Półwysep Indochiński i Indonezja

1. Indonezja

1.1. Dylematy wyboru: modernizacja czy islamizacja?
1.2. Żywa tradycja — symbole i mity
1.3. Historia
1.4. Gospodarka
1.5. Ustrój polityczny
1.6. Kultura i sztuka

2. Birma

2.1. Usytuowanie geopolityczne
2.2. Walka o prawa człowieka w Birmie
2.3. Historia Birmy
2.4. Gospodarka Myanmaru
2.5. Kultura i sztuka Birmy

3. Tajlandia

3.1. Usytuowanie geopolityczne
3.2. Historia
3.3. Kultura i sztuka
3.4. Gospodarka i polityka

4. Kambodża

4.1. Usytuowanie geopolityczne
4.2. Historia
4.3. Gospodarka
4.4. Kultura

5. Laos

5.1. Usytuowanie geopolityczne
5.2. Gospodarka
5.3. Klimat i krajobraz
5.4. Krótki rys historyczny
5.5. Kultura, obyczaje, święta

6. Wietnam

6.1. Usytuowanie geopolityczne
6.2. Gospodarka
6.3. Historia
6.4. Kultura

Bibliograﬁa

1. Indonezja

Dane podstawowe

Obszar

: 1 900 000 kilometrów kwadratowych.

Ludność

: 220 000 000.

Stolica

: Dżakarta.

Granice

: z Timorem Wschodnim — 223 kilometry, z Malezją — 1782, z Nową

Gwineą — 820.

Metropolie

: Dżakarta, Bandung, Surabaja, Medan, Semarang, Padang.

Język

: indonezyjski.

Ustrój

: republika (od 1945 roku).

Waluta

: rupia (IDR).

Specyﬁka

: Indonezja jest archipelagiem kilkunastu tysięcy wysp, największe z nich

to Jawa, Sumatra, Bali, Borneo, Celebes; 6000 wysp to wyspy niewielkie, jeszcze
więcej to rejony bezludne.

Klimat

: tropikalno-monsunowy; cały archipelag położony jest koło równika.

1.1. Dylematy wyboru: modernizacja czy islamizacja?

Pod koniec 2007 roku indonezyjski ambasador w Polsce wygłosił w Polskiej Aka-
demii Nauk wykład poświęcony gospodarce i ekspansji ekonomicznej Indonezji
w XXI wieku. Podkreślił znaczenie ogromnego bogactwa surowcowego tego kra-
ju, szczególnie złóż ropy i gazu, węgla kamiennego, miedzi, niklu, cyny, złota,
boksytu, które w latach 1942–1944 spowodowało inwazję i okupację japońską.
Szczęśliwym zrządzeniem losu zbiegło się to z kresem epoki holenderskich kolo-
nizatorów od ponad 100 lat obecnych na archipelagu. Japończycy łatwo pokonali
ich wojska.

Kres kolonializmu nie spowodował natychmiastowego kryzysu. Tropikalny kli-
mat sprzyjał plantacjom kauczukowca, kawy, trzciny cukrowej, tytoniu, ryżu.
Na wyspach nadal rozwĳała się hodowla szacowana na początku XXI wieku na
12 000 000 sztuk bydła i trzody chlewnej (bawoły, świnie, kozy, owce). Poszuki-
wanym towarem stało się indonezyjskie drewno — zwłaszcza tekowe, salowe i ce-
drowe. Nadmierny wyrąb lasów (np. na Bali) doprowadził jednak do katastrof eko-
logicznych, plagą stały się smogi, huragany, powodzie. Nic więc dziwnego, że wła-
śnie na tej wyspie pod koniec 2000 roku zorganizowano światową konferencję po-
święconą globalnym zmianom klimatu (Indonezja zadeklarowała kontrolę rabun-
kowej gospodarki leśnej przyczyniającej się do katastrofy ekologicznej).

Wspaniała przyroda Indonezji przyciąga masę turystów — 6 000 000 w sezonie,
co przekłada się na dochód roczny w wysokości 7 000 000 USD.

