1

PODSTAWY SOCJOLOGII I PSYCHOLOGII SPOŁECZNEJ by Phere

Ze slajdów dr Moniki Mazurek oraz notatek własnych oraz (podziękowania dla): Lua i Mexusa

………………..……………………………….…: WSTĘP :………….……………………………………

Socjologia = nauka o społeczeństwie = socjo (społeczeństwo) + logia (nauka)
Początkowo określana jako psychologia.

Psychologia społeczna to jedna z gałęzi psychologii.

Trzy nurty w socjologii:

a) Comte, Spencer, Marks – ludzkość to system społeczny
b) Weber, Chłodecki (XIX/XX w.) – działania, interakcje między ludźmi
c) Simmel – zdarzenia powtarzalne

W 1908 r. nastąpił podział na socjologię i psychologię społeczną, za sprawą 2 podręczników do
„Psychologii społecznej”:

§ napisany przez socjologa (Edward Alsworth Ross, Nowy Jork) – tłumaczenie zachowań

człowieka poprzez kulturę, człowiek jest częścią społeczeństwa, skupia się na jednostce
(ujecie mikro) -> socjologia

§ napisany przez psychologa i biologa (William McDougall, Londyn) – nawiązuje do

Darwina, jest nauką przyrodniczą, dziedziczenie pewnych skłonności, większa
koncentracja na jednostce niż na społeczeństwie -> psychologia społeczna

SOCJOLOGIA - nauka o ludziach działających w polu wzajemnych relacji (przestrzeni międzyludzkiej),
którzy nadają temu polu nieustanna dynamikę funkcjonowania i stawania się (podtrzymywanie życia
społecznego), a utrwalone - często niezamierzone - efekty swoich działań pozostawiają jako ramy
strukturalne i kulturowe kolejnych działań następujących po sobie pokoleniom. Socjologia opisuje
jednostkę w różnych kontekstach: edukacyjnym, zawodowym, rekreacyjnym, religijnym, politycznym,
ekonomicznym, medycznym. Socjologia to także badanie konsekwencji małego faktu.

Socjalizacja - czyli wychowanie

Socjologiczna wyobraźnia - zdolność wiązania wszystkiego co dzieje się w społeczeństwie z warunkami
strukturalnymi kulturalnymi oraz historycznymi.

Społeczeństwo nie jest bytem stabilnym, ciągle się zmienia. Nie ma jednoznacznej definicji
społeczeństwa. Siedem punktów widzenia na to czym jest społeczeństwo:

1. sens potoczny, demograficzny - "większość jednostek". Spis powszechny jest potrzebny np. do

badania tendencji; najbliższy odbędzie się w 2012 r., ostatni był w 2002 r.

2. jako małe grupy, zbiorowości
3. w sposób systemowy - układ pozycji i typowych dla nich ról; jednostki pełnią różne role społeczne
4. w sposób strukturalny - traktowane jako sieć relacji międzyludzkich, form, schematów odnoszenia

się ludzi do siebie nawzajem w zależności od tego jaką jednostka zajmuje pozycję

5. w sposób interakcjonistyczny - jako konglomerat wzajemnie zorientowanych na siebie działań

jednostek

6. w sposób kulturalistyczny - jako matryca znaczeń i symboli podzielona przez zbiorowość; zażyłość

kulturowa to umiejętność odczytania tych znaków

7. jako nieustanne zdarzenia społeczne - byt wielowymiarowy i wieloaspektowy i trudno zdefiniować

jednoznacznie.

Tożsamość narodowa to co innego jak obywatelstwo. Obywatelstwo pojawiło się w XIX w.

2

PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA – nie ma ogólnej definicji. Zajmuje się wpływem (realnym,
wyobrażonym) innych ludzi za zachowanie jednostek. Źródłem zachowania człowieka jest grupa
społeczna, a człowiek jest wytworem socjalizacji. Każda grupa społeczna należy do określonej kultury, a
każda z nich ma własne normy/wzorce zachowań. Psychologia społeczna zajmuje się: wpływem
społecznym, procesami postrzegania społecznego (schematy, atrybucje), perswazją i konformizmem
(podobnie jak socjologia).

Zachowanie innych tłumaczymy osobowościowo (np. ona ma lepszą ocenę, nie dlatego, że więcej się
uczyła, ale dlatego, że rząd A miał łatwiejsze pytania), zaś swoje porażki sytuacyjnie (np. trafiłam na
kosmiczne pytania, źle się czuję). Jest to podstawowy błąd atrybucyjny – przecenianie czynników
osobowościowych, niedoceniając czynników zewnętrznych.

Psychologia społeczna wyjaśnia poszczególne zachowania z następujących perspektyw:

1. społeczno-kulturowa:

§ przedmiotem badania są normy społeczne; są one zrelatywizowane (zależą od grupy

społecznej); są zasadami i oczekiwaniami dotyczącymi akceptacji form zachowania

§ źródłem zachowania człowieka jest grupa społeczna należąca do danej kultury, toteż panują

odmienne normy w różnych grupach (tj. to samo zachowanie może być inaczej odbierane)

§ bada wzorce danej kultury

2. ewolucyjna:

§ powstała w 1908 r.
§ nawiązanie do ewolucjonizmu Darwina; tłumaczy zachowanie człowiek w społeczeństwie jako

rezultat adaptacji wskutek ewolucji

§ wszystkie mechanizmy działania człowieka są takie same, zmieniają się tylko warunki
§ psychologia to nauko o zachowaniu się (nie tylko ludzi)

3. społeczno-poznawcza:

§ zachowania zależą od procesu przetwarzania informacji, a to zależy od tego jak się czujemy i

jak myślimy

§ zbliżona do perspektywy fenomologicznej (sposób interpretacji rzeczywistości wpływa na nasze

sądy)

4. fenomologiczna:

§ zachowania jednostek są wynikiem subiektywnej interpretacji zdarzeń zachodzących w

środowisku.

5. motywacyjna:

§ koncentruje się na motywach ludzkich działań: autowaloryzacji (utrzymanie lub podwyższenie

dobrego mniemania o sobie) i fizjologicznych

6. perspektywa społecznego uczenia się:

§ zachowanie człowieka jako wynik warunkowania klasycznego i warunkowania

instrumentalnego

§ warunkowanie klasyczne - uczenie się znaczenia pierwotne obojętnego bodźca, dzięki temu ze

poprzedza go bodziec, który ma już znaczenie (np. reklama)

§ warunkowanie instrumentalne - uczenie się pierwotnie obojętnej reakcji dzięki temu ze pojawia

się jakiś pożądany stan rzeczy albo unikamy kary.

……………………………….………..……: ORGANIZACJE :..…………….……………………………

Organizacja to duży zespół ludzi, którzy są powiązani ze sobą rozmaitymi zależnościami po to by
realizować cel. Gdy celu nie ma, organizacja się rozpada. Dzielą się na formalne (ściśle skodyfikowane
role i pozycje przypisane do osób) i nieformalne.

Claude Henrie de Saint-Simon
Jego zdaniem społeczeństwo przechodzi przez 3 fazy rozwoju, którym odpowiadają 3 epoki myślenia:

− teologiczną -> epoka teologiczna
− metafizyczną -> epoka metafizyczna

3

− industrialną/pozytywistyczną -> epoka industrialna/pozytywistyczna

Ważnym aspektem teorii jest stwierdzenie, ze w fazie industrialnej społeczeństwo oparte będzie na
asocjacjach (czyli na zrzeszeniach), co stanowi przeciwstawienie organizacji społeczeństwie na zasadach
stosunków feudalnych.

August Comte
Twórca pojęcia ‘socjologia’. Uważał, że społeczeństwo przechodzi przez 3 stadia, które wyjaśniają świat:

− faza świadomości teologicznej (kapłani egipscy)
− faza świadomości metafizycznej (liczenie diabłów na szpilce)
− faza świadomości naukowej - pozytywnej (nie wiadomo kiedy się zaczęła... Kopernik?)

Herbert Spencer
Jego koncepcja wywodzi się z ewolucyjnego pozytywizmu Comta. Analizował on różne typy organizacji,
czy tez - by użyć jego sformułowań - instytucji rodzinnej/obrzędowej, najsilniejszej jego zdaniem formy
regulacji stosunków międzyludzkich, czy też instytucji politycznej. Wyprowadził pojęcie instytucji.
Koncepcja: społeczeństwo jako organizm, oparta na założeniach:

a) żadnej instytucji nie można traktować jako czegoś co zostało wymyślone i świadomie wprowadzone

w życie (Spencer uważał, że każda instytucja jest wynikiem ewolucji)

b) zrozumienie i wyjaśnienie działania instytucji nie jest możliwe bez uwzględnienia ich genezy i

przemian jakim uległy.

c) wszystkie instytucje są ze sobą powiązane tworząc jeden system, którego funkcjonowanie zależy od

funkcjonowania wszystkich podsystemów.

d) każda instytucja pełni określone i sobie właściwe funkcje; jeżeli bierze na siebie pełnienie funkcji

innych instytucji to, grozi to naruszeniem równowagi całego systemu i jego regresem do stanu, w
którym różne funkcje jeszcze się nie wyodrębniły.

Wyróżniamy następujące fazy:

Ø klasyczna (od 1900)
Ø faza nowoczesna (od 1950)
Ø faza symboliczno-interpretująca (od 1980)
Ø faza określana mianem postmodernistycznej (od 1990), która trwa do dziś

Hatch wyróżnia 2 zasadnicze nurty w klasycznej teorii organizacji:

1) socjologiczny

Ø Emile Durkheim

§ wprowadziła pojęcie „faktu społecznego” (nie ważne są fakty empiryczne, ale to w co

ludzie wierzą np. nie ważne są wskaźniki koniunktury, gdy ludzie i tak uważają, że
mamy kryzys gospodarczy

Ø Max Weber

§ pojęcie „biurokracja” (biuro – rządzić; rządu urzędników; pierwsza biurokracja

opisywana była w Chinach, drugim państwem był Egipt); biurokracja jest jego
zdaniem racjonalna pod warunkiem , że obejmuje wszystkie aspekty ludzkiego życia;
nowoczesne społeczeństwo nie opiera się na obyczajach/tradycji, tylko na racjonalnych
decyzjach; biurokracja jest niezbędna by kierować nowoczesnym państwem

§ wprowadził on pojęcie „typu idealnego”; to co mówi jest typem idealnym biurokracji;

opiera się ona na 6 założeniach:

− istnieje wyraźna hierarchia władzy (kształt piramidy - im wyżej - większa władza,

ale tez obowiązki)

− urzędnicy na każdym poziomie działają na podstawie skodyfikowanych reguł

postępowania (im wyższy urząd tym więcej reguł)

− urzędnicy pracują w pełnym wymiarze godzin i otrzymują stałe wynagrodzenie
− podstawą awansu powinny być kwalifikacje.
− praca urzędnika w organizacji oddzielona od życia poza organizacją

4

− urzędnicy nie powinni być właścicielami środków materialnych z których

korzystają w pracy

Ø Karol Marks,
Ø Peter Bl

(??????

) - zajął się nieformalnymi sposobami dystrybucji informacji (sieciami

koleżeńskimi)

2) Związany z zarządzaniem i bliższy ekonomicznemu ujęciu organizacji (Taylor, Fayol,

Barnard)

Punktem wyjścia dla klasycznego nurtu w ujęciu socjologicznym jest praca Adama Smitha – „Badania
nad naturą i przyczynami bogactw narodów” (opisuje w niej produkcje szpilek, omawia zagadnienia
podziału pracy); nie jest twórca liberalizmu

Max Weber – analiza biurokracji na wszystkie aspekty ludzkiego życia, rozciągając to pojęcie na
różnorakie aspekty ludzkiego funkcjonowania. Podkreślał zasadność jej racjonalności, ponieważ taka
forma sprawowania władzy oparta jest na obiektywności, bezosobowości.

Athokracja - np. ludzie zatrudniani do danego projektu.

Klasyczne rozważania na temat organizacji powiązane są z 3 perspektywami w jakich dokonuje się
analizy organizacji:

v perspektywa modernistyczna

§ Związana jest z ogólną teoria systemu biofizjologa Ludwiga von Bertalanffy, który swą teorię

oparł na metodologicznym założeniu o jedności teorii. Wprowadził pojęcie systemu (teoria
systemu) który jego zdaniem stanowi układ o wzajemnie powiązanych ze sobą elementach
oddziałujących na siebie nawzajem.

