„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Małgorzata Piechota

Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych 743[04].Z1.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Barbara Jasińska
mgr inż. Grzegorz Wójcik



Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Halina Włodarczyk



Konsultacja:
mgr Małgorzata Sienna

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 743[04].Z1.01
„Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych”, zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu rękodzielnik wyrobów włókienniczych.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

4

3.

Cele kształcenia

5

4.

Materiał nauczania

6

4.1.

Pojęcia podstawowe

6

4.1.1.

Materiał nauczania

6

4.1.2.

Pytania sprawdzające

12

4.1.3.

Ć

wiczenia

12

4.1.4.

Sprawdzian postępów

15

4.2.

Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych

16

4.2.1.

Materiał nauczania

16

4.2.2.

Pytania sprawdzające

22

4.2.3.

Ć

wiczenia

22

4.2.4.

Sprawdzian postępów

24

5.

Sprawdzian osiągnięć

25

6.

Literatura

30

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i kształtowaniu umiejętności

ręcznego wytwarzania tkanin.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

−

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia założonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań, zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

Jeżeli udzielenie odpowiedzi na niektóre pytania lub wykonanie niektórych ćwiczeń

sprawi Ci trudności zawsze możesz zwrócić się o pomoc do nauczyciela.

Schemat układu jednostek modułowych

743[04].Z1

Wyroby tkane

743[04].Z1.01

Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych

743[04].Z1.02

Wykonywanie wyrobów tkanych na krosnach

743[04].Z1.03

Naprawa, renowacja i konserwacja wyrobów tkanych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

posługiwać się przyborami rysunkowymi,

−

klasyfikować i rozróżniać surowce włókiennicze,

−

organizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii,

−

stosować zasady bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisy ochrony przeciwpożarowej
i ochrony środowiska,

−

rozróżniać rodzaje nitek stosowanych w rękodzielnictwie włókienniczym,

−

rozróżniać sposoby przygotowania surowców włókienniczych do ich przetwarzania
w gotowy płaski wyrób włókienniczy,

−

wykonywać nawoje do rękodzielniczego wytwarzania dziewiarskich płaskich wyrobów
włókienniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

sklasyfikować wyroby tkane,

–

scharakteryzować budowę i cechy wyrobów ręcznie tkanych,

–

określić właściwości użytkowe wyrobów tkanych,

–

określić wpływ składu surowców włókienniczych na jakość wyrobów tkanych i warunki
ich przechowywania,

–

rozróżnić podstawowe sploty tkackie,

–

wykonać rysunki podstawowych splotów tkackich,

–

scharakteryzować etapy powstawania wyrobów tkanych,

–

scharakteryzować techniki ręcznego wytwarzania płaskich wyrobów włókienniczych,

–

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii,

–

dobrać metody i techniki wykonywania wyrobów tkanych,

–

przygotować krosna z urządzeniem nicielnicowym oraz żakardowym do ręcznego
wytwarzania wyrobów tkanych,

–

wykonać ręcznie na krosnach płaskie wyroby tkane,

–

skontrolować przebieg procesu wytwarzania wyrobów tkanych,

–

rozpoznać wady wyrobów i określić przyczyny ich powstawania,

–

usunąć wady powstające podczas tkania,

–

zdjąć z krosien elementy wyrobów tkanych,

–

wykończyć tkane wyroby włókiennicze określonymi technikami,

–

zastosować mechaniczną i chemiczną obróbkę rękodzielniczych płaskich wyrobów
włókienniczych,

–

zastosować metody konserwacji wyrobów tkanych,

–

udokumentować wytwarzanie wyrobów tkanych,

–

określić sposób i warunki magazynowania wyrobów tkanych,

–

posortować odpady powstałe podczas wytwarzania wyrobów tkanych,

–

rozliczyć zużycie surowców włókienniczych stosowanych do wykonania wyrobów
tkanych,

–

sporządzić kalkulację kosztów wykonania wyrobów,

–

posłużyć się nazwami handlowymi płaskich wyrobów włókienniczych,

–

wykonać prace związane z konserwacją narzędzi i urządzeń stosowanych do ręcznego
wytwarzania wyrobów tkanych,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Pojęcia podstawowe

4.1.1. Materiał nauczania

Tkanina jest płaskim wyrobem włókienniczym, utworzonym z dwóch układów nitek

osnowy i wątku. Osnowa przebiega wzdłuż tkaniny, a wątek prostopadle do niej. Osnowa
i wątek przeplatają się ze sobą według określonego porządku, który nazywa się splotem.

Budowę tkaniny określają następujące czynniki:

−

rodzaj włókien

−

grubość nitek osnowy i wątku,

−

splot,

−

liczba nitek osnowy i wątku na 1 dm,

−

wrobienie.

Wrobieniem nitki nazywamy procentowy stosunek różnicy długości nitki między jej

długością po rozprostowaniu a długością w tkaninie do długości nitki w tkaninie

%

100

⋅

−

=

o

l

o

l

l

W

gdzie:
W – wrobienie nitki w procentach,
l – długość nitki po rozprostowaniu,
l

o

– długość odcinka tkaniny, z którego pobrano nitkę.