Ambasador Indonezji zapowiedział, że kraj ten planuje wielką wymianę towaro-
wą z Europą Wschodnią. Na wystawie EXPO 2008 zamierza się wypromować po-
przez kampanię reklamową zakrojoną na szeroką skalę. Już obecnie udział w tar-
gach zgłosiło ponad 1000 wystawców indonezyjskich. Polska jest koordynatorem
na EXPO 2008, stoiska wykupią partnerzy z całego naszego regionu UE, a będzie
ich około 5000. Taki kierunek ekspansji nie jest dla Indonezji nowy. Tuż po wy-
zwoleniu zwróciła się ona z nadzieją ku krajom komunistycznym. Jacques Decor-
noy analizując politykę gospodarczą premiera Achmeda Sukarno, w latach 60. XX
wieku pisał o marksizmie w Indonezji (Decornoy, 1967: 83).

Zaprezentowanie Indonezji jako archipelagu wielkich nadziei podczas prelekcji
w PAN było formą promocji. Niewątpliwie rejon ten posiada duże zasoby siły ro-
boczej, ludność tego kraju liczy bowiem ponad 200 000 000. Ostatnie wydarzenia
nasuwają jednak reﬂeksje sceptyczne. „Za symptomy gwałtownych zmian można
uznać trzy zjawiska. Pierwsze to szeroko nagłośniony na świecie atak terrorystycz-
ny na Bali i jego implikacje w polityce wewnętrznej. Drugi to mało znane poza
samą Indonezją plany zmian legislacyjnych dotyczące moralności (za pocałunek na
ulicy pięć lat więzienia). Trzeci to konsekwencja dwóch poprzednich — napięcie
ideologiczne między niewielkimi na razie grupami fundamentalistycznymi, postu-
lującymi wprowadzenie szari’atu oraz walkę ze Stanami Zjednoczonymi, a więk-
szością społeczeństwa wraz z rządzącym establishmentem, która deklaruje przy-
wiązanie do świeckich wartości. Coraz częstsze wezwania do większego szacun-
ku dla islamu oznaczają, że rośnie poziom akceptacji dla koncepcji ideologicznych
o charakterze fundamentalistycznym” (Kłodkowski, 2005: 249). Tę rosnącą ten-
dencję trafnie skomentował Olgierd Budrewicz: „Państwo fundamentalistyczne na
razie nie powstanie, ale islamizacja postępuje” (Budrewicz, 2001).

Ten sposób widzenia ma swe echa w debacie o procesach demokratyzacji w różnych
rejonach Azji Południowo-Wschodniej. „Czy demokracja zagości na stałe w Indo-
nezji?”, pyta Olle Tornquist, profesor politologii Uniwersytetu w Oslo. „Formal-
nie Indonezja jest trzecim co do liczby ludności państwem demokratycznym po In-
diach i USA. Upadek reżimu Suharto w 1998 roku stworzył szansę na prawdziwą
demokrację. Jeśli procesy demokratyzacji w Indonezji się rozwiną, będzie to ważne
nie tylko dla ubożejącej ludności tego kraju, ale i dla szeroko pojętej demokraty-
zacji. Bo przecież to nie Zachód i kolonialiści troszczyli się o demokrację i prawa
człowieka w Indonezji, ale front wyzwolenia, który tworzyli i komuniści, i partie
islamskie. Szybka modernizacja oswobodzonego kraju po kolejnych dekadach kry-
zysów i konﬂiktów, obecnych nawet po upadku rządów Suharto, stanowi dla de-
mokratyzacji pewną nadzieję. Czy jednak demokratyczny ruch partii o niewielkim
poparciu społecznym jest w stanie stworzyć szeroki, zrozumiały, wszechstronny
i akceptowalny program, który zyska poparcie w kolejnych wyborach? Nie będzie
to łatwe w kraju jeszcze niedawno nękanym korupcją, inﬂacją, kryzysami zaufania
i gospodarki, poddawanym inﬁltracji armii i islamu, ramię w ramię blokujących
klimat liberalizacji” (Tornquist, 2007: 27–32).

