na kolorystykę, sposób wykończenia powierzchni. Zapoznaj się
z opisem zastosowania i właściwościami materiałów. Dobierz materiały do wykonania
następujących wyrobów gotowych:
–

album, format B4, objętość 560 str., na okładce tytuł tłoczony folia na gorąco,

–

legitymacja, format A7, objętość 12 str., nadruk na okładce sitodrukiem,

–

okładka na dyplom, format A4, na okładce nadruk techniką offsetową.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z wzornikami i opisami technicznymi,
2)  zastanowić się, jakie płótna należy dobrać do wykonania wyżej wymienionych wyrobów,
3)  zapisać nazwy techniczne wybranych przez Ciebie materiałów pokryciowych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

wzorniki introligatorskich materiałów pokryciowych,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić, jakie wytwory papiernicze stosowane są w introligatorstwie?



2) objaśnić, czym powinien charakteryzować się papier na wyklejki?



3) objaśnić czym się powinien charakteryzować papier do wzmocnienia

grzbietów okładek?



4) objaśnić, jakimi cechami charakteryzują się płótna introligatorskie?



5) wymienić tkaniny pokryciowe?



6) podać definicje kleju?



7) sklasyfikować kleje?



8) opisać zjawisko tworzenia spoiny klejowej?



9) wymienić kleje, które znalazły zastosowanie w introligatorstwie?



10) objaśnić zasady pracy z klejami?



11) wyjaśnić zastosowanie klejów: glutynowych, dyspersyjnych i topliwych?



12) wyjaśnić, jakie zastosowanie mają: gaza introligatorska, kapitałka,

tasiemki, drut introligatorski, nici, folie do tłoczenia, folie do
laminowania?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Metale i ich stopy

4.4.1. Materiał nauczania

Metale, dobrze przewodzące ciepło i elektryczność pierwiastki chemiczne, odznaczające

się

zazwyczaj

kowalnością,

dodatnim

współczynnikiem

temperaturowym

oporu,

nieprzezroczystością i charakterystycznym połyskiem. Metale charakteryzują się wiązaniem
metalicznym. Układy wieloskładnikowe złożone z więcej niż jednego pierwiastka,
charakteryzujące się przewagą wiązania metalicznego, tworzą stopy metali.

Metale i ich stopy cechują następujące własności:

–

dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne;

–

opór elektryczny zwiększa się z podwyższeniem temperatury;

–

połysk metaliczny, polegający na kierunkowym odbijaniu promieni świetlnych od
wypolerowanych powierzchni;

–

plastyczność (zdolność do trwałych odkształceń pod wpływem przyłożonych naprężeń).
Metale są podstawowym tworzywem konstrukcyjnym maszyn, konstrukcji i środków

transportu. Mają dużą wytrzymałość i ciągliwość, a niektóre także bardzo wysoką temperaturę
topnienia. Metale otrzymuje się z rud, będących  najczęściej tlenkami. Procesy  metalurgiczne
polegają  zwykle  na  redukcji,  prowadzącej  do  ekstrakcji  metalu  z  rudy  oraz  na  rafinacji,
usuwającej z metalu pozostałe zanieczyszczenia. Elementy metalowe zwykle wykonywane są
metodami  odlewniczymi,  przeróbki  plastycznej  lub  obróbki  skrawaniem,  a  często  także
metalurgii proszków. Czyste metale są wykorzystywane dość rzadko, a najczęściej stosuje się
ich  stopy,  z  których  stale,  tj.  stopy  na  bazie  żelaza,  są  najbardziej  popularne.  Stopy  metali
mają bowiem lepsze własności wytrzymałościowe, a dodatkami stopowymi i obróbką cieplną
można nadawać im wymagane własności (np. żaroodporne, nierdzewne, magnetyczne i inn.).
Z innych  metali  należy wymienić  miedź, aluminium, tytan,  magnez, cynę, cynk, ołów, które
znalazły  największe  zastosowanie  zarówno  w  postaci  czystej,  jak  i  stopów.  Metale  można
podzielić  na  różne  grupy  –  w  zależności od ich  własności,  np.  na  lekkie  lub ciężkie,  łatwo-,
średnio- lub trudnotopliwe, nieszlachetne, półszlachetne lub szlachetne itp.