W opisie splotu tkackiego występują następujące pojęcia:

Raport splotu (R) – najmniejsza liczba nitek osnowy i wątku, po której kolejność

przeplatania powtarza się. Wielokrotnie powtarzany raport daje wzór tkaniny. Rozróżnia się
raport osnowowy (R

o

) oraz raport wątkowy (R

w

). W splotach zasadniczych oba raporty są

sobie równe R =R

o

= R

w

. W splotach pochodnych zasadniczych R

o

≠ R

w

.

Pokrycie osnowowe – miejsce w tkaninie, w którym nitka osnowy znajduje się nad nitką

wątku. Zaznacza się zawsze polem zamalowanym lub zakreskowanym (rys. 1)

Rys. 1. Schemat tkaniny, pokrycie osnowowe i oznaczenie na rysunku splotu [6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

Pokrycie wątkowe – miejsce w tkaninie, w którym nitka wątku znajduje się nad nitką

osnowy. Zaznacza się zawsze polem pustym, niezakreślonym (rys. 2).

Rys. 2. Schemat tkaniny, pokrycie wątkowe i oznaczenie na rysunku splotu [6]

Zmianie pokrycia osnowowego na wątkowe lub odwrotnie towarzyszy przejście nitki

z jednej strony na drugą. Przejście takie nosi nazwę przegięcia. W zależności od
rozpatrywanego układu nitek rozróżnia się przegięcie osnowy lub wątku. Każdy splot
w obrębie raportu charakteryzuje się ściśle określoną liczbą przegięć osnowy p

o

i wątku p

w

.

Liczba przegięć p

o

i p

w

stanowi, obok raportu, drugi parametr splotu. Dwa kolejno po sobie

następujące przegięcia tworzą przeplot dający pokrycie osnowowe lub wątkowe. Najkrótszy
przeplot odpowiada jednemu pokryciu.

Splot tkacki z przewagą pokryć osnowowych nazywa się osnowowym (ciężki), a splot

z przewagą pokryć wątkowych – wątkowym (lekkim), natomiast splot, w którym istnieje
równowaga pokryć wątkowych i osnowowych, nazywa się dwustronnym.

Sposób rozmieszczenia pokryć osnowowych i wątkowych w granicach raportu określa

skok. Rozróżnia się skok osnowowy oraz skok wątkowy.

Skok osnowowy (s

o

) wskazuje o ile nitek wątku jest oddalone analogiczne do

rozpatrywanego pokrycie na poprzedniej nitce osnowy.

Skok wątkowy (s

w

) wskazuje o ile nitek osnowy jest oddalone analogiczne do

rozpatrywanego pokrycie na poprzedniej nitce wątku. Rysunek tkacki tkaniny i parametry
splotu przedstawia rys. 3.

Rys. 3. Rysunek tkacki oraz parametry splotu [5]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Do sporządzania rysunków splotów wykorzystuje się papiery kratkowane (rys. 4)

o jednakowej szerokości kolumn i rzędów, czyli o kratkach kwadratowych. Kratkówki
o polach prostokątnych stosowane są z reguły do splotów wielkowzorzystych.

Rys. 4. Przykłady kratkówek [5]

Zarówno kratkówki o polach kwadratowych jak i prostokątnych dzielone są grubszymi

liniami na większe kwadraty grupujące określoną liczbę kolumn i rzędów, co ułatwia
sporządzanie rysunków splotów. Na rysunku 1 pokazano przykłady najczęściej stosowanych
kratkówek.

W niektórych przypadkach zamiast tkackiego rysunku splotu stosuje się oznaczenia

cyfrowo – literowe splotu umożliwiające szybkie, słowne określenie jego budowy.
Oznaczenia takie są stosowane dla splotów o mało skomplikowanej budowie. Oznaczenie
cyfrowo – literowe składa się z wyróżnika raportu splotu oraz wartości skoku wątkowego lub
literowego symbolu kierunku rządków. Wyróżnik raportu splotu wskazuje liczbę kolejnych
pokryć osnowowych (nad kreską) lub wątkowych (pod kreska) dla pierwszej nitki wątku. Tak
więc jego budowa jest następująca:

m

n

Dla bardziej rozbudowanych splotów budowa jest następująca:

k

k

m

m

m

n

n

n

...

....

2

1

2

1

Zawsze suma wszystkich pokryć jest równa raportowi osnowowemu.

n

1

+ m

1

+ n

2

+ m

2

+ ….n

k

+ m

k

= R

o

gdzie:
n

1

– liczba kolejnych pokryć osnowowych dla pierwszej nitki wątku,

m

1

– liczba kolejnych pokryć wątkowych dla pierwszej nitki osnowy,

k – liczba nitek wątku i osnowy,
R

o

– raport osnowowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

Biorąc pod uwagę strukturę i wygląd wyrobu, można wyodrębnić następujące grupy

splotów:

−

zasadnicze,

−

pochodne zasadniczych,

−

modyfikowane i zestawne,

−

złożone,

−

gazejskie.