1.2. Żywa tradycja — symbole i mity

Godło Indonezji to złoty mityczny ptak Garuda. Złoto oznacza wielkość ludu In-
donezji, a czerń w herbie symbolizuje przyrodę. Skrzydła orła składają się z 17 piór,
ogon — z ośmiu, a szyja — z 45. Liczby te tworzą datę uzyskania niepodległości
przez Indonezję: 17 sierpnia 1945 roku. Orzeł dzierży szarfę z napisem Bhinneka
Tunggal Ika (Jedność w różnorodności). Jest to stare motto jawajskie. Pięć symboli

umieszczonych na tarczy odzwierciedla pięć zasad funkcjonowania państwa (Pan-
casila): złota gwiazda to wiara w Boga, łańcuch to sprawiedliwość, drzewo banian
to jedność Indonezji, głowa bawołu to demokracja, a gałązka bawełny to równość.
Czerwonobiała ﬂaga liczy 800 lat, pochodzi z cesarstwa Madjapahit. Indonezyjski
hymn narodowy powstał w 1928 roku.

Indonezja jest krajem kilkunastu tysięcy wysp otoczonych wodami Oceanu Spokoj-
nego i Oceanu Indyjskiego. Archipelag ciągnie się ponad 5000 kilometrów wzdłuż
równika, tworząc pomost między Azją i Australią. Jego szerokość to 1700 kilome-
trów. Nazwa Indonezja pochodzi od dwóch greckich słów: indos (indyjski), nesos
(wyspa). To największy kraj wyspiarski na świecie. Na wyspach znajdują się liczne
wulkany, a cały region często nawiedzają trzęsienia ziemi. Podwodne wstrząsy ro-
dzą gigantyczne tsunami dochodzące aż do Indii i Cejlonu.

Poza pięcioma wymienionymi wielkimi wyspami, mniejsze indonezyjskie teryto-
ria to Madura, Halmahera, Amboinia, Riau, Wyspy Sundajskie, Sumbawa, Sumba,
Surabaya, Flores, Lombok, Timor (część wschodnia stanowi niepodległe państwo
Timor Wschodni), Moluki, Ambon, Bacan, Buru, Saparua, Seram, Sula i słynny
wulkan Krakatau.

Największe rzeki Indonezji to: Kapuas, Barito, Mahakam, Hari, Kampar, Musi,
Solo, Mamberamo, Digul.

1.3. Historia

W 1891 roku Eugène Dubois odnalazł koło wioski Trinil na Jawie szczątki pitekan-
tropa sprzed 500 000 lat. Zaświadczone w odkryciach archeologów migracje na te-
ren archipelagu rozpoczęły się już w epoce kamiennej. Z Azji między 2500 i 1000
rokiem p.n.e. przybywały na wyspy duże grupy etniczne. W I wieku handlowali
tam kupcy indyjscy, uczyli medytacji hinduscy i buddyjscy kapłani, którzy pozo-
stawili po sobie ślady prastarej kultury. Islam rozpowszechnili w XIV wieku kupcy
muzułmańscy z indyjskiego Gudźaratu, zaszczepiając muzułmańskie wierzenia na
całym obszarze oprócz Bali, które pozostało ostoją hinduizmu.

W 1509 roku na wyspach archipelagu pojawili się pierwsi żeglarze z Europy. Han-
del korzeniami rozpoczęli Portugalczycy. Był to czas wojen o przyprawy, epoka ry-
walizacji między Hiszpanią, Holandią, Anglią i Portugalią. Region zdominowała
holenderska Kompania Wschodnioindyjska, która w 1619 roku zdobyła Batawię
(Dżakarta), budując tam europejską dzielnicę i potężną fortecę.

Podczas drugiej wojny światowej Indonezja znajdowała się pod okupacją Japończy-
ków, którzy bez trudu pozbyli się z archipelagu europejskich kolonizatorów. Jed-
nakże po kapitulacji Kraju Kwitnącej Wiśni w 1946 roku Holendrzy upomnieli się
o swą kolonię. W 1947 roku miała miejsce inwazja, ale partyzantka indonezyjska
doświadczona w antyjapońskim ruchu oporu po kilku latach wyparła z wysp siły
zbrojne Holendrów. Prezydentem został Ahmed Sukarno, lider na miarę swych cza-
sów, z wielkim wysiłkiem integrujący archipelag w jednolitych ramach administra-
cyjnych, politycznych i ideologicznych. Indonezja zawdzięcza Sukarno tożsamość
narodową — był on tym dla Indonezji, kim Nehru dla Indii.