Własności metali i stopów są kształtowane metodami obróbki cieplnej, a powierzchnia

elementów metalowych często jest uszlachetniana metodami inżynierii powierzchni,
zwiększającymi m.in. odporność na korozję lub odporność na zużycie.

Najczęściej używanymi spośród materiałów metalowych są stale, czyli stopy żelaza

z węglem i innymi pierwiastkami, a także stopy odlewnicze żelaza, tzn. staliwa i żeliwa.

Liczną grupę stosowanych materiałów metalowych stanowią również metale nieżelazne

i ich stopy.

Stopy dzielimy na:

–

mieszaniny,

–

roztwory,

–

związki i fazy międzymetaliczne.
Stale. Dominujący wpływ na strukturę i własności stali węglowych wywiera węgiel.

Stale o większym stężeniu węgla wykazują większą twardość, wytrzymałość na rozciąganie
i granicę plastyczności. Zwiększenie stężenia węgla powoduje przy tym jednoczesne
zmniejszenie własności plastycznych i ciągliwości stali. Zwiększone stężenie węgla pogarsza
podatność stali na obróbkę plastyczną na zimno i na gorąco.

Domieszki w stali i ich wpływ. Domieszki występują w stalach jako pozostałość

z procesu metalurgicznego wytapiania stali, a także w wyniku przetapiania złomu stalowego.
Mangan działa korzystnie, tworząc siarczek MnS o wyższej temperaturze topnienia od
siarczku żelaza. Powoduje jednak niekorzystny rozrost ziarn w czasie obróbki cieplnej
i plastycznej na gorąco. Krzem powoduje korzystne obniżenie stężenia gazów i przeciwdziała

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

segregacji  fosforu  i  siarki.  Fosfor  i  siarka  stanowią  zanieczyszczenia  niekorzystne.  Stale
zawierające fosfor charakteryzują się skłonnością do kruchości, gruboziarnistości i segregacji.
Wodór  działa  zdecydowanie  szkodliwie,  powodując  powstawanie  odwęglenia,  pęcherzy
gazowych  oraz  segregacji  fosforu.  Azot  powoduje  zmniejszenie  plastyczności  i  kruchości,
a  także  zwiększenie  skłonności  stali  do  starzenia,  szczególnie  po  zgniocie.  Tlen  powoduje
zmniejszenie własności wytrzymałościowych oraz plastycznych stali.

W stalach występują również wtrącenia niemetaliczne, co niekorzystnie wpływa na

własności mechaniczne stali. Wtrącenia niemetaliczne mogą być:
–

endogeniczne – takie jak: siarczki, tlenki i krzemiany, powstające w ciekłej stali podczas
procesu stalowniczego,

–

egzogeniczne,  do  których  zalicza  się  głównie  cząstki  materiałów  ogniotrwałych,
stanowiących  wyłożenie  pieca,  rynien  spustowych  i  kadzi,  dostające  się  z  zewnątrz  do
ciekłej stali.
Żeliwa. Żeliwami nazywamy stopy żelaza z węglem zawierające ponad 2% węgla.
Stal  stopowa  to  stal,  do  której  wprowadzono  pierwiastki  w  celu  poprawienia  jej

własności. Domieszki stopowe wprowadzane są do stali w celu:
–

spowodowania określonych zmian strukturalnych,

–

zwiększenia własności wytrzymałościowych i polepszenia niektórych własności
chemicznych lub fizycznych,

–

zwiększenia hartowności,

–

polepszenia efektywności i ułatwienia obróbki cieplnej.
Stopy aluminium. Stosunkowo niewielkie własności wytrzymałościowe aluminium

można  zwiększyć  –  nawet  kilkakrotnie  –  przez wprowadzenie pierwiastków  stopowych  oraz
obróbkę  cieplną  stopów.  W  porównaniu  ze  stalami  stopy  aluminiowe  charakteryzują  się
znacznie  mniejszą  masą,  a  w  niskiej  temperaturze  –  większą  udarnością.  Ze  względu  na
sposób wytwarzania stopy aluminium dzieli się na: odlewnicze i do obróbki plastycznej.