Sploty należące do grupy splotów zasadniczych muszą spełniać następujące warunki:

−

raport osnowowy i raport wątkowy powinny być sobie równe (R

o

= R

w

),

−

poszczególne rodzaje skoków powinny mieć wartości stałe w obrębie raportu (s

o

= const.

i s

w

= const.),

−

wyróżnik splotu może mieć budowę:

m

1

lub

1

n

, co oznacza, że każda nitka

w obrębie raportu powinna mieć tylko jedno pokrycie różniące się od pozostałych.
W pierwszym przypadku, każda nitka osnowy i wątku ma tylko jedno pokrycie
osnowowe wśród wątkowych, w drugim tylko jedno pokrycie wątkowe wśród
osnowowych. Z budowy wyróżnika splotu wynika, że R = 1 + m, lub R = n + 1, przy
czym R = R

o

= R

w

.

Wśród splotów zasadniczych wyróżniamy:
1.

Splot płócienny – aby zachodziło wzajemne przeplatanie nitek w tkaninie najmniejszy
raport splotu zasadnicego musi obejmować dwie nitki, a więc R

o

= R

w

= 2 . Wyróżnik

takiego splotu ma postać

1

1

. W granicach dwunitkowego raportu splotu istnieje

możliwość przesunięcia względem siebie pokryć tylko o jedna nitkę, zarówno w kierunku
osnowy, jak i watku. Zatem wartości skoków są równe i wynoszą s

o

= s

w

= 1. Widok

tkaniny o takim splocie wraz z rysunkiem tkackim i parametrami splotu przedstawiono na
rysunku 5.

a)

b)

c)

Rys. 5. Splot płócienny a) widok tkaniny, b) tkacki rysunek splotu, c) parametry splotu [5]

Powierzchnia tkanin o splocie płóciennym jest gładka, równomierna bez jakichkolwiek
zgrubień pokryć.

Tkaniny o splocie płóciennym wytwarzane są pod różnymi nazwami handlowymi. Do
najbardziej znanych należą: alpaca, jersey, sukno i tropic. Tkaniny bawełniane to: kreton,
zefir, popelina, oxford, fulard, batyst. Tkaniny jedwabne to: szyfon, crepe de chine,
georgette, etamina i tafta.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

2.

Sploty skośne – oprócz warunków dotyczących wszystkich splotów zasadniczych muszą
spełniać dodatkowe warunki: R

o

= R

w

≥

3, s

w

= 1 lub -1. Przy raportach większych od 2

wartość skoku wątkowego rówana 1 powoduje układanie sie pokryć wzdłuż linii
biegnących skośnie na powierzchni tkaniny – skośne rządki. Nachylenie ich zależy od
gęstości nitek wątku i osnowy. Przy jednakowej gęstości wątku I osnowy rządki biegną
pod kątem 45

0

do brzegu tkaniny. Jeżeli gęstość osnowy jest większa od gęstości wątku

rządki tworzą z brzegiem tkaniny kąt większy niż 45

0

. Do oznaczania kierunku rządków

przyjmuje się litery S i Z. Przy s

w

= 1 – kierunek rządków Z (zgodny z kierunkiem

pochylenia środkowej części litery Z), natomiast przy s

w

= -1– kierunek rządków S

(zgodny z kierunkiem pochylenia środkowej części litery S). Jeżeli rządki po prawej
stronie tkaniny biegną w górę ku prawemu brzegowi to po lewej stronie biegną w górę ku
lewemu brzegowi tkaniny, a zatem prawa strona ma inny wygląd niż strona lewa. Tkaniny
o splocie skośnym są bardziej miękkie i porowate niż tkaniny o splocie płócinnym
wykonane z takich samych nitek. Rysunek 6 przedstawia czteronitkowy splot skośny
wątkowy.

a)

b)

c)

Rys. 6. Czteronitkowy splot skośny wątkowy a) widok tkaniny, b) tkacki rysunek splotu,

c) parametry splotu [5]

3.

Sploty atłasowe – podobnie jak w splotach skośnych wątek przebiega nad lub pod
większą liczbą nitek osnowy. Sploty należące do tej grupy muszą spełniać następujące
warunki:

R

o

= R

w

= R

≥

5,

1 < s

w

< R – 1

Z pierwszego warunku wynika, że wyróżnik najmniejszego splotu atłasowego może mieć

budowę:

4

1

– atłas wątkowy zwany satyną, lub

1

4

– atłas osnowowy.

W splotach atłasowych punkty przeplotu nitek osnowowych z wątkowymi nie tworzą
ciągłych skośnych linii, lecz są rozproszone w określonym porządku i mało widoczne,
prze co powierzchnia tkaniny jest gładka i zależnie od połysku nitek mniej lub bardziej
lśniąca. W tkaninach o splocie atłasowym można łączyć dwa rodzaje nitek, przy czym
cenniejszą z nich uwidocznia się po prawej stronie tkaniny. Rysunek 7 przedstawia
ośmionitkowy splot atłasowy wątkowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

a)

b)

c)

Rys. 7. Splot atłasowy ośmionitkowy a) widok tkaniny b) tkacki rysunek splotu c) parametry splotu [5]

Wśród splotów pochodnych zasadniczych wyróżniamy:

1.

Sploty rypsowe – pochodne splotu płóciennego:

−

poprzeczny,

−

podłużny,

−

skośny "S" lub "Z".

2.

Sploty panamowe – pochodne splotu płóciennego:

−

regularny,

−

nieregularny.

3.