§ Teoria Bertalanffy’ego została skonceptualizowana jako hierarchia systemów

uporządkowanych przez Kenneth’a Bouldinga, którą to z kolei wyjaśnia się pojecie teorii
systemów. Systemu uporządkowane na 9 poziomach:

− schematu,
− mechanizmu,
− kontroli,
− otwartego, wyróżniamy czynniki wejściowe (wiedza, kapitał, surowce, wyposażenie) i

wyjściowe (są one czynnikami wejściowymi do otoczenia - to wytworzone dobra/usługi
powstające w organizacjach)

− genetycznego,
− zwierzęcego,
− ludzkiego,
− organizacji społecznej
− oraz na poziomie transcendentalnym.

v perspektywa symboliczno-interpretująca

§ Teoria ustanowienie Karla Weicka z 1969 r oraz teoria społecznej konstrukcji rzeczywistości

Petera Bergera i Thomasa Luckermana

§ Organizacja jako metafora:

Ø Maszyny -> okres klasyczny (organizacja działa w sposób mechanistyczny, w oparciu o

schematy działania, które są zazwyczaj bardzo zrutynizowane, bez możliwości
odstąpienia od nich np. UG)

Ø Kultury -> okres modernistyczny (organizacja tworzy tzw. kulturę korporacyjną – by

zrozumieć organizację musimy zrozumieć jej kulturę a także kulturę w której jest
„zanurzona”)

Ø Organizmu -> perspektywa symboliczno-interpretująca (tak jak organizm, organizacja

posiada wyspecjalizowane organy odpowiadające za poszczególne rodzaje działań)

Ø Kolażu -> postmodernizm (teoretyk tworzy nową perspektywę z fragmentów wiedzy

już istniejącej, powstałej w przeszłośi)

5

§ Metaforę należy rozumieć, jako sposób rozumienia rzeczywistości , nie mający żadnego

związku z rzeczywistością. Metafory bardzo często są zrozumiałe tylko dla osób
posługujących się nimi. Metafory przedstawiają pewien sposób postrzegania tych organizacji.

§ McDonaldyzacja społeczeństwa, wyprowadzona przez George’a Ritzer’a, opiera się na 4

zasadach: wydajności, niezawodności, uniformizacji i automatyzacji kontroli. Jednoczesna
maksymalizacja wydajności przy minimalnym zaangażowaniu pracowników.

v perspektywa postmodernistyczna (patrz kolaż)

Generalnie wyróżniamy 3 szkoły:

1) klasyczną (naukowa organizacja pracy, klasyczna teoria organizacji) –dała podstawy teoretyczne
2) behawioralną - ergonomia pracy, wszechstronna wiedza osób zajmujących się zarządzaniem w

organizacjach celu większej efektywności tego procesu

3) ilościową – modele matematyczne, efektywność ekonomiczna itp

Powstały w sekwencji, późniejsze koncepcje nie zstąpiły wcześniejszych a każda kolejna nakłada się na
poprzednie.

Dwa podejścia do zarządzania:

Ø systemowe - organizacja jako system; pojawiają się tutaj granice systemu: czynniki wejściowe i

czynniki wyjściowe;

Ø sytuacyjne - responsywne, bo reagujemy na sytuacje

Władza polega na sprawowaniu. Inni musza uznać, że ktoś tą władze ma. Uprawomocnienie władzy, jej
legalność. 3 typy idealne władzy prawomocnej Webera:

1) charyzmatyczna - dwie szkoły: charyzmę można wyuczyć i z charyzmą się człowiek rodzi.

Opiera się na nadzwyczajnych cechach przywódcy, który sam ustala normy.

2) tradycyjna - wynik ulegania tradycji, patriarchat, matriarchat,
3) legalna - władza pochodzi z mianowania albo z wyboru dokonywanego na podstawie

prawnie usankcjonowanych procedur. Opiera się na przekonaniu legalności norm
prawnych i kompetencji / legalności osób sprawujących władze do wydawania poleceń.

………………………..………….: GRUPY I POSTAWY SPOŁECZNE :..……………...….…………….

GRUPA - dwie lub więcej osób, które:

a) bezpośrednio się z sobą komunikują i na siebie wpływają. (nie koniecznie twarzą w twarz).
b) mają poczucie przynależenia do siebie nawzajem, myślą w kategoriach "my" (tożsamość społeczna -

podstawa formowania się wspólnot wyobrażonych); są to wspólnoty do których należy wiele osób
ale nie da się poznać wszystkich członków (studenci, naród).

c) ma wspólny cel.

Cechą charakterystyczną grupy jest także to, że wykształca strukturę (organizacja wewnętrzna). O
organizacji wewnętrznej możemy mówić z punktu widzenia:

a) elementów:

§ osoby
§ pozycje społeczne - pozycje są to miejsca w grupie związane funkcją jaką dana osoba pełni wobec

grupy (w każdej grupie oprócz lidera pojawiają się outsiderzy)

b) mechanizmów integracyjnych:

§ komunikacja – podział na werbalną i niewerbalną (gesty, mimika, emocje, ton głosu), przy czym

ta pierwsza stanowi mniejszość

§ status - prestiż związany z daną jednostką.
§ rola społeczna - zachowania jakich grupa oczekuje od osób zajmujących daną pozycję w grupie
§ normy grupowe - reguły określające właściwe i niewłaściwe zachowania w grupie.
§ spójność - stopień chęci pozostania w grupie; jej wyznacznikiem jest trudność wejścia do grupy,

koszty jej opuszczenia, zewnętrzne zagrożenia grupy i celów oraz wielkość dotychczasowych

6

sukcesów grupy; w każdej grupie przeważa opinia większości; ludzie się dobierają w grupy na
podstawie podobieństwa postaw i poglądów

§ polaryzacja grupowa - stanowisko grup jest bardziej skrajne od stanowiska jednostek; poglądy

jednostek są bardziej krańcowej po dyskusji w grupie niż przedtem; rywalizacja grupowa jest
silniejsza niż indywidualna

§ uzyskiwanie stałego wsparcia dla pierwotnych poglądów (efekt kuli śnieżnej - samo

wysłuchiwanie opinii powoduje "wyskrajnienie" się opinii; porównania społeczne - ludzie na
wstępie zakładają, że swoje opinie są trafniejsze niż innych).

§ zaangażowanie w działanie - dyskusja grupowa angażuje w działania; utwierdzanie się w

poglądach poprzez publiczne mówienie; "Syndrom myślenia grupowego" - silna spójność grupy,
izolacja od szerszego otoczenia (informacji), brak systematycznie stosowania procedur
poszukiwania rozwiązań, dyrektywny przywódca, silny stres w połączeniu z brakiem nadziei na
inne rozwiązania.

Symptomy:

− złudzenie bezpieczeństwa (tylko my przeżyjemy - mówią sekty) i nadmierny optymizm,
− przekonanie o moralnej wyższości własnej grupy (moja grupa lepsza),
− kolektywna racjonalizacja (wyjaśnianie i usprawiedliwianie - grupa tłumaczy sobie dane zjawiska),
− stereotypizacja oponentów,
− nacisk na dysydentów (konformizm),
− autocenzura.

Konsekwencje dla błędnego procesu decyzyjnego są następujące:

1) zatrudnia się konsultantów (doradcy zewnętrzni - spoza grupy)
2) niekompletny przegląd własnych celów
3) nie ma rozważań nad ryzykiem jakie niesie dane postępowanie
4) tendencyjne oceny sytuacji
5) nie ma planów awaryjnych

Grupa powinna dzielić się na podgrupy problemowe. Podjęcie istotnej decyzji powinno nastąpić po
‘burzy mózgów”.

POSTAWA SPOŁECZNA to względnie stała skłonność do pozytywnego bądź negatywnego
ustosunkowania się do obiektu (może nim być człowiek, przedmiot, idea albo czynność).

Cechy postawy:

− jest po prostu ważna
− wywodzi się z osobistych doświadczeń (mogą być pośrednie albo bezpośrednie)
− jednorodna ewaluatywnie (albo pozytywna albo negatywna; nie ma czegoś takiego jak neutralna

postawa)

− subiektywnie pewna (co innego jest deklarowanie a czym innym jest faktyczne oddanie głosu na

określoną partię)

− jest stabilna w czasie (możemy ją mierzyć)

Im częściej powtarzana dana opinia tym bardziej staje się dla nas faktem (propaganda)

Geneza:

I. Postawa jest rezultatem przekonań (model Fishbeina).

Mamy różnego rodzaju przekonania cząstkowe które implikują globalne przekonanie. Postawa formułuje
się wobec każdego obiektu w taki sam sposób.

II. Postawa to także rezultat emocji (zwłaszcza kiedy mało wiemy o obiekcie).

Zjawisko samej ekspozycji - im częściej spotykamy dany obiekt tym bardziej go lubimy. Musza zaistnieć
4 warunki:

7

1. obiekt musi być na początku neutralny (nie może być awersyjny)
2. nie może być bez przerwy eksponowany
3. obiektami prostymi nudzimy się szybciej niż obiektami złożonymi
4. nie dotyczy obiektów dla nas ważnych.

III. Postawa to też rezultat reakcji kierowanych na obiekt.

Ludzie dowiadują się o swojej postawie poprzez obserwacje siebie.

IV. Postawy są przejmowane od innych ludzi.

Nasz pierwsza wizja na świat jest dokładnie taka sama jak wizja rodziców. Te postawy, które zostały
wykształcone w toku własnych doświadczeń są pewniejsze, silniejsze i mniej podatne na zmianę oraz
częściej wpływają na nasze zachowanie.

Jak możemy zmienić postawę?

§ Tor centralny – wykorzystywany, gdy analizujemy komunikaty do nas kierowane (gdy dane

komunikaty mają dla nas znaczenie osobiste). Występują często rozpraszacze, czynniki
zakłócające.

§ Tor teliczny - uwaga skupienia
§ Tor parateliczny - uwaga rozproszona
§ Peryferyczna strategia perswazji - nie jesteśmy zainteresowani, ale bodźce i tak do nas docierają,

najczęściej podprogowo.

Funkcje postaw:

1) Funkcja orientacyjna – światopoglądowa; jaki podmiot jest
2) Funkcja instrumentalna - postawa wobec obiektu pozwala osiągać pożądane stany rzeczy i unikać

niepożądanych; zachowania zgodne z postawą są nagradzane, a niezgodne karane

3) Funkcja ekspresji wartości (symboliczna) - pozwala wyrazić kim jesteśmy; może to być

konformistyczne albo niekonformistyczne

4) Funkcja społeczno - adaptacyjna - postawa i jej wyrażenie pozwala się przedstawić w

pozytywnym świetle; podtrzymywać więzy społeczne; lubimy osoby o podonych do naszej
postawach

5) Funkcja obrony ego - postawa wobec danego obiektu pozwala w utrzymaniu dobrego mniemania

o sobie albo pomaga rozwiązać wewnętrzne konflikty.

Dostępność postawy mierzymy czasem w jakim ludzie odpowiadają na pytanie co czują. Jeśli
odpowiadają bardzo szybko, to postawa jest dostępna. Im bardziej dostępna tym bardziej decyduje ona o
zachowaniu zgodnym z postawą. Przy tym jesteśmy bardziej odporni na komunikaty perswazyjne.

……………………………….…: KULTURA, KLASY I RELIGIA :…………….………….…………….

KULTURA

§ rzeczywisty, ugruntowany teren praktyk języka i zwyczajów danego społeczeństwa
§ jest po to by nadać znaczenie
§ to zespół praktyk znaczących. - zbiór założeń dot. władzy i dystrybucji społecznej.
§ całokształt materialnego i niematerialnego dorobku ludności
§ posiada własny charakterystyczny zbiór praktyk i znaczeń
§ kulturę posiada nie tylko człowiek, zwierzęta też
§ ma duży związek w władzą
§ pojęcie kultury dominującej i podporządkowanej

Przemoc symboliczna - proces wpajania norm i zachowań (habitus) (jest to element socjalizacji
pierwotnej; jest zakorzeniona np. w językach).

Habitus – normy, które są wpajane od dzieciństwa

Tekst kulturowy - wszystkie znaczenia jakie nas otaczają.

8

W studiach kulturowych wyróżniamy następujące stanowiska / nurty:

1. Marksizm

§ jest odmianą materializmu historycznego
§ nacisk na to, że tak na prawdę korporacje mówią jak wygląda kultura
§ to ekonomia kształtuje nasz gust
§ pozycja jednostki determinuje dostęp do danych dóbr - nacisk na to, że pozycja społeczna

warunkowana przez pozycje w hierarchii społecznej

§ to korporacje decydują o tym, kto zostanie np. gwiazdą
§ przedstawiciele: Naomi Klein

2. Kulturalizm

§ kultura jest aktywna, zwyczajna
§ zawiera wszystkie procesy życia codziennego
§ wytwarzanie znaczenia pojawia się dzięki istnieniu struktur zawsze niezależnie od

pojedynczego człowieka.