Stopy miedzi. Mosiądze. Mosiądze są to dwuskładnikowe stopy miedzi Cu i cynku Zn.

Mosiądze cechuje bardzo duża plastyczność, co umożliwia stosowanie ich na wyroby głęboko
tłoczone i obrabiane plastycznie na zimno.

Brązy cynowe. To stopy miedzi Cu z cyną Sn. Brązy cynowe wykazują dobrą odporność

na  korozję,  szczególnie  w  środowisku atmosfery  przemysłowej  i wody  morskiej.  Odporność
ta  ulega  polepszeniu  wraz  ze  zwiększeniem  stężenia  cyny.  Brązy  cynowe  cechuje  duża
plastyczność  i  z  tego  względu  mogą  być  obrabiane  na  zimno,  W  stanie  obrobionym
plastycznie  na  zimno  brązy  cynowe  charakteryzują  się  dobrymi  własnościami
mechanicznymi,  co  ułatwia  stosowanie  ich  w  przemyśle  chemicznym,  papierniczym
i  okrętowym,  m.in.  na  elementy  aparatury  kontrolno-pomiarowej,  siatki,  sprężyny,  tulejki,
łożyska ślizgowe.

Środki smarne, podział, właściwości. Smary – materiały oleiste, o konstrukcji płynnej,

mazistej lub stałej, służące do zmniejszenia tarcia w ruchomych elementach maszyn. Mogą to
być oleje mineralne, roślinne, tłuszcze zwierzęce, względnie ich mieszaniny.

Smarowanie to wprowadzanie smaru między współpracujące powierzchnie elementów

konstrukcyjnych

celu

zmniejszenia

tarcia

wyeliminowania

jego

skutków

(np. zmniejszenie strat energetycznych, zużycie elementów maszyn). Smary klasyfikuje się ze
względu na stan skupienia na: smary stale, ciekłe i gazowe (powietrzne lub wodorowe);
rozróżnia się smary jednostkowe (jednopunktowe, indywidualne) i grupowe (wielopunktowe,
centralne); ciągłe i nieciągłe (np. okresowe); ciśnieniowe; bezciśnieniowe.

Smary składają się z fazy ciekłej i zagęszczaczy. Faza ciekła jest podstawowym

składnikiem smaru. W większości smarów stanowi ona 70–90%. Wybór fazy ciekłej decyduje
o: właściwościach smarnych, zmianach właściwości w zależności od temperatury, odporności
na utlenianie i innych. Jako faza ciekła smarów najczęściej są stosowane substancje, zwane

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

olejami bazowymi. Są to: oleje mineralne, oleje syntetyczne węglowodorowe, poliglikole,
syntetyczne estry oraz ciekłe silikony.

Zagęszczacze. Najczęściej stosowanym zagęszczaczem w składzie smarów są mydła,

ewentualnie  woski,  stałe  węglowodory,  niektóre  polimery  i  inne  substancje,  wykazujące
właściwości  zagęszczające  w  odniesieniu  do  określonej  fazy  ciekłej.  W  skład  smarów
wchodzą  także  dodatki  smarowe,  takie  jak:  grafit,  dwusiarczek  molibdenu,  proszki  metali
i inne.

Klasyfikacja smarów ze względu na rodzaj zagęszczacza:

–

Smary  litowe. Smary te są często określane jako uniwersalne, ponieważ znajdują  bardzo
szerokie  zastosowanie  w  różnych  skojarzeniach  trących:  łożyskach  tocznych,  łożyskach
ślizgowych,  w  sworzniach  i  innych  obciążonych  elementach  –  zarówno  w  środkach
transportu, jak i w urządzeniach przemysłowych, w szerokim zakresie temperatury pracy.

–

Smary wapniowe. Podstawowe zastosowanie smarów wapniowych to smarowanie łożysk
ślizgowych i tocznych, pracujących pod małym obciążeniem, do temperatury
maksymalnie 65°C.