Sploty skośne – pochodne splotu skośnego zasadniczego:

−

łamany (jodełka) – rys. 8,

−

stromorządkowy,

−

wielorządkowy,

−

wzmocniony,

−

krzyżykowy.

4.

Sploty atłasowe – pochodne splotu atłasowego zasadniczego:

−

nieregularny,

−

wzmocniony,

−

cieniowany,

−

wieloskokowy.

Rys. 8. Wygląd powierzchni tkaniny wykonanej w splocie skośnym łamanym – jodełka [4]

Różne kombinacje splotów dają możliwość uzyskania różnorodnych wzorów

z żakardowymi włącznie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest tkanina?

2.

Co to jest wrobienie nitki?

3.

Co to jest raport splotu?

4.

Co to jest kratkówka i do czego służy?

5.

W jaki sposób zaznaczamy pokrycie osnowowe i wątkowe w granicach raportu i poza
nim?

6.

Co to jest wyróżnik raportu?

7.

Jakie znasz sploty tkackie?

8.

Co to jest skok osnowowy i wątkowy?

9.

Jakie warunki musza spełniać sploty zasadnicze?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Z otrzymanych od nauczyciela 10 ponumerowanych próbek tkanin wybierz próbki

wykonane splotem płóciennym. Zapisz numery wybranych próbek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą splotów tkackich,

2)

porównać próbki tkanin z rysunkami splotów,

3)

wybrać próbki tkanin wykonane splotem płóciennym,

4)

zapisać w zeszycie przedmiotowym numery wybranych próbek,

5)

zaprezentować swoja pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

10 próbek tkanin o różnych splotach,

−

materiały dla ucznia,

−

lupka tkacka,

−

zeszyt przedmiotowy.

Ćwiczenie 2

Na podstawie wybranych próbek tkanin z ćwiczenia nr 1 sporządź rysunek tkacki

układów nitek w tkaninie i zaznacz wszystkie parametry splotu. Sporządź z kolorowych
pasków papieru model splotu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą sporządzania rysunków tkackich
splotów,

2)

przygotować kratkówkę,

3)

sporządzić rysunek splotu płóciennego,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

4)

zaznaczyć parametry splotu,

5)

przygotować paski kolorowego papieru,

6)

sporządzić model splotu płóciennego,

7)

zaprezentować swoja pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki tkanin o splocie płóciennym,

−

materiały dla ucznia,

−

przybory rysunkowe,

−

kartka papieru,

−

papier kolorowy,

−

nożyce, klej,

−

zeszyt przedmiotowy.

Ćwiczenie 3

Określ przy pomocy lupki tkackiej liczbę nitek osnowy i wątku na 1 dcm tkaniny

płóciennej otrzymanej od nauczyciela i określ wrobienie nitki osnowy. Wyniki obliczeń
zapisz w zeszycie przedmiotowym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą sposobu ustalaniu wrobienia nitek,

2)

z otrzymanej tkaniny wyciąć próbkę o powierzchni 1 dcm

2

,

3)

w przygotowanej próbce obliczyć liczbę nitek wątku i osnowy,

4)

obliczenia zapisać w zeszycie przedmiotowym,

5)

wysnuć nitkę osnowy,

6)

zmierzyć jej długość po rozprostowaniu,

7)

obliczyć wrobienie nitki,

8)

wynik zapisać w zeszycie przedmiotowym,

9)

zaprezentować swoja pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

tkanina płócienna,

−

materiały dla ucznia,

−

nożyce,

−

linijka, ołówek,

−

lupa tkacka,

−

igła do oddzielania nitek,

−

zeszyt przedmiotowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

Ćwiczenie 4

Z otrzymanych od nauczyciela próbek tkanin wybierz próbki tkanin wykonane splotami

zasadniczymi, nazwij je i wykonaj ich rysunki tkackie z zaznaczeniem raportu. Wykonaj
papierowy model wybranego splotu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczących zasadniczych splotów tkackich,

2)

z otrzymanych próbek wybrać próbki wykonane splotami zasadniczymi,

3)

nazwać poszczególne sploty,

4)

wykonać rysunki tkackie splotów,

5)

zaznaczyć raporty,

6)

wykonać papierowy model wybranego splotu,

7)

zaprezentować swoja pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki tkanin o różnych splotach,

−

materiały dla ucznia,

−

kartka papieru w kratkę,

−

papier kolorowy, nożyce, klej,

−

przybory do pisania i rysowania,

−

lupa tkacka,

−

zeszyt przedmiotowy.

Ćwiczenie 5

Z otrzymanych od nauczyciela próbek tkanin wybierz próbki wykonane splotami

skośnymi. Narysuj ich raporty i podaj kierunek biegu rządków.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczących splotów skośnych,

2)

wybrać próbki wykonane splotami skośnymi,

3)

narysować ich raporty,

4)

ustalić i zapisać w formie literowej kierunek biegu rządków,

5)

zaprezentować swoją pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki tkaniny wykonane różnymi splotami tkackimi,

−

materiały dla ucznia,

−

zeszyt przedmiotowy,

−

przybory do pisania i rysowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Ćwiczenie 6

Na podstawie rysunków splotów tkackich i próbek tkanin otrzymanych od nauczyciela

dobierz do rysunku splotu odpowiednią próbkę tkanin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje w materiale nauczania dotyczącą splotów tkackich,

2)

dokonać analizy rysunków splotów,

3)

porównać rysunki splotów z otrzymanymi próbkami,

4)

dobrać próbki tkanin do odpowiednich rysunków splotów,

5)

zaprezentować swoja pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki tkanin wykonane różnymi splotami tkackimi,

−

rysunki splotów tkackich,

−

materiały dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zdefiniować pojęcie tkaniny?