3. Strukturalizm

§ dzieli się na przewidywalny i regularny
§ struktury są niezależne od jednego człowieka
§ człowiek usunięty jest z centrum analizy
§ oparty na systemach relacji
§ traktowanie kultury jako języka, który wyznacza granice rzeczywistości w jakiej się

znajdujemy

4. Poststrukturalizm

§ stworzył ideę trwałej struktury, która powoduje istnienie znaczenia
§ proces znaczenia nigdy się nie kończy
§ znaczenie słowa zależy od kontekstów, słowa mają wiele znaczeń
§ Derida uważa, że myślimy znakami, liczy się tylko tekst
§ Fuko twierdzi, że pojęcie dyskursu (rozmowy) jest centralnym w kulturze i decyduje kto, co i

kiedy mówi

§ esencjaliści - słowa mają stabilne odniesienia w świecie zewnętrznym; kategorie społeczne

odzwierciedlają tożsamość poszczególnych grup

§ antyesencjaliści – nie ma tożsamości zachowanej w języki
§ poststrukturaliści - w zależności od sytuacji (kontekstu) tak a nie inaczej się zachowujemy,

czyli przyjmujemy określoną tożsamość dyskursywną (to za kogo się uważamy)

5. Psychoanaliza - pominięte. znać nie trzeba
6. Polityka różnicy

§ do niej zaliczamy feminizm, teorie rasy, etniczność, postkolonializm
§ podmioty powstają dzięki różnicy - to kim jesteśmy wynika z tego kim nie jesteśmy
§ kultura i język kolonizowanych nigdy nie jest formą czystą
§ w postkolonialiźmie nie ma rasy, a etniczność traktowana jest jako klasa społeczna

9

§ kreolizacja - np. mieszanie języków
§ etniczność - kategoria kulturowa odnosząca się do norm, symboli i praktyk
§ feminizm - płeć jest podstawową organizacją życia społecznego; wprowadził pojęcie płci

kulturowej (gender) i płci genetycznej, ponadto czasem mówi się o trzeciej kategorii –
osobników nieokreślonych płciowo

STRATYFIKACJA SPOŁECZNA (Marks, Weber)

§ nierówność pomiędzy grupami i jednostkami (tzw. orientacja dominacji społecznej)
§ można nią manipulować – grupy mają różny, nierówny dostęp do różnych korzyści (system

klasowy)

§ klasa współcześnie - ludzie mający podobny styl życia i status ekonomiczny; w pewnej mierze o

przynależności do danej klasy decyduje wykonywany zawód; obecnie klasy mają charakter
nieformalny i nie są związane z religią; są elastyczne, bez formalnych ograniczeń

§ klasa wg Marks’a - grupa ludzi, którzy mają podobne podejście do środków produkcji; więzi

klasowe zawsze naznaczone są wyzyskiem (Marks sformułował także pojęcie kapitalizmu), czego
rezultatem jest pauperyzacja, czyli ubożenie proletariatu w stosunku do kapitalistów

§ Weber uważał, że społeczeństwo naznaczone jest konfliktami na tle posiadanych dóbr oraz

politycznym; klasyfikacja wynika z posiadanych umiejętności np. warunki dyktuje osoba o
wysokich kwalifikacjach

§ obecnie status może być pozorny (tj. kreowany przez media np. Jola Rutowicz) bądź realny;

ludzie o podobnym statusie tworzą grupy, w których panują podobne tożsamości

§ dzisiaj klasy zostały wyparte przez styl życia
§ underclass – należą do niej osoby, które nie mają w danym kraju minimalnego wynagrodzenia;

pamiętać trzeba, że w jednym kraju z takim wynagrodzeniem można do niej przynależeć, w
innym już nie; wiąże się z wykluczeniem

RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

§ przemieszczanie się jednostek i grup pomiędzy różnymi klasami społecznymi
§ kierunek: góra albo dół (najczęściej gdy się spadnie w dół ciężko jest się podnieść); poziomo

(przemieszczanie geograficzne)

§ ruchliwość społeczne pozioma i pionowa mogą się krzyżować (np. gdy ktoś dostanie lepszą pracę

musi się przeprowadzić)

§ ruchliwość społeczna wewnątrzpokoleniowa (dokonana za życia) lub międzypokoleniowa

(dziadek robotnik ….)

Podział na kraje centrum (globalizacja, wysoki poziom technologiczny, wiedza jest ceniona, małe
zapotrzebowanie na pracowników fizycznych), kraje półperyferyjne (zaczyna wzrastać
zapotrzebowanie na wiedzę, a maleć na pracowników fizycznych) i półperyferyjne (małe
zapotrzebowanie na wiedze, duże na pracowników fizycznych) - ten podział zastąpił podział na kraje
rozwinięte i kraje trzeciego świata.

Polska wywodzi się z półperyferii, jest postrzegana jako kraj rolniczy. Podział na Polskę A (zaliczaną do
kraju centrum) i Polskę B (półperyferie, wschodnia część PL). Jest to społeczeństwo ryzyka (tzn. ludzie
nie są pewni jutra)

Tzw. śmierć klas - konflikty klasowe zostały zastąpione przez konflikty społeczne; klasy utraciły
kluczową rolę w określaniu nierówności społecznych; pojawiły się warstwy społeczne k™órych
wyznacznikiem jest styl zycia

KAPITAŁ:

§ kulturowy - jaki jednostka nabywa w toku socjalizacji (wynosimy go z domu); staje się coraz

ważniejszy

§ społeczny - w stosunku do jednostki rozpatrujemy jako sieć znajomości.

10

§ zaufania społecznego – umiejętność współpracy międzyludzkiej celem realizacji wspólnych

celów

Siła ekonomiczna wynika z:

− z posiadania
− kontroli
− kwalifikacji

RELIGIA – trudno ją definiować niedyskryminując innych religii. Religijność zawsze jest czyjaś:
jednostki (-> psychologia) lub społeczeństwa (->socjologia). Jest manifestacją pierwotnej treści, że życie
nie kończy się na biologicznym istnieniu. Podział religijności:
a) ze względu na treść
b) ze względu na formę (najczęściej kulturowo nabyta lub w wyniku konwersji np. zateizowanie NRD)

Ateizm to też forma wiary, bo się wierzy, że nic nie ma
Konwertyta - osoba która zmieniła religię
Konwersja - zmiana religii.

Przekonania dotyczą: natura człowieka i świata, jaki jest cel życia. Zasady moralne, zwane zbiorczo
światopoglądem albo ideologią. Religia to nie sa zalecenia moralne. To nie są koniecznie objaśnienia
skąd wziął się człowiek i świat. Wspólne dla wszystkich religii są rytuały i obrzędy oraz kalendarz tych
rytuałów. Najpopularniejsze:

§ Judaizm (1000 lat temu). Z niego powstało Chrześcijaństwo i Islam.
§ Hinduizm (13,5 % świata - około 750 mln ludzi - powstał 6000 lat temu) Jest religią

politeistyczną; wiara w reinkarnację; system kastowy.

§ Muzełmanizm
§ Fundamentalizm chrześcijański - powstał w Ameryce - (nowa prawica chrześcijańska); Biblia

podręcznikiem na wszystko; mesjanizm jest obowiązkiem każdego wierzącego;
telekaznodziejstwo (pierwszym telekaznodzieją był Graham).

…………………………….…: KONFORMIZM I POSŁUSZEŃSTWO :…………………………………

Norman Triplett w 1897 – sama obecność innych ludzi ma wpływ na zachowanie innych ludzi:

§ polepszanie wyników, spowodowane obecnością innych ludzi - facylitacja społeczna
§ czasem przeszkadza - podwyższony poziom pobudzenia działa zakłócająco (np. trema)
§ nieświadoma tendencja do zwalniania tempa pracy, gdy wykonuje się zadanie w grupie

Przystosowanie się do grupy zachodzi na 2 sposoby:

§ zauważeniu JEDNOLITOŚCI zachowań wszystkich / większości członków grupy
§ obserwowaniu NEGATYWNYCH KONSEKWENCJI zachowań nietypowych, niezgodnych z

normami grupowymi.

Normy pełnią funkcje:

§ regulacji interakcji społecznych
§ przewidywania rzeczywistości np. do teatru nie pójdę w dresie

Niektóre normy mają wąski bądź szeroki margines tolerancji. Granice są potrzebne, by nie spotkać się ze
skutkami przykrego oddziaływania grupy na jej członków: wyśmiewania, reedukacji, odrzucenia.

W nowej grupie normy pojawiają się dzięki:

§ procesowi dyfuzji (oczekiwania wynikające z indywidualnego doświadczenia – uczestnictwo w

innych grupach – są przedmiotem komunikacji pomiędzy członkami grupy),

§ procesowi krystalizacji (wspólnota oczekiwań).

11

Eksperyment Sherifa – KONFORMIZM
Umieszczano osoby w ciemnym pokoju a na ścienia wyświetlano punkt (w takich warunkach wydaje się,
że jest on ruchomy, jednak w rzeczywistości nie). Badani mieli określić o jaką odległość przemieścił się
w danym czasie. Indywidualne wyniki były różne (od 2,5 do 25 cm). Następnie połączono badanych w
grupy. Okazało się, że ich wynik był uśredniony i przyjęty przez wszystkich członków za własny (czyli
indywidualnie nie pojawiały się różnice w oszacowaniu przesunięcia). Także po wymianie osoby z grupy
na nową, dostosowywała się ona do normy wypracowaną przez grupę. Po dłuższym czasie od
zakończenia eksperymentu, osoby nadal wyznawały normę grupową – przyjęły ją do własnego systemu
norm.

Raz ukształtowane normy grupowe mają tendencje do utrzymywania się. Gdy jednostka ceni grupę,
wpływ norm jest silniejszy.

Grupa odniesienia – grupa formalna lub nieformalna, z której dana jednostka zapożycza normy i
postawy

Badanie Newcomba (powtórzone po 20 latach) – teoria grup odniesienia
Większość studentek zmieniła swe poglądy od względnego konserwatyzmu wyniesionego z domu
rodzinnego, do względnego liberalizmu charakterystycznego dla środowiska studenckiego. Jednak nie u
wszystkich doszło do tej zmiany, wynika stąd, że zmieniamy swe poglądy nie tylko pod wpływem
uczestnictwa, lecz także pod wpływem grup i środowisk z którymi się tylko identyfikujemy.

Normy społeczne mają przemożną siłę w tak zw. sytuacji totalnej – członkowie grupy są izolowani od
przeciwnych poglądów, a wszelkie źródła informacji, społeczne nagrody i kary są kontrolowane przez
przywódców grupy.

Efekt Ash’a:
Wpływ jednomyślnej większości grupy na oceny jednostek nawet w jednoznacznej sytuacji.
Jest to klasyczny przykład: KONFORMIZMU – skłonności do przyjmowania zachowań i opinii
prezentowanych przez innych ludzi.

Uczeń Asha, STANLEY MILGRAM przeprowadził najbardziej kontrowersyjne badania nad
posłuszeństwem. Przeprowadził on badania laboratoryjne, którymi kierowała ceniona osoba (autorytet)
polegające na tym, że osoba rozkazywała uczestnikom poddanie pewnej osoby elektro wstrząsowi celem
wymuszenia lepszej aktywności podczas uczenia się. Uczestnicy nie negowali zasadności eksperymentu
ani rozkazów autorytetu. Wynika stąd, że wiele osób jest posłuszna wobec władzy. Wg Stanley’a siła
autorytetu nie pochodzi od jego charakteru lecz domniemanej pozycji społecznej.

Syndrom osobowości autorytarnej (grupa z Berkeley: Adorno, Frenkiel-Brunsvik, Levinson,
Stanford) – cechy osoby, która będzie podążać za liderem i wyznawać tradycyjne normy

§ skłonność do ujmowania relacji społecznych jako pionowych (dominacja-podporządkowanie;

wyżej-niżej) a nie poziomych (egalitarnych)

§ uległość w stosunku do tych co wyżej, dominacja nad tymi co niżej
§ zamiłowanie do zewnętrznych oznak siły i władzy, wiara w siłę i twardość (thoughness)i

potępianie słabości,

§ etnocentryzm (uprzedzenia + niechęć do obcych: rasowo, narodowościowo, mniejszości

seksualnych)

§ wrogość, wyparcie i projekcja własnej wrogości na innych
§ konserwatyzm obyczajowy i prawicowość poglądów społeczno-politycznych
§ konwencjonalizm – potrzebę przestrzegania wartości typowych dla sfery średniej,
§ autorytarna agresja – wrogie nastawienie, przejawiające się w potępianiu, odrzucaniu i karceniu

osób łamiących konwencjonalne wartości,

§ antyintracepcja – niechęć do analizy stanów psychicznych, zarówno swoich jak i innych ludzi,
§ przesądność i stereotypowość – myślenie magiczne, wiarę w siły mistyczne i nadprzyrodzone,

12

§ destruktywizm i cynizm, oraz przekonanie, że świat jest wrogi i niebezpieczny.