–

Smary glinowe. Smary tego typu są przeznaczone do smarowania łożysk ślizgowych
w temperaturze do 120°C, w otoczeniu naturalnym oraz w pewnego rodzaju połączeniach
przegubowych i łożyskach tocznych.

–

Kompleksowe  smary  wapniowe.  Znajdują  bardzo  szerokie  zastosowanie:  w  przemyśle
metalurgicznym,  cementowniach,  fabrykach  papieru,  lotnictwie,  do  smarowania  łożysk
tocznych  i  łożysk  ślizgowych  pracujących  w  ciężkich  warunkach  (duże  obciążenie,
wysoka temperatura, kontakt z wilgocią).

–

Kompleksowe smary litowe. Szerokie zastosowanie znalazły do smarowania skojarzeń
trących w pojazdach samochodowych i w różnych urządzeniach przemysłowych.

–

Kompleksowe smary glinowe. Smary te są stosowane zwłaszcza do smarowania
nieosłoniętych przekładni zębatych.

–

Kompleksowe  smary  sodowe.  Dzięki  bardzo  wysokiej  temperaturze  kroplenia
i  całkowitym  braku  rozpuszczalności  w  wodzie,  smary  te  znajdują  bardzo  szerokie
zastosowanie,  np.  w:  łożyskach  ślizgowych,  łożyskach  tocznych,  urządzeniach
pracujących  w  wysokich  temperaturach  (piece),  w  elementach  mających  kontakt  z  parą
wodną.  Wyróżniają  się  wszechstronnością  zastosowania,  umożliwiającą  smarowanie
wszystkich urządzeń w fabryce czy na statku.

–

Smary  poliuretanowe.  Smary  poliuretanowe  znajdują  zastosowanie  zwłaszcza  jako
bardzo  trwałe  smary  uniwersalne  do  smarowania  łożysk  kulkowych,  łożysk  silników
elektrycznych,  wentylatorów,  suszarek,  taśmociągów  wymagających  smarowania
jednorazowego.
Smar  wysokiej  jakości  może  mieć  bardzo  szerokie  pole  zastosowania  i  wpływać  na

znaczne uproszczenie procesu smarowania. Jednakże dobór smaru o optymalnych
właściwościach dla danego urządzenia jest zagadnieniem trudnym i wymagającym
uwzględnienia wielu czynników. Problem ten najlepiej powierzyć specjalistom. Przy doborze
smaru są uwzględniane następujące czynniki:
–

Rodzaj mechanizmu, który ma być smarowany.

–

Stan techniczny mechanizmu do smarowania: problemy związane ze szczelnością
(konsystencja i przyczepność) oraz względy natury ekonomicznej.

–

Zakres temperatur roboczych – dobór temperatury kroplenia, pompowalności,
właściwości przeciwutleniających.

–

Sposób  stosowania:  na  przykład  w  przypadku  centralnego  systemu  smarowania
o  znacznej  długości  przewodów  doprowadzających,  funkcjonującego  w  bardzo  niskich
temperaturach,  należy  wybrać  półpłynny  smar  o  dużej  odporności  na  działanie  niskich
temperatur.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

Zakładany okres funkcjonowania, przy długich okresach pracy smar umożliwia lepsze
zabezpieczenie przed korozją i utlenianiem.

–

Obecność wody.

–

Zagrożenie zanieczyszczeniami.

–

Obecność metali katalizujących (przyspieszających) utlenianie (np. stopy miedzi).

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Czym różni się metal od stopu?
2.  Jakie własności charakteryzują metale i ich stopy?
3.  Jakie zastosowanie w przemyśle znajdują metale?
4.  Co to jest stal?
5.  Jaki wpływ na właściwości stali mają domieszki?
6.  Czym charakteryzuje się stal stopowa?
7.  Jakie własności mają stopy aluminium, mosiądze i brązy cynowe?
8.  Jakie zadania spełnia smar w maszynach?
9.  Jakie czynniki należy brać pod uwagę dobierając rodzaj smaru?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Uzupełnij poniższe zdania.