2)

podać różnicę między pokryciem osnowowym i pokryciem
wątkowym?

3)

rozróżnić sploty tkackie zasadnicze?

4)

wykonać rysunki splotów tkackich?

5)

określić parametry splotów tkackich?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.2.

Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych

4.2.1.

Materiał nauczania

Trudno określić datę powstania pierwszej tkaniny, ale prawdopodobnie pierwsze wyroby

przypominające tkaniny powstawały już ponad 7500 lat temu. Warsztaty miały wówczas
prymitywną formę (rys. 9). Były to dwa pionowe słupy, do których w górnej części
przymocowana była pozioma belka. Do tej belki przywiązywano pasma skórzanych rzemieni,
lian lub łyka, które stanowiły osnowę, obciążając je w dolnej części kamieniami. Pomiędzy
tymi elementami przeplatano podobny materiał (wątek), uzyskując wyroby przypominające
tkaninę. Wyroby te nie miały jednak wszystkich cech tkaniny, ponieważ ich długość
ograniczona była do kilkudziesięciu centymetrów. Dopiero opanowanie przędzenia
umożliwiło dalszy rozwój tkactwa.

Rys. 9. Prymitywne urządzenie do tkania

Przędzenie pierwotnie odbywało się ręcznie przy użyciu bardzo prymitywnych narzędzi:

kądzieli i wrzeciona (rys. 10).

Rys. 10. Kądziel i wrzeciono

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

Włókna, na przykład lnu czesanego, przywiązywano do górnej części drążka zwanego

kądzielą, osadzonego w otworze deski. Prządka wyciągała palcami lewej ręki pęczek włókien
z kądzieli, skręcała i przymocowywała je do wrzeciona. Prawą ręką wprowadzała wrzeciono
w szybki ruch obrotowy, przez co wyciągnięty pęczek włókien skręcał się tworząc przędzę,
która nawijała się na wrzeciono.

Powstanie ok. XI wieku kołowrotka (rys. 11) pozwoliło przyspieszyć proces przędzenia

i uzyskać przędzę lepszej jakości – bardziej równomierną. Wrzeciono wprawiano najpierw
w ruch za pomocą korby ręcznej, później zaś zastosowano pedał nożny. Przy użyciu
kołowrotka prządka mogła obiema rękami wyciągać i skręcać włókno, co wpływa to dodatnio
na jakość i szybkość przędzenia. Przędzenie na kołowrotku ręcznym zachowało się u nas do
tej pory w przędzalnictwie ludowym lnu i wełny. Ręczną przędzę lnianą i wełnianą stosuje się
w tkactwie artystycznym do wyrobu tkanin odzieżowych i dekoracyjnych (kilimy,
makaty, itp.)

Rys. 11. Kołowrotek

Do grupy tkanin wyplatanych ręcznie należą kilimy i gobeliny, wytwarzane najczęściej

przez artystów. Sposób wytwarzania kilimów i gobelinów jest taki sam, lecz różnią się one
wzorami tworzonymi z barwnych wątków. Kilimy mają proste wzory, najczęściej
geometryczne, natomiast gobeliny przedstawiają sceny rodzajowe, religijne, krajobrazy,
zwierzęta itp. Rysunek nr 12 przedstawia fragment przeplatania wątków w dywanie gładkim
typu kilim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

Rys. 12. Fragment przeplatania wątków w kilimie [6]

Na mocno napiętej osnowie lnianej, konopnej lub jutowej wyplata się ręcznie

różnobarwny wzór powstający z kolorowych odcinków wątku, najczęściej wełnianego.
W szerokości wyrobu może wystąpić w jednej linii nawet kilka wątków różnej barwy. Na
rysunku 12 widoczne jest, że poszczególne nitki wątku nie są połączone w punktach styku.
Powstające w ten sposób prześwity są eliminowane poprzez zeszywanie cienką nitką
sąsiadujących pętli wątku na lewej stronie kilimu – przedstawiono na rys. 13. W niektórych
kilimach zamiast zeszywania prześwitów wprowadza się cienkie nitki wątku w całej
szerokości kilimu. Inny sposób zabezpieczenia przed powstawaniem prześwitów polega na
splataniu pętli poszczególnych odcinków wątku – przedstawiono na rys. 14. Jednak w tym
przypadku nie można uzyskać barwnie czystych konturów wzoru.

Wykonywanie gobelinu rozpoczyna się od przygotowania wzoru (obrazu). Najczęściej

przygotowuje go artysta plastyk lub malarz. Następnie układa się taki obraz na dużym stole
i przykrywa kalką techniczną. Na kalce obrysowuje się kontury poszczególnych barw
składających się na obraz. Następnie przez kalkę ołówkową przenosi się obrysy plam
barwnych na białe wyprasowane płótno. Tak przygotowane płótno nazywa się konturówką.