Sukarno nie ukończył jednak dzieła zjednoczenia archipelagu w jednej formu-
le państwowej. Uwikłał Indonezję w długotrwałą wojnę z Holendrami, wysyłając
spadochroniarzy na Nową Gwineę. W końcu wyparł stamtąd kolonizatorów, two-

rząc na wyspie Irian Jaya (Irian Zachodni). Wdał się także w konﬂikt zbrojny z Ma-
lezją, ale nie zapobiegł jej autonomizacji państwowej, która nastąpiła w roku 1963.
Współdziałając z komunistami, Sukarno uchronił kraj przed rewolucją socjalistycz-
ną. W 1965 roku armia rządowa stłumiła rewoltę. Podczas próby komunistycznego
zamachu stanu zginęło sześciu indonezyjskich generałów. Odpowiedź sił prorządo-
wych była bezwzględna. W ciągu trzech miesięcy dokonano masakry niemal pół
miliona komunistów oraz ich zwolenników. W czasie pacyﬁkacji równano z zie-
mią całe wioski. Był to koniec epoki inspiracji komunistycznych (wzorem z ZSRR
i ChRL) w procesach indonezyjskiej transformacji.

W nowych warunkach polityczno-ideologicznych wsławił się generał porucznik
Suharto, który w 1967 roku został prezydentem kraju. Kładąc kres konfrontacji
z Malezją, odnowił kontakty z Zachodem. Inwestycje i pożyczki przyniosły mu
uznanie, bo nastał czas gospodarczej stabilizacji. Suharto zahamował sześćsetpro-
centową inﬂację, obniżając ją do poziomu około 5%. W cyklu planów pięcioletnich
ukierunkował rozwój kraju na zwiększenie produkcji żywności oraz zmniejszenie
bezrobocia. Zyskał też uznanie jako strateg wojskowy. W 1975 roku Suharto po-
większył obszar Indonezji, dokonując inwazji na ogarnięty wojną domową por-
tugalski Timor Wschodni. Uwikłał się tym samym w przewlekły konﬂikt. Ugru-
powania niepodległościowe Timoru Wschodniego rozpoczęły walkę partyzancką
ciągnącą się przez ćwierćwiecze. Oddziały Suharto tłumiły rozruchy w brutalny
sposób. Konﬂikt pochłonął wiele tysięcy oﬁar. Gdy wśród tysięcy zabitych cywi-
lów znalazło się sześciu zagranicznych dziennikarzy, pogorszyły się stosunki z USA,
a w Białym Domu zablokowano zagraniczne pożyczki dla Indonezji. Pogorszyła się
wówczas sytuacja gospodarcza. Doszło do ulicznych demonstracji. Politykę Suhar-
to ostro skrytykowali związkowcy i muzułmańscy fundamentaliści. Suharto wy-
grał jednak wybory w maju 1997 roku. Ustąpił ze stanowiska rok później, po 30
latach rządów.

1.4. Gospodarka

Ludność Indonezji jest jej bogactwem. Kraj liczy ponad 200 000 000 mieszkań-
ców, do czego należy jeszcze dodać rzutką zagraniczną diasporę. Sześćdziesiąt
pięć procent społeczeństwa stanowią kobiety i mężczyźni pomiędzy 15. i 64. ro-
kiem życia.

Struktura etniczna Indonezji jest bardzo złożona — pod względem języka, rasy i re-
ligii. Ogółem obejmuje 300 grup etnicznych mówiących 250 odrębnymi językami
(liczba dialektów jest dwa razy większa). Najliczniejsze grupy etniczne to Jawaj-
czycy (46,4%), Sundajczycy (12,9%), Madurowie (5,6%), Malajowie, Minangka-
bau, Bugĳczycy, Batakowie, Balĳczycy, Aczinowie. Owo zróżnicowanie zaciera się
w perspektywie religĳnej. W całym regionie przeważa islam. Muzułmanie stano-
wią 87%, protestanci 7%, katolicy 3%, hinduiści 2%, buddyści 1%.