Przyczyny: surowe wychowanie, kontrola przez przymus, wysokie wymagania, idealizacja obrazu
rodziców.

Eksperyment więzienny Haney’a, Banks’a i Zimbardo:
Grupę ochotników podzielono na ‘więźniów’ i ‘strażników’ w przerobionych w tym celu na więzienie
pomieszczeniach. Wszyscy byli zdrowi psychicznie, wiedzieli o eksperymencie, nie wykazywali agresji,
nie byli karani itp. Nie powiedziano im jak mają się zachowywać. Badacze udowodnili, że ludzie zdrowi
psychicznie w specyficznych warunkach („więzienie”) wcielają się w rolę oprawców i ofiar, odgrywają
rolę społeczne, które kształtują ich osobowość. Część ‘strażników’ zaczęła zachowywać się agresywnie i
znęcać się nad ‘więźniami’. Oni zaś potracili swą tożsamość, zaczęli czuć i zachowywać się jak
prawdziwi więźniowie.

KONFORMIZM - zmiana zachowania lub opinii w kierunku zachowań lub opinii przejawianych przez
większość. Mechanizmy/przyczyny konformizmu wg Deutsch’a i Gerard’a:

informacyjny wpływ większości – jednostka ulega dlatego, że chce mieć słuszność, a większość ma

rację i pokazuje, co jest prawdą

normatywny wpływ większości – jednostka ulega dlatego, że chce być akceptowana przez grupę, a

większość pokazuje co jest normą, którą trzeba spełniać, aby nie narazić się na odrzucenie

Rodzaje reakcji na wpływ społeczny (wg Kelman’a):

§ uleganie – władza – jednostka zmienia zachowanie by poprawić swój bilans zysków/kosztów
§ identyfikacja – atrakcyjność – jednostka zmienia zachowanie aby upodobnić się do osoby

wywierającej wpływ

§ internalizacja – wiarygodność – jednostka zmienia zachowanie, gdyż uważa to za słuszne

Konformizm rośnie wraz z liczbą osób, które wywierają nacisk. Jego wyznacznikiem jest jednomyślność
grupy. Przyczynia się do niego także anonimowość własnych reakcji, niejasność zlecanych zadań i brak
zaangażowania publicznego. Ludzie chętniej wykonują poleceni, gdy autorytet rozkazującego jest
większy, gdy jest między nimi mniejsza odległość, gdy obserwuje konsekwencje czyjegoś
nieposłuszeństwa.

……………………………………..…..……: AGRESJA :………...….…………...………….…………….

AGRESJA - zachowanie mające na celu zadanie cierpienia fizycznego lub psychicznego innemu
człowiekowi, który jest motywowany do uniknięcia tego cierpienia. Nie należy mylić tego pojęcia jak
podkreśla Aronson z asertywnością (obrona swoich praw jest często mylona z agresywnością).

Agresja

jest zamierzonym działaniem. Wynika z gniewu i jej celem jest cierpienie ofiary, które jest jedynie
instrumentem dla osiągnięcia jakiegoś innego celu.

TEORIE AGRESJI:

1. jako instynkt
Thomas Hobbes w swej pracy z 1651 roku Lewiatan, uznał że człowiek jest bestią i tylko

przestrzeganie prawa powoduje, że możemy go okiełznać. Naturalny instynkt popycha człowieka do
agresji.

Przeciwstawny pogląd – Jan Jakub Russea: teoria z 1762 „szlachetnego dzikusa” sugeruje, że ludzie

są z natury dobrzy i łagodni, a społeczeństwo powoduje, że człowiek staje się tym kim jest. Galery rodzą
galerników – Hugo.

Zygmunt Freud – w XX przyjął pesymistyczny pogląd Hobbesa. Ludzie rodzą się z Erosem

(instynktem życia) i Thanatosem (instynktem śmierci, czyli samozniszczenia organizmu i powrotu do
postaci nieorganicznej). Kumulowana energia agresji musi być gdzieś skanalizowana, mieć ujście.
Gromadzi się ona w człowieku jak woda w zbiorniku, - teoria hydrauliczna. Społeczeństwo odgrywa
istotną rolę – ponieważ kontroluje ten instynkt i każe oraz pozwala człowiekowi go sublimować –

13

przekształcać w pożądane i cenione zachowania. W celu uniknięcia samozagłady Thanatos zostaje
przekształcony w kierowaną na zewnątrz agresję

Wg Konrada Lorenz (1963; współtwórca etologii) agresja jest wrodzonym wzorcem zachowania

automatycznie wzbudzanym przez pojawianie się wyzwalaczy (wrodzonych bodźców wzbudzających
agresję) a hamowanym przez pojawianie się kontrwyzwalaczy (inhibitorów). Hydrauliczna koncepcja
agresji: energia agresywna jest samoistnie i w stałym tempie produkowana w organizmie, co powoduje
konieczność okresowego jej wyzwalania. Prawdopodobieństwo wystąpienia agresji zależy od (1) ilości
zgromadzonej energii, czasu od ostatniego rozładowania, oraz (2) typowości bodźca wyzwalającego
(wyzwalacz, bodźce podobne, a nawet zupełnie niepodobne – spontaniczna eksplozja agresywna).
Zdaniem Lorenza: agresja wewnątrzgatunkowa jest pożyteczna, zapewnia sukces reprodukcyjny
najsilniejszemu z rywali, przeciwdziała zagęszczeniu, ustala hierarchię wewnątrzgrupową, agresji
śmiertelnej przeciwdziałają kontrwyzwalacze i agresja zrytualizowana.

Krytyka teorii instynktu:

− Nieprawda, że wzorce zachowania są u wszystkich zwierząt wrodzone i niepodatne na wpływ

indywidualnego doświadczenia

− Wbrew tezie o koniecznym i nagradzającym charakterze agresji zwierzęta raczej unikają agresji niż

do niej dążą

− Brak danych dowodzących spontanicznego produkowania energii agresywnej i jej kumulacji

prowadzącej do agresji spontanicznej

− Żadne dane potwierdzające teorię instynktu nie dotyczą gatunku Homo sapiens. W szczególności nie

znaleziono ani jednego wyzwalacza agresji pomimo ponad półwiecza systematycznych poszukiwań.

Uniwersalność agresji – kultura honoru / Nisbet.
2. jako popęd (teoria frustracji)
Klasyczny eksperyment Barkera, Dembo i Lewina (Aronson, 2001): Jednej grupie dzieci pokazano

pokój z zabawkami przez ogrodzenie i nie pozwolono im się nimi bawić, gdy po długim czasie
wpuszczono je – zaczęły niszczyć zabawki. Drugiej grupie dzieci od razu pozwolono się nimi bawić i
robiły to grzecznie.

Wg Dollard’a, Millera i innych, agresja jest zawsze wynikiem frustracji (F\frustracja= zablokowanie

ukierunkowanej na cel aktywności organizmu). Każda frustracja prowadzi do agresji, dokładniej: budzi
specyficzne pobudzenie agresywne. Pobudzenie to, może zostać rozładowane tylko przez agresję i agresja
je rozładowuje. Specyficzne pobudzenie (tendencja do agresji) jest tym większa:

− Im większa jest wartość zablokowanego celu
− Im bardziej frustracja uniemożliwia cel
− Im większa liczba działań zostaje zablokowana

Pobudzenie różnych frustracji mogą się kumulować, co może prowadzić do nieproporcjonalnie dużej
agresji po ostatniej frustracji.

Wyrażanie agresji hamuje strach przed karą; jeżeli strach jest wystarczająco silny to może dojść do:
a. Przemieszczenia agresji na inny obiekt (gdzie agresja jest zagrożona słabszą karą)
b. Zmiana postaci agresji (na taki rodzaj reakcji, który zagrożony jest słabszą karą)

Krytyka teorii popędu - frustracja ma wiele innych, niż agresja następstw:

− Zachowania ukierunkowane na usunięcie przeszkody
− Regresja (powrót do wcześniejszych, prostszych form zachowania)
− Fiksacja (uporczywe powtarzanie reakcji nie mającej instrumentalnego sensu)
− Apatia i depresja (szczególnie przy f. długotrwałej)

Nie każda frustracja prowadzi do agresji! Prowadzi do niej w szczególności frustracja arbitralna, tj.

zamierzona przez sprawcę, a nieuzasadniona Tak więc sama frustracja nie wystarcza do agresji, musi być
coś jeszcze. Co? Sygnały wywoławcze agresji

Efekt broni - eksperyment doprowadzenie do gniewu w obecności leżącej strzelby powodowało

większe natężenie w aplikowaniu impulsów elektrycznych innym studentom, aniżeli gdy zostali
zdenerwowaniu w obecności obojętnego przedmiotu np. rakietki do badmintona.

Frustracja nie jest konieczna do powstania agresji. Co jest konieczne? Nie wiadomo; wiadomo że

często wystarcza: pobudzenie emocjonalne, szczególnie interpretowane jako prowokacja.

14

3. jako rezultat uczenia się
Czynniki pośredniczące mogące wywoływać agresję (warunkowanie instrumentalne):
przypisywanie intencji : inaczej zachowujemy się gdy ktoś umyślnie obleje nas wodą, a inaczej gdy

zrobi to nie chcący

organizm uczy się, że agresja jest instrumentem osiągania pożądanych stanów rzeczy; zachodzi pod

warunkiem, że:

agresja pozwala skutecznie je osiągać
80% aktów agresywnych przedszkolaka zostaje nagrodzonych
stany rzeczy są wartościowe
agresja nie jest samoistnie nagradzająca (nie jesteśmy sadystami - sygnały cierpienia silnie

hamują agresję)

dostarcza stymulacji
redukuje nieprzyjemne stany (szczególnie gniew)
w istocie każda nagroda może nasilać agresję

Modelowanie (Albert Bandura) - uczenie się przez obserwację cudzego zachowania i jego

konsekwencji.

Warunkiem nabycia nowego zachowania jest:

Skupienie uwagi na zachowaniu modela
Zapamiętanie tego zachowania
Wypróbowanie go we własnym zachowaniu

Warunkiem wykonania tak nabytego zachowania jest:

− przekonanie, że zachowanie prowadzi do pożądanych konsekwencji to przekonanie jest

ważniejsze od faktów, tj. rzeczywistych konsekwencji zachowania

− przekonanie o własnej skuteczności, że jest się w stanie dane zachowanie wykonać

Zmiana przekonań o własnej skuteczności jest zasadniczym mechanizmem pozwalającym na zmianę

zachowania i terapię jego zaburzeń (np. nieśmiałości, lęków, jąkania się, braku asertywności).
Najskuteczniejszym sposobem na zmianę przekonań o własnej skuteczności jest obserwacja zmian
własnego poziom wykonania (krańcowy przypadek biofeedback) oraz obserwacja zmian poziomu
wykonania innych, jeżeli są podobni.

WYZNACZNIKI AGRESJI

I. Prowokacja – cudzy atak słowny lub fizyczny

Najbardziej niezawodny wyznacznik, szczególnie u mężczyzn, ponieważ:

− wzbudza gniew i cierpienie (agresja je redukuje)
− wzbudza negatywną ocenę agresora oraz chęć ukarania go i odwzajemnienia mu się
− powoduje “utratę twarzy” i chęć jej odzyskania

Poznawcza kontrola agresji: reakcja na prowokację (w tym wielkość przeżywanego pobudzenia
fizjologicznego) zależy od przewidywanych konsekwencji własnych działań oraz od sposobu
zinterpretowania prowokacji:

− od przekonania, że prowokator jest za szkodę osobiście odpowiedzialny (atak był zamierzony, a jego

konsekwencje przewidywalne)

− od przekonania, że atak prowokatora jest jakoś uzasadniony (np. jego zdenerwowaniem);

uzasadnienie obniża przeżywane pobudzenie emocjonalne, a jeżeli podane jest przed prowokacją to
obniża także agresję

II. Pobudzenie emocjonalne

Wzrost pobudzenia nasila agresję z dwóch powodów:

− pobudzenie nasila oddziaływanie prowokacji
− pobudzenie osłabia poznawczą kontrolę zachowania

III. Płeć

Wg Macoby i Jaclina agresja jest uwarunkowana biologicznie: mężczyźni są agresywniejsi od kobiet, co
wiąże są z poziomem hormonów. Statystycznie mężczyźni są 10-krotnie częściej sprawcami przestępstw
z użyciem przemocy niż kobiety. Okazują się agresywniejsi od kobiet w badaniach naturalnych i
laboratoryjnych (różnica umiarkowanie duża), szczególnie gdy: szkoda ma charakter fizyczny (ale nie

15

słowny czy psychiczny), agresja jest w danej sytuacji normatywnie pożądana, agresja wyrządzi ofierze
dużą krzywdę. Kobiety są przekonane o mniejszej agresywności własnej płci (autostereotyp) ponadto,
bardziej niż mężczyźni są skłonne do reagowania na wyrządzaną krzywdę: poczuciem winy, lękiem,
obawą przed rewanżem/niebezpieczeństwem.