Rys. 13. Zeszywanie prześwitów [6]

Rys. 14. Splatanie pętli [6]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

Ponieważ w kilimach i gobelinach wyplatanych ręcznie nitki obu układów tworzą splot

płócienny, istotny jest dobór odpowiedniej ich grubości i liczności w tkaninie. Wpływ
grubości i liczności nitek obu układów na wygląd tkanin otrzymywanych techniką gobelinową
przedstawia rysunek 15 a i b.

a)

b)

Rys. 15. Wpływ grubości i liczności nitek na wygląd tkaniny a) rozwiązanie prawidłowe,

b) rozwiązanie nieprawidłowe

Korzystniejsze są rozwiązanie, w których na wątek zastosowano nitki o mniejszej

grubości i znacznie większej liczebności w stosunku do nitek układu prostopadłego.
Przykładami wyrobów wytwarzanych techniką gobelinową są słynne arrasy wawelskie. Arras
to tkanina sporządzona z cienkich nici wełnianych często z dodatkiem nici jedwabnych
i złotych. Wyrabiana była w średniowieczu i w XVIII w. Osnowa jest ukryta pod
różnobarwnym wątkiem, a nić wątku danego koloru przeplata osnowę tylko w obrębie danej
plamy barwnej. Przykład arrasu przedstawia rysunek 16. Współcześnie wykonywane wyroby
tego typu nazywane są kilimami grzebyczkowymi.

Rys. 16. Przykład arrasu [materiały własne]

Inny sposób wprowadzania wątku stosuje się przy wyrobie dywanów zwanych sumakami.

Wzór w tych tkaninach tworzy się różnobarwnymi wątkami przez owijanie nitek osnowy
w sposób pokazany na rysunku 17 a i b.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

a)

b)

Rys. 17. Łączenie nitek osnowy i wątku w dywanach tworzonych techniką sumakową: a) owijanie wątku na

jednej nitce osnoey, b) owijanie wątku na dwóch nitkach osnowy [6]

W odróżnieniu od gobelinów i kilimów, sumaki mają dwa rodzaje wątków: zasadniczy –

przeplatający splotem płóciennym i brawny – tworzący wzór dywanu. Po utworzeniu
fragmentu wzoru, brawny wątek przebiega dołem aż do miejsca, w którym powinien tworzyć
dalszy jego fragment. Dlatego po lewej stronie dywanu otrzymuje się nieuporządkowane
luźne odcinki barwnych wątków.

Wykonywanie ręczne kilimów grzebyczkowych

Ze względu na niewielkie długości kilimów grzebyczkowych można wykonywać je

z wykorzystaniem prostej ramy wykonanej z drewna, o wymiarach nieco większych niż
przyszły wyrób. Na przeciwległych bokach ramy (górnym i dolnym) wbija się małe gwoździe
w odstępach ok. 5 mm, między którymi przeplata się nitki (nitkę) osnowy, tworząc
płaszczyznę równolegle ułożonych nitek. Pierwszą i ostatnią nitkę często wzmacnia się przez
wstawienie dodatkowej nitki. Na tak przygotowanej osnowie wykonuje się tą samą przędzą,
jaka użyta została na osnowę, odcinek ok. 3–5 cm tkaniny w splocie płóciennym, przy czym
osnowa musi być bardzo mocno naprężona.

Osnowa jest najczęściej wykonana z mocnej, nitkowanej, szarej przędzy lnianej lub

wełnianej, wątek z różnej grubości zgrzebnej przędzy wełnianej. Jako wątek stosuje się
najczęściej grubą, pojedynczą, o małym skręcie, ręcznie przędzioną przędzę wełnianą, ale
również przędze z innych surowców, jak np. jedwab, len, bawełna, a nawet wąskie ścinki
futer, tkanin, czy metalowe lub metalizowane nitki. Zastosowanie jako wątku wielu różnych
materiałów daje w tkaninie dodatkowe efekty plastyczne, które chętnie są wykorzystywane
przez twórców tkanin artystycznych. Zależnie od obrazu jaki ma zostać przedstawiony na
gobelinie, twórca musi sobie przygotować odpowiednio wiele odcieni kolorów wątku.
Najczęściej twórcy barwią białą przędzę przeznaczoną na wątek samodzielnie, używając do
tego celu dostępnych barwników do tkanin.

Technika wykonywania kilimu grzebyczkowego odbiega dość zasadniczo od

wykonywania innych tkanin. W trakcie tkania nie można wyróżnić tzw. krawędzi tkaniny,
ponieważ wątek układany jest w taki sposób, aby wypełniał obszar w którym występuje dany
kolor. Pracę wykonuje się wypełniając kolejno plamy barwne dobranymi kolorami wątku.
Tworzą się w ten sposób tzw. pagórki, tak więc krawędź tkaniny tworzy linię mocno
pofalowaną. Końce przędzy wątkowej o długości kilku centymetrów zostają przeciągnięte na
lewą (dolną) stronę. Ponieważ wiele fragmentów tkaniny wykonanych jest bardzo krótkimi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