Indonezja jest podzielona na 33 prowincje. Dżakarta i Jogyakarta to okręgi spe-
cjalne, które dzielą się z kolei na dystrykty. Ważniejsze prowincje to indonezyjska
część Nowej Gwinei, Irian Zachodni, Papua, Jawa (trzy prowincje), Banten, Dża-
karta, Jogyakarta, Kalimantan (trzy prowincje), Moluki, Bali, Wyspy Sundajskie,
Gorontalo, Celebes, Sumatra, Aceh, Bengkulu, Jambi, Lampung, Riau. Całość two-
rzy rozległy archipelag, na którym rozwĳa się rybołówstwo i żegluga wewnętrz-
na. W tropiku podrównikowym rosną wspaniałe lasy, które są karczowane na po-
trzeby rolnictwa. Praktyki te są jednak ograniczone względami ekologicznymi

i logistycznymi. W epoce kolonialnej lasy masowo palono i wycinano, tworząc te-
reny pod plantacje. Indonezja liczy się dziś w gospodarce światowej jako producent
kauczuku, pieprzu, chininy, ryżu, herbaty, tytoniu, oleju palmowego, tropikalnych
owoców i warzyw. Piętnaście procent terenów rolniczych wytwarza aż 60% do-
chodu narodowego. Obok terenów rolniczych duże znaczenie mają tereny hodow-
lane, które dostarczają ponad 11 000 000 sztuk bydła i trzody. Bawoły, kozy i owce
stanowią stały element indonezyjskiego pejzażu, traﬁły do światowego folkloru, są
odtwarzane we wzorach dywanów. Indonezja posiada również ogromne złoża ropy
i gazu ziemnego — które stały się powodem japońskiej inwazji — rud chromu, ni-
klu, cyny i miedzi, kopalnie węgla kamiennego, boksytu, a nawet złota. Mimo tak
wspaniałych możliwości stopa wzrostu na początku XXI wieku nie przekraczała
6%, a bezrobocie sięgało 10%.

1.5. Ustrój polityczny

Indonezja jest republiką, co akcentują przemiany na przełomie wieku XX i XXI.
Głową państwa jest prezydent wybierany na pięć lat przez Zgromadzenie Ludowe.
Władza ustawodawcza należy do parlamentu (liczącego 500 posłów). Stu posłów
mianuje prezydent, który ma wpływ na rząd. Powołuje Radę Ministrów, kontroluje
władzę wykonawczą. Prezydent powołuje też członków Sądu Najwyższego.

Główne partie indonezyjskie to Zjednoczona Partia na rzecz Rozwoju, Partia Prze-
budzenia Narodowego, Partia Mandatu Narodowego, Partia Sprawiedliwości
i Jedności, Demokratyczna Partia Indonezji, Zjednoczony Sekretariat Grup Funk-
cjonalnych — Golkar. Najnowsze ugrupowanie polityczne, Partia Demokratyczna,
powstało w 2001 roku.

W życiu politycznym tej wielkiej zbiorowości ludzkiej (liczba mieszkańców sytuuje
Indonezję na czwartym miejscu na świecie) główną rolę od początków niepodle-
głości odgrywały armia i islam. Kultura muzułmańska przeważa niemal na całym
obszarze (tylko na Bali podstawowym wyznaniem jest hinduizm i buddyzm), scala-
jąc różnorodne przejawy życia społecznego Krainy Wielu Krain. Natomiast armia
ma czynny udział we wdrażaniu reform administracyjnych i gospodarczych. Na
skutek zróżnicowania etnicznego rozpada się spójność terytorialna i tożsamość na-
rodowa Indonezji. Kontrowersje budzi choćby polityka przesiedleń biedoty z najgę-
ściej zaludnionych rejonów na peryferia archipelagu, gdzie rośnie napięcie między
starymi mieszkańcami a przybyszami wspieranymi subwencjami rządu.