Metale są podstawowym ……………………………… maszyn, konstrukcji i środków

transportu.  Mają  dużą  …………………..  i  ciągliwość,  a  niektóre  także  bardzo  wysoką
temperaturę  …………………...  Metale  otrzymuje  się  z  ………………….,  będących
najczęściej  tlenkami.  Procesy  metalurgiczne  polegają  zwykle  na  redukcji  prowadzącej  do
ekstrakcji  metalu  z  rudy  oraz  na  rafinacji,  usuwającej  z  metalu  pozostałe  zanieczyszczenia.
Elementy  metalowe  zwykle  wykonywane  są  metodami  odlewniczymi,  przeróbki  plastycznej
lub  obróbki  skrawaniem,  a  często  także  metalurgii  proszków.  Czyste  metale  są
wykorzystywane ……………., a najczęściej stosuje się ich …………………, z których stale,
t.j.  stopy  na  bazie  żelaza  są  najbardziej  popularne.  Stopy  metali  mają  bowiem  lepsze
własności  w………………………….,  a  dodatkami  stopowymi  i  obróbką  cieplną  można
nadawać  im  wymagane  własności  (np.  żaroodporne,  nierdzewne,  magnetyczne  i  inn.).
Z innych metali należy wymienić.……………………………………………………….., które
znalazły największe zastosowanie zarówno w postaci czystej, jak i stopów.

Własności metali i stopów są kształtowane metodami ……………………..,

a powierzchnia

elementów

metalowych

często

jest

uszlachetniana

metodami

…………………………….., zwiększającymi m.in. odporność na korozję lub odporność na
zużycie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  uważnie przeczytać powyższe zdania,
2)  zastanowić się, jakich określeń brakuje w powyższym tekście,
3)  uzupełnić zdania w wykropkowanych miejscach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Uzupełnij puste miejsca w tabeli.

nazwa stopu

składniki

żelazo + węgiel

żeliwo

mosiądz

miedź + cyna

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości o stopach,
2)  zastanowić się jakie znasz stopy,
3)  uzupełnić tabelę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Oceń prawdziwość poniższych zdań i wstaw krzyżyk we właściwej kolumnie tabeli.

Zdanie

Prawda

Fałsz

Smary to materiały oleiste o konstrukcji gazowej

Smarowanie to wprowadzanie smaru między współpracujące
powierzchnie elementów konstrukcyjnych w celu zmniejszenia tarcia
i wyeliminowania jego skutków.

Smary klasyfikuje się ze względu na stan skupienia na: smary stale,
ciekle i gazowe.

Smary składają się z fazy stałej i rozpuszczalników.

Smar wysokiej jakości może mieć bardzo szerokie pole zastosowania
i wpływać na znaczne uproszczenie procesu smarowania.

Przy doborze smaru należy uwzględnić rodzaj mechanizmu, który ma
być smarowany.

Przy doborze smaru nie należy uwzględniać stanu technicznego
mechanizmu do smarowania.

Przy doborze smaru można zaniechać uwzględniania zakresu
temperatur roboczych.

Przy doborze smaru należy uwzględnić i jego sposób stosowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przypomnieć sobie wiadomości dotyczące zasad pracy ze smarami,
2)  uważnie przeczytać zdania zamieszczone w tabeli,
3)  określić prawdziwość poszczególnych zdań,
4)  zapisać rozwiązanie w tabeli, zakreślając rubrykę „prawda” lub „fałsz”,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

literatura z rozdziału 6 poradnika dla ucznia.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) wyjaśnić różnicę pomiędzy metalem a stopem?



2) scharakteryzować metale i ich stopy?



3) wyjaśnić sposoby kształtowania własności metali i stopów?



4) scharakteryzować stale?



5) wyjaśnić wpływ domieszek na właściwości stali?



6) wyjaśnić, w jakim celu do stali stopowej wprowadza się domieszki stopowe?



7) scharakteryzować stopy aluminium, mosiądze i brązy cynowe?