odcinkami wątku, obcięcie tych końcówek spowodowałoby osłabienie spójności tkaniny.
Wprowadzane odcinki wątku nie mogą być przybijane bidłem, ponieważ „krawędź tkaniny”
jest linią krzywą. Do tego celu służy specjalny, bardzo ciężki stalowy grzebyk (od niego
pochodzi nazwa kilim grzebyczkowy), przypominający widelec. Wątek wprowadzany jest
bardzo luźno przy pomocy czółenek do tkania ręcznego (rys. 18) i przybijany bardzo mocno,
ponieważ musi on całkowicie przykryć nitki osnowy. Widoczne nitki osnowy są błędem.
Pionowy układ tkaniny na krośnie ułatwia wykonywanie tej pracy. Po wykonaniu całego
obrazu pracę kończy ponowne wykonanie odcinka tkaniny tą samą przędzą co osnowa.
Podczas pracy tkacz musi kontrolować szerokość tkaniny, ponieważ zbyt duże naprężenie
wątku powoduje jej zwężanie.

Rys. 18. Czółenko do tkania ręcznego [6]

Po zdjęciu kilimu, mocno naciągniętą tkaninę przybija się do płaskiego blatu w celu

ustabilizowania jej wymiarów. Często tak naprężoną tkaninę dodatkowo zrasza się wodą, co
przyspiesza proces stabilizacji. Ostatnim zabiegiem jest ewentualne wykonanie frędzli.

Dywany wiązane ręcznie

Między wątkami zasadniczymi osnowa jest owiązywana krótkimi odcinkami grubej

przędzy, której barwy tworzą odpowiedni wzór dywanu. W zależności od sposobu
owiązywania nitek rozróżnia się dwa rodzaje węzłów: smyrneńskie (typu Giordi) i perskie
(typu Senneh). Sposoby wiązania nitek obu węzłami przedstawiono na rysunku nr 19 i 20.

Rys. 19. Sposoby wiązania węzłów smyrneńskich, b) perskich

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Rys. 20. Sposoby wiązania węzłów perskich

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie wyroby tkackie można wykonać na ramie?

2.

Od czego zależy wielkość ramy?

3.

Co to są kilimy grzebyczkowi?

4.

Jak powstaje rysunek wzoru gobelinu lub kilimu?

5.

W jaki sposób zakładamy osnowę na ramę tkacką?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ wielkość ramy tkackiej do wykonania kilimu o wymiarach podanych przez

nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać w materiałach ćwiczeniowych informacje dotyczącą kilimów,

2)

zapisać wymiary kilimu,

3)

ustalić wymiary ramy,

4)

zaprezentować własną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

materiały dla ucznia,

−

zeszyt przedmiotowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

Ćwiczenie 2

Wykonaj ramę tkacką dla kilimu o parametrach podanych przez nauczyciela.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii i przepisami bhp i ppoż,

2)

zapisać parametry kilimu,

3)

dobrać materiał na wykonanie ramy tkackiej,

4)

zbić ramę tkacką,

5)

nabić gwoździe,

6)

uporządkować stanowisko po zakończeniu pracy,

7)

zaprezentować własną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

listewki, deski,

−

gwoździe, młotek,

−

przybory kreślarskie,

−

fartuch ochronny.

Ćwiczenie 3

Zaprojektuj prosty, trzykolorowy wzór kilimu i sporządź rysunek dyspozycyjny do jego

wykonania. Rozmiar kilimu dopasuj do wykonanej w ćwiczeniu 2 ramy tkackiej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

sporządzić projekt plastyczny kilimu w skali 1:1

2)

sporządzić rysunek dyspozycyjny do wykonania kilimu,

3)

zaprezentować własną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

rama tkacka z ćwiczenia 2,

−

arkusz papieru,

−

przybory do rysowania,

−

przybory kreślarskie,

−

katalogi wzorów kilimów.

Ćwiczenie 4

Wykonaj kilim zaprojektowany w ćwiczeniu 3.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, przepisami bhp i ppoż,

2)

dobrać przędzę na osnowę i wątek,

3)

założyć osnowę na ramę tkacką,

4)

nawinąć przędzę wątkową (3 kolory) na czółenka,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

5)

wykonać kilim zgodnie z zaprojektowanym wzorem,

6)

skontrolować przebieg tkania,

7)

usunąć ewentualne błędy,

8)

uporządkować stanowisko po zakończeniu pracy,

9)

zaprezentować własną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

przędze – osnowowa i wątkowa,

−

rama tkacka,

−

rysunek dyspozycyjny wzoru,

−

czółenka,

−

materiały dla ucznia,

−

fartuch ochronny.

Ćwiczenie 5

Wykończ wykonany w ćwiczeniu 4 kilim.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z wymogami ergonomii, przepisami bhp i ppoż,

2)

zdjąć kilim z ramy,

3)

nabić kilim na płaski blat,

4)

zwilżyć wodą kilim,

5)

po wyschnięciu zdjąć kilim,

6)

uporządkować stanowisko pracy,

7)

zaprezentować własną pracę.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kilim na ramie,

−

płaski blat,

−

gwoździe, młotek,

−

spryskiwacz z wodą,

−

fartuch ochronny.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

zbudować ramę tkacką o określonych wymiarach?

2)

założyć osnowę na ramę tkacką?

3)

dobrać przędzę do wykonania kilimów?