IV. Normy i oczekiwania społeczne

Większość religii i ideologii zakazuje agresji; jednak wiele z nich postuluje konieczność wyłączenia
pewnych grup z kategorii “ludzie” sankcjonując dehumanizację ofiar. Agresja mężczyzn rośnie w
obecności świadków mężczyzn, spada w obecności świadków-kobiet (nawet jeżeli agresorzy nie znają ich
poglądów). Agresja rośnie w obecności obserwatorów
którzy ją pochwalają; spada w obecności obserwatorów którzy ją potępiają.

V. Rola czynników genetycznych

Wg Jacobs’a chromosomowa anomalia XYY związana jest z przestępczością (kobiety – XX, mężczyźni –
XY), bowiem sporo mężczyzn z nią trafia do więzienia. Jej związek z agresywnością jest jednak pozorny,
bowiem współwystępują ona z wysokim wzrostem osobnika (sprzyja agresji) oraz z obniżoną inteligencją
(sprzyja złapaniu).

VI. Alkohol

Alkohol nasila agresję, czego dowodzą:

a) obserwacje naturalne – sprawcy przestępstw agresywnych częściej działają pod wpływem alkoholu

niż sprawcy przestępstw bez przemocy

b) badania laboratoryjne – badani nietrzeźwi są bardziej agresywni od badanych trzeźwych; różnica ta

jest umiarkowanej wielkości i rośnie wraz ze wzrostem dawki alkoholu; większość badań wykonano
na mężczyznach

Wyjaśnienie wpływu alkoholu na agresje:

§ Alkohol uszkadza funkcjonowanie poznawcze poprzez zawężanie pola uwagi do

nielicznych i najbardziej wyrazistych bodźców centralnych w danej sytuacji (jak
prowokacja, stresory) te zaś są zwykle bodźcami nasilającymi agresję.

§ Alkohol uszkadza poznawczą kontrolę zachowania ponieważ prowadzi do pomijania

niewyrazistych wskazówek zachowania

§ Utrudnia przewidywanie negatywnych następstw własnej agresji.
§ Utrudnia kierowanie się w zachowaniu własnymi normami
§ Alkohol hamuje powstawanie lęku, który normalnie hamuje agresję.

KONTROLA AGRESJI

1. Katharsis (oczyszczenie)

Arystoteles: rozładowanie agresji obniża agresję w przyszłości

Freud: jeżeli nie pozwolimy na wyładowanie agresji to będzie się ona kumulować i eksploduje.

Rodzaje katharsis:

katharsis właściwa – rozładowanie pobudzenia agresywnego (popędu) poprzez akt własnej agresji

katharsis pomocnicza – rozładowanie pobudzenia agresywnego (popędu) nie poprzez agresję, lecz

działanie rozładowujące – np. sport, wysiłek fizyczny, fantazjowanie

katharsis zastępcza – rozładowanie pobudzenia agresywnego (popędu) poprzez obserwację cudzej

agresji

Katharsis pomocnicza i zastępcza jest dokładnie na odwrót: działania rozładowujące w istocie nasilają
agresję (kultura agresji, powstawanie norm zachęcających do agresji) obserwacja cudzej przemocy nasila
własną agresję. Katharsis właściwa: agresja powoduje spadek pobudzenia fizjologicznego (np.
rozkurczowego ciśnienia krwi do poziomu sprzed prowokacji), jednak tylko agresja skierowana na
prowokatora i jeżeli nie towarzyszy jej poczucie winy.

Wzrost skłonności do zachowania agresywnego w stosunku do tej samej ofiary = spirala agresji.

Przyczyny spirali agresji:

akt agresji działa jako nagroda (redukcja pobudzenia)

akt agresji wywołuje tendencję do jego uzasadnienia negatywnymi cechami ofiary

akt agresji rozhamowuje – osłabia czynniki hamujące agresję

2. Karanie

Funkcje kary:

16

Odstraszająca – karanie agresji hamuje jej występowanie u innych osób, które się jej (jeszcze) nie

dopuściły

Korekcyjna – karanie agresji hamuje jej dalsze występowanie u samej osoby karanej i agresywnej
Karanie jest skuteczne gdy:

agresji zostaje odebrana jej instrumentalna wartość

kara jest natychmiastowa – następuje przed dokończeniem agresji i pozyskaniem z niej korzyści

koszty kary powinny przewyższać zyski z agresji, ale

karanie nie powinno samo w sobie stanowić agresywnego wzorca

3. Złożone interwencje psychologiczne

Program Pattersona – interwencja redukująca przemoc w rodzinie

Przyczyną agresji rodzinnej jest

kontrola przez przymus stosowana zarówno przez rodziców, jak i dzieci, co prowadzi do

spirali wzajemnego przymusu między rodzicami i dziećmi

Sposobem na przerwanie spirali jest oddziaływanie na rodziców:

instruktaż na jakiej zasadzie działa spirala – jak się pojawia, narasta i samo-podtrzymuje

jak oddziaływać na dziecko bez pośrednictwa przymusu (uczenie nie wymuszających technik

wpływu społecznego, np. nagradzanie, uzgadnianie, kompromis etc.)

Empatia - im większą empatią charakteryzuje się dziecko tym mniej jest agresywne

……………………………..….…: ZACHOWANIA PROSPOŁECZNE :……………...………………

ZACHOWANIA PROSPOŁECZNE – działania ukierunkowane na działanie przynoszące korzyść
innemu człowiekowi. Teorie wyjaśniające zachowania prospołeczne:

§ teorie socjobiologiczne

− altruizm odwzajemniony
− dobór krewniaczy i joint fitness

§ decyzyjny model interwencji kryzysowej (Latane, Harley) – czy widzę zdarzenie (tak/nie), jak tak

to czy jest to sytuacja kryzysowa, jak tak jaka jest moja ewentualna odpowiedzialnośc, czy wiem
jak pomóc, czy potrafię to zrobić, pomagam/nie pomagam

§ teoria pobudzenia

− model pobudzenia bilansu (Jane Piliavin)
− pobudzenie empatyczne (Daniel Batson)

§ teoria norm

ALTRUIZM – szczególny rodzaj zachowania pomocnego, który nie przynosi żadnych korzyści sprawcy
bądź przynosi mu straty.

TEORIE SOCJOBIOLOGICZNE

§ Karol Darwin (1859) – proces doboru naturalnego powoduje, że geny mające na celu przetrwanie

jednostki jako przedstawiciela gatunku są utrwalane

§ Opiera się na 2 założeniach:

− Ludzie posiadający określone geny są bardziej skłonni do utrwalenia określonych zachowań
− Niektóre zachowania są utrwalane w toku ewolucji bardziej niż inne

§ Jednostka dba o to, by jej geny przetrwały

− Krytyka Wilsona: altruizm wynikający z prawa doboru krewniaczego godzi w podstawy

cywilizacji

− Hamilton zakłada, że jednostka zwiększa prawdopodobieństwo przekazania swoich genów przez

posiadanie dzięki, ale i dzięki przeżyciu

….(????)

. Prawo Hamiltona zakłada pojawienie się

altruizmu (czyli faworyzacji takiego zachowania na mocy samego doboru naturalnego), gdyż:
K < p * z (K – koszty zachowania altruistycznego, p – współczynnik pokrewieństwa, z = zysk
odbiorcy)

§ Współczynnik pokrewieństwa – frakcja genów identycznych u 2 osobników w wyniku

wspólnego pochodzenia

17

TEORIA WYMIANY SPOŁECZNEJ

§ Ludzie często kierują się interesem własnym, maksymalizacją zysków i minimalizacją strat.
§ Jane i Irwin Piliavin, Judith Rodin – przedstawianie zysków i strat nieudzielania pomocy.

Zgodnie z ich teorią, pomocy udzielamy, gdy zyski będą przewyższać straty.
• Koszty udzielania pomocy to:

− krótko/długotrwała strata czasu,
− bezpośrednie zagrożenie dla własnego życia lub zdrowia
− prawna odpowiedzialność, gdy pogorszymy czyjeś zdrowie
− osoba, której pomożemy staje się zależna od nas
− odroczone zagrożenie dla własnego zdrowia życia (np. zemsta napastnika)

• Zyski udzielania pomocy:

− Poprawa samooceny
− Uznanie ze strony innych
− Uniknięcie prawnej odpowiedzialności za uchylenie się od pomocy
− Nagroda pieniężna
− Rozgłos i sława
− Postawienie przestępców przed sądem

• Koszty nieudzielania pomocy:

− Obniżenie samooceny
− Dezaprobata ze strony pozostałych osób, które pomogły
− Prawna odpowiedzialność w przypadku konieczności udzielenia I pomocy

• Zyski nieudzielania pomocy:

− Uniknięcie krótko/długotrwałej straty czasu
− Uniknięcie bezpośredniego/odroczonego zagrożenia dla własnego życia lub zdrowia
− Uniknięcie dalszej odpowiedzialności za losy ofiary
− Uniknięcie odpowiedzialności za pogorszenie sytuacji zdrowotnej ofiary

§ Podważa sens rozumienia altruizmu. Jednostka pomaga, gdy jest to w jej interesie, gdy zyski

przewyższają straty.

§ Wartość nagradzającą zachowań można tłumaczyć:

ü Normą wzajemności
ü Przyjście komuś z pomocą zmniejsza dyskomfort związany z przyglądaniu się

cudzemu nieszczęściu, co wzbudza u nas niepokój i napięcie

ü Pomaganie jest gratyfikacyjne, pozwala zdobyć uznanie przy niskich nakładach

TEORIA POBUDZENIA – model pobudzenia bilansu (Jane Piliavin)

Ø Do udzielenia pomocy w sytuacji kryzysowej motywuje nas spostrzeganie jej jako skuteczne

usunięcie własnych negatywnych nastrojów
• Pobudzenie wywołane cudzymi kłopotami, którym przypisywane są nieprzyjemne dla

obserwatora emocje, powodują że stara się on je zredukować.

• Obserwator wybiera najbardziej ekonomiczny sposób redukcji przeżywanego przez siebie

pobudzenia (najszybszy, najmniej kosztów, dużo zysków)

• Zaobserwowanie cudzych kłopotów wywołuje u obserwatora pobudzenie emocjonalne, które

rośnie w miarę:

− Natężenia tych kłopotów
− Ich jednoznaczności
− Ich czasu trwania
− Zmniejszenia dystansu między świadkiem a osobą nękaną

Ø Wg psychologów społecznych: Postępowanie w sytuacji kryzysowej zależy bardziej wielkości

zysków i kosztów udzielania niż zaniechania pomocy (Dovidio). Koszty zaniechania decydują
głównie wtedy, gdy są naprawdę małe. W rezultacie, nie nakłoni się nas do pomocy, jeśli istnieje

18

duże ryzyko narażenia własnego zdrowia na niebezpieczeństwo, nawet kosztem wyrzutów
sumienia.

Ø Czasami ludzie interweniują impulsywnie (np. skaczą w płomienie na ratunek bliskiej osoby).

Robią to, ponieważ czas reakcji w takich sytuacjach jest zbyt krótki na dokonanie bilansu kosztów
i zysków.

Ø Model ten uwzględnia 2 rodzaje kosztów i zysków które związane są z udzieleniem lub

zaniechaniem pomocy:

− Koszty udzielenia pomocy: czas, wysiłek, narażenie się na niebezpieczeństwo
− Zyski z udzielenia pomocy: gratyfikacja itp.

TEORIA POBUDZENIA – rola empatii (Daniel Batson)

§ Empatia to umiejętność postawienia siebie na miejscu drugiej osoby,
§ Hipoteza empatii to altruizm aton’a, czyli przekonanie, że to właśnie empatia odczuwana

w stosunku do ofiary skłania nas do pomocy.