8) wyjaśnić znaczenie smarowania elementów maszyn?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test zawiera 20 zadań wielokrotnego wyboru. Tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.
5.  Udzielaj  odpowiedzi  tylko  na  załączonej  karcie  odpowiedzi,  poprzez  zaznaczenie

prawidłowej odpowiedzi X (w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć
kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Produkcję papieru można podzielić na

a)  trzy etapy.
b)  cztery etapy.
c)  7 etapów.
d)  dwa etapy.

2. Pozyskiwanie włókien z drewna można przeprowadzać sposobami

a)  metodą: mechaniczną, chemiczną, półchemiczną.
b)  metodą dynamiczną i jednorodnej produkcji.
c)  metodą mechaniczno-konstrukcyjną.
d)  metodami zależnymi od przyszłej techniki drukowania.

3. Uszlachetnianie papieru realizuje się poprzez

a)  gładzenie i satynowanie papieru.
b)  cięcie papieru.
c)  utrząsanie papieru.
d)  bielenie papieru.

4. Papier w kierunku podłużnym charakteryzuje się

a) mniejszą odpornością na zerwanie i mniejszą stabilnością wymiarową pod wpływem

wilgoci.

b)  wyższą rozciągliwością.
c)  większym przewodnictwem elektrycznym.
d)  większą  odpornością  na  zerwanie  i  większą  stabilnością  wymiarową  pod  wpływem

wilgoci.

5. Papieru do drukowania nie powinno charakteryzować

a)  dobre zaklejenie.
b)  złe przyjmowanie farby.
c)  małe spylenie.
d)  jednolity odcień.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. Kierunek ułożenia włókien w papierze nie jest ważny w przypadku

a)  oprawy.
b)  maszynowego klejenia etykiet.
c)  wykrawania akcydensów.
d)  klejenia etykiet samoprzylepnych.

7. Jeżeli kryterium podziału papierów będzie technika drukowania, to rozróżnimy

a)  papiery satynowane i gładzone.
b)  papiery powlekane i niepowlekane.
c)  papiery offsetowe, typograficzne i wklęsłodrukowe.
d)  papiery biurowe.

8. Podstawowymi składnikami farb są

a)  spoiwo i barwidło.
b)  sykatywy i podbarwiacze.
c)  szkło i suszki.
d)  lamelle i barwniki.

9. Spoiwo farb graficznych nie powinno

a)  dobrze zwilżać środki barwiące.
b)  reagować ze środkami barwiącymi, gdyż może spowodować to zmianę barwy farby.
c)  szybko utrwalać się na podłożu drukowym.
d)  reagować z materiałami, z których wykonana jest forma drukowa i wałki farbowe.

10. Ze względu na technikę drukowania farby dzielimy na

a) farby rozpuszczalnikowe i olejowe.
b) farby offsetowe, farby sitowe, farby fleksograficzne, farby typograficzne, farby

wklęsłodrukowe.

c) farby triadowe i Pantone.
d) farby codzienne i do zadań specjalnych.

11. Suszki (sykatywy) dodane do farby

a)  powodują drukowanie dwustronne.
b)  powodują zwiększenie szybkości schnięcia farby.
c)  powodują zmniejszenie szybkości schnięcia farby.
d)  nie mają wpływu na szybkość schnięcia farby.

12. Środki odświeżające dodane do farby

a)  niwelują ostry zapach.
b)  powodują nie zasychanie farby.
c)  intensyfikują barwę farby.
d)  zmniejszają odbijanie w stosie.

13. Pasta do szybkiej zmiany koloru powoduje

a)  zmianę barwy farby.
b)  skrócenie mycia zespołu farbowego.
c)  zmianę intensywności farby.
d)  poprawia właściwości adhezyjne farby.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14. W trakcie mieszania farb należy

a)  łączyć co najmniej 3 farby.
b)  kontrolować barwę otrzymanej farby w różnych warunkach oświetlenia.
c)  łączyć farby różnych producentów.
d)  do farby jaśniejszej dodawać ciemniejszą.