4)

sporządzić rysunek wzoru kilimu?

5)

wykonać kilim?

6)

zdjąć kilim z ramy?

7)

wykończyć kilim?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

5.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeżeli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Tkanina zbudowana jest z

a)

osnowy i kolumienek.

b)

osnowy i wątku.

c)

wątku i rządków.

d)

kolumienek i rządków.

2. Najmniejsza liczba nitek osnowy i wątku, po której kolejność przeplatania powtarza się to

a) raport splotu.

b) wrobienie nitek.

c) pokrycie wątkowe.

d) pokrycie osnowowe.

3. Raport osnowowy i wątkowy są sobie równe w splotach

a) rypsowych poprzecznych.

b) panama regularnych.

c) atłasowych zasadniczych.

d) skośnych łamanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4. Przedstawionym wzorem

%

100

⋅

−

=

o

l

o

l

l

W

można obliczyć

a) liczbę pokryć wątkowych.

b) wrobienie nitek.

c) liczbę pokryć osnowowych.

d) skok osnowowy.

5. Miejsce w tkaninie, w którym nitka wątku znajduje się nad nitką osnowy to

a) przegięcie osnowowe.

b) pokrycie osnowowe.

c)

przegięcie wątkowe.

d) pokrycie wątkowe.

6. Pokazana na rysunku tkanina jest wykonana splotem

a) atłasowym.

b) rypsowym.

c) płóciennym.

d) panama.

7. Rysunek przedstawia splot tkacki

a) ośmionitkowy atłasowy wątkowy.

b) czteronitkowy atłasowy wątkowy.

c) płócienny.

d) panama.

8. Rysunek przedstawia pokrycie

a) osnowowe.

b) wątkowe.

c) kolumienkowe.

d) rządkowe.

9. Na przedstawionym rysunku tkackim raport osnowowy wynosi

a) 1.

b) 2.

c) 4.

d) 5.

10. Wyróżnik splotu

4

1

opisuje splot, którego raport wynosi:

a) 1.

b) 3.

c) 4.

d) 5.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

11. Rysunek przedstawia sposób wiązania węzłów

a) płaski.

b) perski.

c) smyrneński.

d) Giordi.

12. Kołowrotek służy do

a) tkania ręcznego.

b) tkania maszynowego.

c) przędzenia maszynowego.

d) przędzenia ręcznego.

13. Kilimy grzebyczkowe wykonane z grubej przędzy wełnianej przeznaczone są

a)

do dekoracji ścian.

b)

na pokrowce foteli.

c)

na obrusy.

d)

na obicia mebli.

14. Do sporządzania rysunków splotów tkackich wykorzystuje się

a)

papiery gładkie.

b)

papiery w linię.

c)

papiery kratkowane.

d)

kalkę techniczną.

15. Sploty należące do grupy splotów zasadniczych muszą spełniać następujące warunki

a) R

o

= R

w

, s

o

≠

const, s

w

= const.

b) R

o

= R

w

, s

o

= const, s

w

≠

const.

c) R

o

> R

w ,

s

o

= const, s

w

= const.

d) R

o

= R

w

, s

o

= const, s

w

= const.

16. Rysunek techniczny wzoru gobelinu powstaje przez

a) przenoszenie projektu plastycznego na kratkówkę.

b) kalkowanie projektu plastycznego.

c) fotografowanie projektu plastycznego.

d) przenoszenie projektu plastycznego na folię.

17. Na rysunku przedstawiono splot tkacki

a) panamowy.

b) płócienny.

c) atłasowy.

d) satynowy.

18. Podane parametry określają splot

a) czteronitkowy skośny osnowowy.

b) czteronitkowy skośny wątkowy.

c) czteronitkowy atłasowy wątkowy.

d) czteronitkowy atłasowy osnowowy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

19. Rysunek przedstawia

a)

pokrycie osnowowe.

b) pokrycie wątkowe.

c) przegięcie osnowowe.

d) przegięcie wątkowe.

20. Splot panamowy jest pochodnym splotu

a) płóciennego.

b) skośnego.

c) atłasowego.

d) satynowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Wykonywanie ręczne wyrobów tkanych

Zakreśl poprawną odpowiedź

.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

6. LITERATURA

1.

Czyżnikowska S.: Tkactwo ręczne. Wydawnictwo Warta, Warszawa 1988

2.

Glasbrook K.: Techniki tkackie krok po kroku. KDC, Warszawa 2004

3.

Dziamara H.: Dziewiarstwo maszynowo-ręczne. Technologia dla ZSZ, WSiP, Warszawa
1987

4.

Huml I.: Współczesna tkanina polska. Arkady, Warszawa 1989

5.

Krzeptowska Z., Sypniewski J.: Tkactwo rękodzielnicze. Wydawnictwo Spółdzielcze,
Warszawa 1985

6.

Nycz E. Owczarz R., Średnicka L.: Budowa tkanin. WSiP Warszawa 1990

7.

Panek W., Turek K.: Technologia tkactwa dla ZSZ. WSiP, Warszawa 1989

8.

Turek K.: Nauczanie technologii tkactwa w ZSZ. WSiP, Warszawa 1988

9.

Tuszyńska W.: Dywany i kilimy. Wydawnictwo Warta, Warszawa 1987