§ Zauważenie osoby potrzebującej pomocy -> empatia wobec niej -> udzielenie pomocy (bez

względu na to czy mamy w tym interes i jakie są koszty) albo i nie

§ Pobudzenie egoistyczne – własne cierpienie wywołane stanem ofiary może być zredukowane

tylko poprzez pomoc albo ucieczkę

§ Pobudzenie empatyczne – współczucie i wspasowanie się w rolę ofiary

TEORIA NORM

§ Norma odpowiedzialności społecznej to oczekiwanie i nakaz pomagania tym osobom,

których losy zależą od naszych działań. Zależność ta nasila chęć pomocy.

§ Wynikająca z normy odpowiedzialności społecznej skłonność do pomagania:

− Jest słabsza w społeczeństwach indywidualistycznych (np. USA) niż kolektywistycznych

(np. Indie)

− Słabnie, gdy osoba potrzebująca pomocy jest spostrzegana jako sobie winna sytuacji w

której się znajduję albo budzi antypatię

§ Norma wzajemna – oczekiwanie i nakaz pomagania osobom, które nam kiedyś pomogły.

Zawiera 3 reguły szczegółowe:

− Nakaz pomagania/wyświadczania przysług innym
− Nakaz przyjmowania cudzej pomocy
− Nakaz odwzajemniania przysług przysługami

§ Wyjaśnienie zachowań prospołecznych w kategoriach norm nasuwa kilka problemów:

−

Ludzie nie zawsze postępują zgodnie z

………(?????)

− Ogólność norm powoduję, że jednostka nie widzi związku między nimi

§ Shalom H. Schwarz: pojecie normy osobistej – poczucie osobistej obligacji moralnej do

postępowania w określony sposób w określonej sytuacji

Wyznaczniki pomagania innym:

Ø Obecność i postępowanie innych

§ Rozproszenie odpowiedzialności i niewiedzy wielu – wraz ze wzrostem świadków

zdarzenia maleje skłonność do udzielania pomocy, ponieważ jednostka czuję się niejako
zwolniona z pomocy; tzw. efekt widza – im więcej świadków tym mniejsza szansa, że
któryś z nich udzieli pomocy

§ Modelowania – kumulacja ignorancji (świadkowie nagłego wypadku wzajemnie

obserwują swoją obojętność i bagatelizują zdarzenie

§ Obecność innych, którzy pomagają nasila pomaganie, gdy znika:

???????????????

Ø Właściwości biorcy pomocy – częściej pomagamy osobom bezradnym (np. starcom), ale gdy

sytuacja takiej osoby jest zawiniona, chęć pomocy maleje

Częściej pomagamy człowiekowi gdy:

??????????????????????

19

Relacje między dawcą i odbiorca pomocy:

− Im bliższa nam osoba jest w potrzebie, tym częściej pomagamy
− Zależy od stopnia w jakim jesteśmy zaabsorbowani sobą lub osobą potrzebującą pomocy (zwykle

jesteśmy bardziej zaabsorbowani sobą)

Dwa typy motywacji do pomagania wg Jerzego Karyłowskiego :

a) Motywacja endocentryczna – pomagamy by podwyższyć własne samopoczucie
b) Motywacja egzocentryczna – pomagamy innym by polepszyć ich samopoczucie;

najważniejsze jest by pomoc w ogóle została udzielona

…………………………………..….…: SPOSTRZEGANIE INNYCH :………………......………………

Poglądy na świat funkcjonują jako oczekiwania – tego co możemy się spodziewać po innych , sytuacji.
Oczekiwania te, są znacznie częściej błędne niż chcielibyśmy to przyznać. To w jaki sposób myślimy o
świecie, innych ludziach, wydarzeniach potwierdza często nasze oczekiwania – co nas utwierdza w
dotychczasowym uproszonym obrazie rzeczywistości.

Ludzie:

n zwracają uwagę na zdarzenia i zachowania zgodne z ich oczekiwaniami (Trope, Thompson,

1997);

n posiadają skłonność do interpretowania niejednoznacznych wydarzeń i zdarzeń zgodnie z ich

oczekiwaniami ( Darley, Gross, 1983);

n mają skłonność do zapamiętywania ludzi i zdarzeń pozostających w zgodzie z naszymi

oczekiwaniami (Hirt, McDonald, Erikson, 1995).

Eksperyment Cohen (1981)
Ochotnicy oglądali kasetę wideo z urodzinowego przyjęcia. Claudia Cohen jednej grupie przedstawiła
kobietę na kasecie jako kelnerkę, drugiej jako bibliotekarkę. Zaczęły działać schematy. Pierwsza grupa
zapamiętała, że kobieta jadła hamburgery (to im się kojarzyło z kelnerką), a druga, że piła wino
[właściwie to piwo] i grała na fortepianie (to im się kojarzyło z bibliotekarką).

Oczekiwania

n są odporne na zmiany
n zapewniają oszczędny poznawczo sposób rozumienia świata
n ale jednocześnie uproszczają to rozumienie
n czasem nasze oczekiwania są tak sprecyzowane, że ich stosowanie umożliwia podejmowanie

decyzji, które są skuteczne i słuszne (Jussim)

n czasem są błędne

Robert Merton “SAMOSPEŁNIAJĄCE SIĘ PROROCTWO jest, początkowo, fałszywą definicją
sytuacji prowokującą wystąpienie nowych zachowań, które doprowadzają do prawdziwości tego
początkowo fałszywego sposobu widzenia sytuacji”

Fazy przebiegu:

n Postawienie fałszywej hipotezy o naturze osoby lub sytuacji

n Hipoteza inicjuje własne postępowanie jej posiadacza
n Postępowanie to prowokuje stosowne reakcje “obiektu” hipotezy, które nie pojawiłyby się gdyby

nie hipoteza

n Reakcje te stanowią dowód pozwalający orzec prawdziwość hipotezy

Początkowe błędne oczekiwanie prowadzi do działań powodujących, że staje się ono prawdziwe:

n dzieci uważane za mądrzejsze, lepiej uczą się w szkole ( Rosenthal, 1985)

20

n osoby błędnie uznane za gorzej wykształcone, gorzej wypadają za rozmowach o pracę- zadaje im

się mniej korzystne pytania i poświęca się im mniej czasu, podświadomie wysyłając niewerbalne
komunikaty negatywne

n negocjatorzy uznani za b. agresywnych negocjują b. stanowczo, gdyż są traktowani w b.

stanowczy sposób (Kelley, Stahelski, 1970)

n osoby uznane za chłodne, stają się takie, gdyż dostają mniej ciepła i ludzie zachowują wobec nich

większy dystans (Ickes, Patterson, Rajecki, Tanford, 1982).

Nie każde błędne założenie prowadzi do samospełniającego się proroctwa. Pojawia się ono gdy:

− ludzie mający błędne oczekiwania kontrolują przebieg danego kontraktu społecznego,
− osoby będący celem tych oczekiwań, poddają się tej kontroli.

Mężczyźni są bardziej skłonni tworzenia do samospełniających się proroctw -może dlatego że w procesie
socjalizacji uczą się przejmowania kontroli nad rzeczywistością. Kobiety są częściej ofiarami – uczą się
być posłuszne.

Mniej skłonni do tworzenia samospełniających się proroctw są:

n ludzie zmotywowani do prawdziwej oceny innych
n chcą zdobywać sympatię innych
n gdy ludzie wiedzą iż inni posiadają niezbyt rzetelną wiedzę o nich
n gdy jest ważne dla jednostki by była spostrzegana taka jaka ona jest

Zazwyczaj – gdy chcemy się dowiedzieć dlaczego dana osoba zachowuje się w określony sposób,
rozważamy różne aspekty, ale czasem co by zaoszczędzić sobie wysiłku wnioskujemy o dyspozycyjnych
aspektach osobowości. Zakładamy, że zachowanie osoby jest wynikiem jej osobowości. A ponieważ
przychodzi to nam bardzo łatwo, popełniamy przy tym: błąd korespondencji – przypisujemy cechom
osobowości większego niż faktyczny wpływu na zachowanie ( Jones, 1979). Jest to tak częste, że zostało
nazwane: podstawowym błędem atrybucji (Ross, 1977): skłonność do przypisywania cudzych
zachowań czynnikom wewnętrznym (cechy, postawy, pragnienia) przy niedocenianiu roli sytuacyjnych
wyznaczników tych zachowań (nacisków sytuacji, ról społecznych). Atrybucje to potoczne wnioski o
przyczynach obserwowanych zachowań.

Eksperyment Jones’a i Harris’a
Uczestnicy otrzymali do przeczytania – napisane rzekomo przez studentów- eseje, z których część
popierała a potępiała Fidela Castro. Części powiedziano, że autorzy prac mogli dowolnie wybrać punkt
widzenia – pozostałym, że studentom narzucono go. Ci badani, którym powiedziano, że autorzy mieli
dowolność w wyborze opcji, zakładali, że eseje odzwierciedlają rzeczywiste poglądy studentów. Nawet,
gdy badani, wiedzieli że studenci mieli narzucony punkt widzenia, przypisywali je piszącym.

W kulturze zachodniej łatwiej dostrzegamy wpływ osobowości niż sytuacji ( Gilbert, Malone, 1995).

Sytuacje oddziaływujące na aktorów są często niewidoczne dla obserwatorów.

Gdy uwaga skupi się bardziej na sytuacji, to wtedy są tworzone atrybucje sytuacyjne

Asymetria aktor-obserwator: mamy skłonność do przypisywania powodów zachowania innych ludzi-
im samym, ich osobowości, natomiast powody naszych zachowań są upatrywane i tłumaczone sytuacyjni
( Nisbett, Jones, 1972; Zaccaro i Lowe, 1985);

Przyczyny różnicy aktor-obserwator:

§ odmienność ukierunkowania uwagi (aktor skupia się na otoczeniu, obserwator na aktorze)
§ odmienność wiedzy (aktor więcej wie o międzysytuacyjnej zmienności własnego zachowania)

21

§ odmienność języka opisu obserwowanych zachowań (aktor opisuje siebie za pomocą konkretnych

czasowników ja krzyczałem, obserwator za pomocą abstrakcyjnych czasowników bliskich
przymiotnikom oznaczającym cechy on był agresywny).

Błąd atrybucji nie jest uniwersalny kulturowo

§ Kultury indywidualistyczne:

ü jednostka jest niezależna i uczona jest co by przyjmować na siebie odpowiedzialność

osobista za poniesione porażki

ü wiara, że cechy osoby, osobowość i postawy kształtują zachowania

§ Kultury kolektywistyczne:

ü jednostki są definiowane w kategoriach przynależności grupowej
ü zachowanie jest wynikiem sytuacji: norm, presji społecznej

HEURYSTYKI to uproszczające strategie poznawcze stosowane przy formułowaniu sądów bez analizy
większości informacji, na których sąd powinien się opierać (nieświadomie stosowane drogi na skróty).
David Kahneman i Amos Tversky

ALGORYTM = niezawodna metoda uzyskiwania rozwiązań zadania

HEURYSTYKA = metoda zawodna, skuteczna często, ale nie zawsze

Heurystyka reprezentatywności (Tversky, Kahneman) polega na klasyfikowaniu jakiegoś zjawiska do
danej kategorii na podstawie tego, że przypomina ono typowy przykład z tej kategorii (kim jest Zosia?
Spędza czas na siłowni, jest na diecie, trenuje.. Co studiuje?)
Konsekwencje:

− niedocenianie proporcji podstawowych (bezwarunkowego prawdopodobieństwa zdarzeń),

pomijanie informacji o próbie/populacji, koncentracja na informacji o pojedynczych przypadkach

− ignorowanie wielkości próby (traktowanie małych prób tak, jakby stosowały się do nich prawa

dużych liczb)

− duża skłonność do wyciągania wniosków ogólnych na podstawie obserwacji pojedynczych

przypadków (mniejsza niż skłonność do wnioskowania z prawidłowości ogólnych, jaki będzie
konkretny przypadek)

− poszukiwanie ważnych przyczyn dla ważnych zdarzeń (np. spiskowa wizja dziejów: wanna

jednego z ministrów)

− upatrywanie przyczyn zdarzeń w zdarzeniach do nich podobnych (Np. żółte substancje leczą

żółtaczkę, czerwone wino poprawia krew)

Heurystyka dostępności (Tversky, Kahneman) to skłonność do przeceniania częstości występujących
zjawiska:

n przypomnimy sobie to o czym mówią nam media- łatwiej jest przypomnieć sobie morderstwo niż

samobójstwo

n zwykle trafna ponieważ zdarzenia częste są łatwo dostępne;
n czasami myląca ponieważ nie wszystkie informacje dostępne pamięciowo dotyczą zdarzeń

częstych

n prowadzi do wzrostu ważności informacji o zdarzeniach łatwiej przypominanych, a więc:

− dramatycznych
− konkretnych i wyrazistych
− niedawnych
− często omawianych (np. w mass-mediach)
− zjawisko fałszywej powszechności – ludzie przeceniają powszechność akceptacji dla działań

własnych ze strony innych ludzi.