15. Opakowania z tworzyw sztucznych, puszki po farbach, opakowania po środkach

pomocniczych powinny być
a)  utylizowane.
b)  wyrzucane do ogólnodostępnych pojemników na śmieci.
c)  odsyłane do producenta.
d)  traktowane jak złom metalowy.

16. Do materiałów pokryciowych zalicza się

a)  materiały tkaninowe, papierowe, skóry.
b)  kaszmir i etaminę.
c)  materiały obiciowe.
d)  materiały pochodzenia metalowego.

17. W zależności od pochodzenia spoiwa (lepiszcza) kleje dzieli się na

a)  rozpuszczalnikowe i poliuretanowe.
b)  naturalne i syntetyczne.
c)  stałe i ciekłe.
d)  dyspersyjne i topliwe.

18. Apreturowanie oznacza

a)  nasycanie materiałów odpowiednimi środkami w celu nadania i pożądanych cech.
b)  pokrywanie klejem powierzchni.
c)  nadrukowywanie na powierzchni materiałów.
d)  lakierowanie podłoża.

19. Metali i ich stopów nie cechują

a)  dobre przewodnictwo cieplne i elektryczne.
b)  połysk metaliczny.
c)  plastyczność.
d)  lepkość.

20. Przy doborze smaru nie należy uwzględniać

a)  rodzaju mechanizmu.
b)  stanu technicznego mechanizmu.
c)  zakresu temperatur pracy.
d)  koloru smaru.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stosowanie materiałów introligatorskich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Cichocki L., Pawlicki T., Ruczka I.: Poligraficzny słownik terminologiczny. Polska Izba

druku, Warszawa 1999

2.  Gruszczyński C.,: Farby drukowe. WSiP, Warszawa 1984
3.  Haftman H.: Podstawy techniki pomiarowej dla poligrafów. WNT, Warszawa 1983
4.  Jakucewicz  S.,  Magdzik  S.,  Struciński J.:  Materiałoznawstwo dla  szkół  poligraficznych.

WSiP, Warszawa 2001

5.  Jakucewicz S.: Farby drukowe. Michael Huber Polska Sp. z o.o., Wrocław 2001
6.  Jakucewicz S.: Papier w poligrafii. Inicjał, Warszawa 1999
7.  Jakucewicz  S.:  Materiały  poligraficzne  do  drukowania  offsetowego –  podłoża drukowe.

Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej 1990

8. Jakucewicz S., Magdzik S.: Podstawy poligrafii, WSiP, Warszawa 2004
9. Jakucewicz S., Magdzik S., Materiałoznawstwo dla szkół poligraficznych, WSiP,

Warszawa 2004

10.  Kohl M.: Farby drukowe. Wydawnictwa Naukowo-Techniczne, Warszawa 1984
11.  Magdzik S., Jakucewicz S.: Podstawy poligrafii. WSiP, Warszawa 1999
12.  Michael  Huber  Polska:  Jak  sobie  radzić  z  problemami  w  druku.  Biblioteczka  Techniczna

zeszyt nr 7.

13. Praca zbiorowa: Poligrafia ogólna. WSiP, Warszawa 1993 r.
14. Praca zbiorowa. Poligrafia procesy i technika. Tłumaczenie z języka słowackiego.

COBRPP, Warszawa 2002

15. Technologia offsetowa. Zagadnienia standaryzacji. COBRPP, Warszawa 2002
16. Trzaska F., Podstawy techniki wydawniczej. Instytut Wydawniczy Związków

Zawodowych 1987

17.  www.poligrafika.pl
18.  www.swiatdruku.com.pl
19.  www.poligraf.com.pl
20.  www.printpublishing.pl
21.  www.swiatpoligrafii.pl
22.  www.dtp.pl
23.  www.scorpio.pl
24.  www.kordus.com.pl
25.  www.kalendarze.dt.pl
26.  www.przedsiebiorczosc.pl
27.  www.portaldtp.pl
28.  www.typografia.info.pl
29.  www.typografia.info.pl

Czasopisma:

–

Poligrafika,

–

Poligrafia Polska,

–

Świat Druku,

–

Print Publishing,

–

Świat Poligrafii.