22

Heurystyka zakotwiczenia i dostępności polega na tym ,że najpierw oceniana jest sytuacja, a następnie
ocena ta jest dostosowana przy uwzględnieniu cech danej sytuacji:

n jest to heurystyka która jest wynikiem efektu fałszywej powszechności;
n gdy musimy wyrobić sobie nowy sąd – to często zaczynamy od przybliżonej oceny – służy ona

nam za kotwicę/punkt wyjścia,

n Gdy ją juz mamy dostosowujemy ją, biorąc pod uwagę, że może być niedoskonała.

Efekt fałszywej powszechności – to wynik procesu zakotwiczania i dostosowywania – własne poglądy
są zaś używane jako kotwica ( Alicke, Largo, 1995; Fenigstein, Abrams, 1993).

Myślenie kontrfaktualne (np. co by było gdyby... żyli neandertalczycy…) wpływa na nasze oceny i
emocje:

§ Negatywne następstwa rzadkich, nietypowych, zdarzeń są oceniane jako bardziej negatywne

(możemy łatwo sobie wyobrazić alternatywę).

§ Negatywne następstwa zdarzeń, dla których trudno sobie wyobrazić alternatywę są oceniane jako

mniej negatywne.

UCZUCIA JAKO INFORMACJE - używanie uczuć jako sposobu upraszczania oceniana

Eksperyment Schwarz i Clore (1983)
Dzwoniono do studentów pytając ich o jakość życia. Rozmowa w pochmurny dzień: mniejsze
zadowolenie z życia niż gdy dzwoniono w piękny słoneczny dzień.

Zjawisko zgodności pamięci z nastrojem: przypominamy sobie wydarzenia zgodne z nastrojem. Ale
może używamy swych uczuć jako wskazówki jak nam się układa życie??
Może w kiepskim nastroju / jesień i pada/ dochodzimy do wniosku, że ogólnie jest z nami kiepsko??

Eksperyment Schwarz (1990)
Badacze rozpoczynali rozmowę od pytania: 'A nawiasem mówiąc , jaka tam u Was teraz pogoda?‘ Tym
samym zwracano uwagę na możliwość wpływu pogody na samopoczucie Skoro wiem, że pogoda
wpływa na mój nastrój -to nie będzie dla mnie wskazówką do oceny swego życia. faktycznie odsetek
badanych wyrażających swe zadowolenie z życia w pogodne i deszczowe dni był taki sam

WPŁYW KONTEKSTY NA TREŚĆ SĄDÓW

§ Kontekst = informacja o innych obiektach (osobach, zdarzeniach) niż obiekt aktualnie oceniany.
§ Efekt asymilacji - sąd zostaje przesunięty w kierunku informacji kontekstowej (gdy dodatni

kontekst podwyższa ocenę, albo ujemny kontekst obniża ocenę).

§ Efekt kontrastu - sąd zostaje odsunięty od informacji kontekstowej (gdy dodatni kontekst obniża

ocenę, albo ujemny kontekst podwyższa ocenę).

Ta sama informacja kontekstowa może spowodować:

− efekt asymilacji (jeżeli zostanie ona włączona w reprezentację ocenianego obiektu) albo
− efekt kontrastu (jeżeli informacja ta powoduje wyłączenie części reprezentacji ocenianego obiektu,

albo staje się kryterium porównania).

Warunkiem koniecznym zarówno asymilacji, jak i kontrastu jest jakiś stopień wieloznaczności
ocenianego obiektu.

Kiedy asymilacja (włączenie) a kiedy kontrast (wyłączenie):

n Jeżeli różnica miedzy kontekstem a obiektem ocenianym jest mała to asymilacja, jeżeli różnica

jest duża, to kontrast.

n Jeżeli informacja kontekstowa dotyczy zdarzeń bliskich w czasie to asymilacja, jeżeli odległych w

czasie to kontrast.

23

n Jeżeli obiekty kontekstowe tworzą całość z obiektem ocenianym (np. członkowie tej samej

rodziny) to asymilacja, jeżeli dotyczy obiektów tworzących odrębną całość to kontrast.

n Jeżeli wpływ informacji kontekstowej jest nieświadomy to asymilacja; jeżeli wpływ ten jest

świadomy, a człowiek stara mu się przeciwdziałać - to kontrast.

n Asymilacja jest automatyczna, bezwysiłkowa, częstsza (stanowi “default option”). Kontrast

występuje rzadziej, bowiem wymaga przerwania automatyzmu - wysiłku, motywacji i zasobów
poznawczych.

…………………………………..…….…: KONFLIKTY :………….…………..……...………………

O sytuacji konfliktowej mówimy:

• aspiracje lub dążenia ludzi okazują się wzajemnie sprzeczne – realizacja jednego utrudnia

realizację drugiego/uniemożliwia jego realizację

• opinie na temat prawdziwości , czy tez słuszności pewnych poglądów się wzajemnie wykluczają
• jest to sytuacja konfliktu potencjalnego

Konflikt potencjalny przekształca się w konflikt realny, gdy ludzie podejmują próby realizacji swych
dążeń, usiłując przełamać wyłaniające się przeszkody związane z obecnością czy działaniami innych
ludzi. Konflikt staję się realny również wówczas, gdy ludzi zaczynają wygłaszać opinie, które wzbudzają
sprzeciw innych ludzi mających odmienne opinie. W tych sytuacjach sytuacja przekształca się w
KONFLIKT.

Konflikty mogą być interpersonalne (pomiędzy jednostkami) bądź międzygrupowe.

Konflikt o władze:

• dotyczy sytuacji, w której grupa zdobędzie przewagę umożliwiającą jej realizację swych dążeń

bez uwzględniania opinii i interesów innych grup, bądź też tego która grupa będzie mogła
decydować i ładzie społecznym zgodnie z tym, co sama uważa za słuszne i dobre (które poglądy,
ideologia, religia jest jedyną słuszną).

• Walka o pewne terytorium, o zasoby….
• a to już polityka

POLITYKA: dążenie do udziału we władzy lub do wywierania wpływu na podział władzy, czy to
między państwami, czy też w obrębie państwa, między grupami ludzi, jakie to państwo tworzą (Max
Weber - Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998).
Definicja ta jest o tyle uniwersalna, że akcentuje dwa wymiary polityki:

• wewnętrzny (wewnątrzpaństwowy)
• zewnętrzny (międzypaństwowy).

I takie też mogą być konflikty. Ze względu na upływ czasu od powstania tej definicji (1. połowa XX
wieku), dziś należało by ją uzupełnić o stosunki państw narodowych z organizacjami międzynarodowymi
oraz o stosunki między tymi organizacjami i w ich obrębie (zwłaszcza w kontekście Unii Europejskiej).

Systemy polityczne czasem zajmują się:

• zamieszki
• wojny domowe
• rewolucje
• zamachy stanu

Wiąże się to z osłabieniem legitymizacji władzy: może się do tego przyczynić: wymykająca się spod
kontroli inflacja, jawna korupcja, masowe bezrobocie, przegrana wojna

Fred von der Mehden wyróżnia 5 typów PRZEMOCY:

Ø przemoc pierwotna: podłożem są konflikty pomiędzy podstawowymi wspólnotami:

etnicznymi, narodowymi lub religijnymi

24

Ø przemoc separatystyczna: czasem wyrasta z konfliktu pierwotnego, celem jest uzyskanie

niepodległości przez dana grupę

− lata 60 plemię Ibo chciało oderwać się od Nigerii i utworzyć własne państwo Biafry:
− Bengal odłączył się od Pakistanu w 1971: Bangladesz; Chorwacja, Słowenia w

1991 :Jugosławia

− Europa: Baskowie, Bretończycy, Korsykanie

Ø przemoc rewolucyjna – celem jest obalenie reżimu /zastąpienie go innym
Ø zamach stanu – mają charakter kontrrewolucji, celem ich jest zapobiegnięcie rewolucyjnemu

przewrotowi; prawie zawsze dokonuje ich wojsko, popierane przez elity. Najczęstszy
scenariusz: czołgi otaczają pałac prezydenta, ten rezygnuje, udaje się na wygnanie lub ma
pogrzeb, a rządy obejmuje jakiś generał. Niektóre zamachy są bezkrwawe, ale czasem jakaś
lewica się zbuntuje i mamy do czynienia z mordami:

− junta w Chile: w 1973 10 tys. Osób
− Argentyna 1975 – 15 tys.
− Gwatemala – 100 tys.

Ø nieklasyfikowalna przemoc: protesty, strajki, demonstracje przeciwko budowie elektrowni

atomowych

Niektórzy uważają, że przemoc rodzi się w tych społeczeństwach które przechodzi zmianę. Wolne są
społeczeństwa stabilne, tradycyjne, tam gdzie mamy ustalone formy władzy, uświęcone tradycją.
Najczęściej z przemocą mamy do czynienia w społeczeństwach w fazie przejściowej: pomiędzy jedną
fazą , a drugą: zmiana tyczy wszystkiego: stylu życia, religii, system polityczny , gospodarczy. Wtedy
może dojść do rebelii czy rewolucji - względna deprywacja: ludzie ubodzy rzadko się buntują: bo są
zajęci przetrwaniem, ale jak mają pełne brzuchy to widzą że inni mają lepiej. Oni też tak chcą: gniew,
poczucie niesprawiedliwości, rewolucje wybuchają nie wtedy kiedy sytuacja się pogarsza, ale wtedy
jak poprawia (Tocquiville, Brinton).

REWOLUCJE:

− gwałtowna zmiana systemu: usunięcie starego wraz z elitami
− niewielka, umiarkowana zmiana to reforma
− jak chcemy się dowiedzieć czy naprawdę miała miejsce rewolucja to patrzymy co się stało z

dawnymi elitami: jeśli nadal są u władzy: to nie ma mowy o rewolucji.

− gdy jest rewolucja to nowe elity eliminują w dosłowny sposób stare elity: eksterminacja ,

wygnanie

− nie zawsze rewolucje mają krwawy przebieg:89 /wyjątek Rumunia

Intelektualiści i rewolucje:

§ większość rewolucji w XX wieku to dzieło ludzi wykształconych: Lenin: wybitny

umysł

§ Mao tse Tung: gdy zakładał Chińską Partię Komunistyczną pracował w bibliotece,
§ Fidel Castro – prawnik
§ Che Guevara – lekarz w Boliwii
§ Pol Pot studiował w Paryżu i tak przesiąkł marksizmem że mu odbiło

Wojna rewolucyjna – wojna partyzancka : wojna o ustanowienie konkurencyjnego systemu kontroli na
ludnością

Etapy rewolucji wg Brinton’a:

1) prolog - rozkład starego reżimu: administracja się załamuje; ludność nie wierzy władzy,

intelektualiści wypowiadają lojalność reżimowi, optują za określona utopią: gospodarka
rozwija się pomyślnie, ale ----pełne brzuszki, rodzą niezadowolenie

25

2) powstają komitety, sieci, spiski, komórki....powstaje polityczny impas, bez wyjścia,

społeczeństwo jest podzielone; rząd wzywa wojsko- ale żołnierze dezerterują, władza jest już
łatwo do przejęcia, gdy dotychczasowe władze się wycofują: zaczyna panuje euforia

3) władza przechodzi w ręce osób umiarkowanych: mających związek z dawnym reżimem:

urodzenie, wykształcenie....ale ekstremistom się to nie podoba, umiarkowani są zbyt
zachowawczy, za mało radykalni

4) extremum rewolucji: wprowadzanie nowego idealnego ładu, terroryzm, rewolucja pożera

własne dzieci

5) ludzie mają wszystkiego dosyć, chcą spokoju, czas termidoru: miesiąc we francuskim

kalendarzu rewolucyjnym w którym Robespierre stanął na gilotynie

Do konfliktu nie dochodzi jeśli:

− jedna ze stron ustąpi: jednostronne ustępstwo
− strony się porozumieją
− strony realizują swe cele , nie atakując się wzajemnie
− strony godzą się, by spór rozstrzygnął nie zależny arbiter
− strony starają się wyjaśnić różnice wynikające z rozbieżnych przekonań przez ich

krytyczną analizę (debata).

Wyróżniamy 2 jakościowo różne stopnie konfliktu:

• konflikt ograniczony – w którym uczestnicy mają na celu usunięcie przeszkód w realizacji dążeń

zablokowanych przez działania przeciwnej strony

• konflikt rozlany, celem jego nie jest realizacja zablokowanych dążeń, ale zniszczenie

przeciwników, bądź zadanie im szkód, czy cierpień (zw. jest też konfliktem destrukcyjnym)

Źródła sytuacji konfliktowych:

− różnice interesów
− społeczna tożsamość
− różnice światopoglądowe

Rola różnic interesów (wg Sherif’a):

− źródłem konfliktów jest obiektywna sprzeczność interesów
− by poznać przyczynę konfliktów musimy dokładniej poznać sytuację grupy i jej interesy
− na tej podstawie możemy przewidzieć kiedy będzie się czuła zagrożona przez inne grupy
− jest to realistyczna teorie konfliktów
− implikacją realistycznej teorii konfliktów jest teza, że konflikt może być zażegnany dzięki

pojawieniu się celu nadrzędnego, czyli takiego który obydwie grupy potraktują jako ważny i
wspólny

Rola społecznej tożsamości – teoria społecznej kategoryzacji (H. Tajfel):

§ ujmowanie zjawisk w grupy, klasy, w schematy poznawcze (stereotypy) to proces kategoryzacji,

dzięki któremu:

§ nie trzeba każdej osoby “uczyć się” od nowa i oddzielnie
§ można wykorzystać zgromadzoną już wiedzę o rodzajach ludzi
§ można wyjść “poza dostarczone informacje” (wnioskować o brakujących danych, przewidywać,

planować)

§ można automatycznie przetwarzać informacje o innym człowieku oszczędzając czas i zasoby

umysłowe (“automatyczny pilot” - stereotyp jako narzędzie umysłowe)

Teoria akcentuacji (H. Tejfel): Nałożenie się kategoryzacji obiektów (ich przynależności do różnych
jakościowo kategorii) na ich zmienność pod względem jakiejś cechy ciągłej prowadzi do:

o wzrostu spostrzeganych różnic międzykategorialnych
o spadku spostrzeganych różnic wewnątrzkategorialnych

26

Dzieje się tak pod warunkiem, że kategoryzacja jest skorelowana z cechą ciągłą; np. obiekty krótkie
są białe, obiektu długie są czarne, biali są uważani za pracowitych, czarni z leniwych - wówczas
przynależność do kategorii koloru wspomaga różnicowanie obiektów pod względem ocenianej cechy
ciągłej.

Efekty kategoryzacji społecznych:

§ łatwość podziału MY-ONI: minimalne sytuacje grupowe

My wolimy Klee; Oni Kandinskiego
Jest to najważniejsza konsekwencja kategoryzacji !!!

§ My, czyli swoi, to Ci którzy należą do tej samej grupy co ja, obcy to ONI należą do innej grupy
§ faworyzacja grupy własnej / deprecjacja grupy obcej

W sytuacjach społecznych zawsze jedna z kategorii jest własną grupą spostrzegającego człowieka, a
ludzie z reguły dążą do podwyższenia poczucia własnej wartości – stąd skłonność do pozyskiwania
pozytywnej tożsamości społecznej, przekonania, że własna grupa jest lepsza od pozostałych. Stąd
pozytywne sądy na temat członków grupy własnej, a negatywne - na temat członków grupy obcej,
co się wyraża w: przypisywaniu cech i intencji atrybucji (spostrzeganiu przyczyn) ich zachowań i
wyników

§ grupa własna – negatywy przyczynom zewnętrznym
§ grupa własna – pozytywy przyczynom wewnętrznym
§ grupa obca – negatywy przyczynom wewnętrznym
§ grupa obca – pozytywy przyczynom zewnętrznym
§ rozstrzyganiu wieloznaczności (np. ocena odpowiedzialności i winy)
§ ONI jednorodni MY zróżnicowani
§ oni są wszyscy jednakowi; trudni do rozróżnienia
§ informacje o członkach grupy własnej kodowane są jako dane o pojedynczych osobach –

informacje o członkach grupy obcej kodowane są jako dane o grupie

§ negatywne informacje o członkach grupy własnej kodowane są konkretnie (szczególnie jako

zachowania - ty popchnąłeś, uderzyłeś, krzyczałeś),

§ negatywne informacje o członkach grupy obcej kodowane są abstrakcyjnie (szczególnie w postaci

cech - on był agresywny, hałaśliwy)

§ na odwrót z informacjami pozytywnymi

Termin ŚWIATOPOGLĄD, oznacza nic innego jak pogląd na świat. O dnosi się nie do poglądu
dotyczącego jakiegoś wycinka rzeczywistości, lecz do ujęcia całościowego orzekającego się o
uniwersum możliwych oraz istniejących rzeczy i zjawisk, łącznie z człowiekiem pojmowanym
zarówno jako gatunek jak również jako jednostka.

Ø Podstawową cechą światopoglądu jest jego uniwersalność. Odnosi się do sfery

doświadczeń związanych z materialną, polityczną, społeczną, techniczną, magiczną
egzystencją człowieka, oraz z jego indywidualnymi doświadczeniami życiowymi
realizowanymi w sferach erotycznej, emocjonalnej czy uczuciowej. Wszystkie one, oraz
wiele jeszcze innych, z całą pewnością pozostają u podstaw całościowego obrazu świata.

Ø Kolejną nie mniej istotną cechą światopoglądu jest jego usystematyzowanie. Dokonuje się

w nim określona strukturalizacja doświadczeń na temat własnego życia oraz otaczającego
świata. Strukturalizacja ta jest efektem albo określonego wychowania albo samodzielnej
refleksji. Jej wynikiem jest określona hierarchia wartości i celów, ze względu na które
człowiek podejmuje swoje działania.

Światopogląd stanowi mniej lub bardziej wyraźnie

sformułowany opis konkretnej sytuacji człowieka na tle świata jak również pewne
preferencje i postulaty odnoszące się do działań człowieka. W światopoglądzie znajdują
wyraz te głównie znaczenia, które określają stosunek człowieka do własnego życia oraz do
otaczającego go świata. Dotyczy on zatem konkretnej osoby, wyrażając jej
zapatrywania na istotne dla niej kwestie.

Ø Z faktu, że treści światopoglądowe czerpią z różnych doświadczeń życiowych i różnych

dziedzin kultury, wynikają jeszcze dwie istotne cechy światopoglądu: może on mniej lub

27

bardziej świadomie łączyć wzajemnie ze sobą sprzeczne treści, zasadność światopoglądu
wyznaczana i oceniana jest nie poprzez obiektywne i ogólne standardy, lecz poprzez
indywidualną jednostkę ludzką, orzekającą o jego przydatności/nieprzydatności dla
realizacji konkretnych działań.

Tak rozumiany światopogląd jest z kolei źródłem postaw i uzasadnieniem dla postępowania danej osoby.
Przyjmuje się, że do rozwoju światopoglądu dochodzi w trakcie rozwoju osobniczego człowieka, przy
czym światopogląd powstaje wyłącznie na gruncie uwarunkowań kulturowych, nie zaś biologicznych. Na
gruncie interpersonalnych podobieństw indywidualnych światopoglądów poszczególnych osób dochodzi
do powstawania grup społecznych takich jak wspólnoty wyznaniowe, partie, ruchy społeczne itp., które z
kolei próbują artykułować wspólnotę wyznawanych światopoglądów jako IDEOLOGIĘ.

WARTOŚCI to główna, konstytutywna część szerszego systemu przekonań i wierzeń na temat
przeszłości, teraźniejszości i przyszłości dane wspólnoty, na temat jej pozytywnych i negatywnych
doświadczeń, jej miejsca i roli w świecie ludzi. Całokształt tych przekonań nazywamy kolektywnym
systemem znaczeń.

Podtrzymywanie kolektywnego systemu znaczeń jest warunkiem przetrwania i przeżycia każdej
wspólnoty i zachowania poczucia bezpieczeństwa - Teoria opanowania trwogi /Terror Management
Theory; Greenberg i Pyszczyński/:

§ dla zachowania poczucia bezpieczeństwa niezbędne jest posiadanie i utrzymywanie

wewnętrznego systemy znaczeń.

§ przekonanie o prawdziwości systemu wierzeń opiera się na stwierdzeniu, że inni ludzie wierzą w

to samo i potwierdzają tę wiarę w swym codziennym postępowaniu.

§ im większa zgodność opinii i praktyk, tym silniejszy i bardziej niewzruszony system wierzeń –

dlatego głównym zagrożeniem dla kolektywnego systemu przekonań jest obecność
kwestionujących go ludzi

§ kolektywny system znaczeń chroni człowieka przed poczuciem egzystencjalnej trwogi – życie

człowieka przebiega w warunkach niepewności, zagrożenia.

§ czym człowiek jest świadomy nieuchronności śmierci: swej i bliskich.
§ człowiek silnie i bezgranicznie wierzy w te przekonania, które nadają sens życiu, w sensowność

tego wszystkiego, co składa się ma kolektywny system znaczeń, który uważa za swój.

§ podstawą tej wiary jest stwierdzenie, że inni myślą tak samo jak my.

Leon Festinger: prawdziwość przekonań, jest weryfikowana na podstawie ich potwierdzeniu przez
innych- uzyskują one konsensualną walidację, jeśli wszyscy w otoczeniu wierzą w to samo. Innym
ważnym sposobem ich potwierdzania jest odtwarzanie rytuałów i zwyczajów, związanych z określonym
systemem przekonań.

Dynamika konfliktu - gdy sytuacja konfliktowa przeradza się w otwarty konflikt to mamy do czynienia
z dodatnim sprzężeniem zwrotnym - każde kolejne działanie je wzmaga. Jest to sytuacja eskalacji
konfliktu:

− pojawianie się destruktywnych form walki
− poszerzanie obszaru konfliktu
− wzrost wago spraw, które stały się przedmiotem konfliktu: konflikt zaczyna być interpretowany
− kategoriach moralnych: przegrana może oznaczać utratę twarzy..
− przesuwania coraz większej części posiadanych zasobów na rzecz walki z przeciwnikami
− wzrost liczby uczestników konfliktu: maleje liczba tych, którzy są zdolni zachować neutralność

Zmiany w funkcjonowaniu grup:

Ø zerwanie komunikacji międzygrupowej
Ø czasem przekazywanie mylnych informacji, oskarżeń, złośliwości, próby zastraszenia

28

Ø zmiany w zakresie norm grupowych: efekt polaryzacji przekonań : przekonania podzielane

przez grupę i intensywnie w niej omawiane stają się coraz bardziej radykalne: normy
grupowej walki , aż do końca….

Zjawisko polaryzacji grupowej - stanowisko grup jest bardziej skrajne od stanowiska jednostek:

§ grupy podejmują bardziej krańcowe decyzje niż ich indywidualni członkowie “risky shift”

początkowo uważano, że decyzje grupowe są zawsze bardziej ryzykowne, ale okazało się, że
zależy to początkowych preferencji dyskutantów

§ poglądy indywidualnych członków grupy stają się bardziej krańcowe po dyskusji z inymi

(warunek – że ich poglądy są podobne) np. Myers i Bishop (1970)

§ rywalizacja grupowa jest silniejsza niż rywalizacja indywidualna np. Schopler i in. 1991; np.

wojny gangów

Wzrost spójności grupowej – wyznaczniki spójności to:

− koszty opuszczenia grupy
− zewnętrzne zagrożenie celów i istnienia grupy
− wielkość dotychczasowych sukcesów grupy
− liczebność grupy (małe – spójniejsze)
− trudność wejścia do grupy

Obecnie występuje nasilenie konformizmu wobec norm grupowych. Dochodzi także do zmian w
strukturze grupy: tendencja do zmiany przywództwa: osoby wojownicze, zdecydowane, to powoduje,
jeszcze większe nasilenie tendencji do agresywnych strategii w stosunku do przeciwnika : wyodrębniają
się „zespoły bojowników” –osoby o ponadprzeciętnej odwadze i determinacji

Szahid to w islamie to ten, który oddaje swoje życie w sprawie wiary, za co ma obiecaną nagrodę
wieczną, czyli życie w raju. Popularna była w pierwszych wiekach islamu, gdy muzułmanie musieli
walczyć o to by nie zniknąć wśród innych religii. W XXI wieku terroryści - samobójcy, choć
powołują się na religię, to ich działalność nie ma z islamem wiele wspólnego.