Te dwie siły integrują państwowość i ideologiczną tożsamość archipelagu. Zama-
chy terrorystyczne i zamieszki są sygnałem nierozwiązanych konﬂiktów etnicznych
bądź napięć gospodarczych. Wprowadzane wielokrotnie stany wyjątkowe ułatwia-
ją zwroty w rządzie i transformacje polityki gospodarczej.

1.6. Kultura i sztuka

Położona na tropikalnych wyspach wśród dymiących wulkanów, Indonezja stano-
wi swego rodzaju skansen. Zabytków przyrody takich jak tu nie zobaczy się nigdzie
indziej. Niezwykły charakter tego kraju tworzą wielkie lasy równikowe, olbrzymie

warany z Komodo, rozmaitość fauny i ﬂory wyspy Papua — od zwrotnikowych
roślin poczynając, na alpejskich kończąc — parki narodowe na Sumatrze, słynny
z największego wybuchu Krakatau, który znów zaczyna zionąć ogniem, jak i relik-
ty buddyjskiej architektury na Jawie (Borobudur), prastare świątynie hinduistyczne
na Bali, stanowiska archeologiczne megantropa i pitekantropusa (Jawa, wpisane na
Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO). Cywili-
zacja dawnej Indonezji jest wciąż żywa. Słynne batiki, ręcznie malowane ubiory,
wyrównują różnice społeczne, bo wieśniacy umieją je wytwarzać, a bogacze muszą
je kupić. Tradycyjne budownictwo drewniane, bogato rzeźbione domy o stromych
dachach, umieszczone na palach, nadają odludziom Sumatry aurę sanktuarium.
Plażowe chusty z Bali i batikowe torebki to niepowtarzalne dzieła sztuki zdobią-
ce tak turystów, jak i tubylców. Posągi Buddy od wieków nieruchome mieszają się
z tradycyjnym indonezyjskim teatrem ruchu, z tańcami obrzędowymi i świątecz-
nymi spektaklami.

Na archipelagu kwitnie turystyka zagraniczna mimo kapryśnego klimatu i zagro-
żeń terrorystycznych (zamieszki na Mokukach, dawniej zwanych Wyspami Ko-
rzennymi, muzułmańskie ataki organizacji Laskar Dżihad pochłonęły ponad 4000
osób, Kłodkowski, 2002: 145). Już u progu XXI wieku wpływy z turystyki sięga-
ły 59 000 000 USD. Rocznie 200 000 gości odwiedza Bali, Sumatrę, Borneo i Ja-
wę, nie licząc peryferii Indonezji, krain Moluki i Papui. Dodatkowym impulsem do
rozwoju było wielkie tsunami, po którym rozpoczął się wspomagany darami boom
budowlany.

Wielką atrakcją turystyczną Indonezji jest bogata przyroda. Nad bagnami unoszą
się mgły, plaże bywają piaszczyste i skaliste, wybrzeża są pełne raf i grot skalnych,
góry i rzeki są najczystsze w Azji. Są też wyspy wulkaniczne, opuszczone bezlu-
dzia, kratery zalane wodą i gorące gejzery o niespotykanej sile. Kuchnia indone-
zyjska jest tak egzotyczna jak jawajski czy balĳski teatr marionetek. Muzyka Indo-
nezji była znana u nas już w czasach PRL. Wtedy powstał słynny przebój Indone-
zja, zaczynający się od słów „Ryżowe pola w wodzie mokną, bawołów ciągnie dłu-
gi sznur, pójdę do domu, zapukam w okno…” z nostalgicznym refrenem: „Morze
bryzgiem fal pieści plaży brzeg, z koralowych raf, Indonezja”.

Ten rajski obraz mętnieje w serii doniesień medialnych o coraz liczniejszych wy-
padkach przemocy na tle etnicznym (Giełżyński, 2000), katastrof wulkanicznych,
z których najsłynniejszą była erupcja Krakatau, zamieszek krwawo tłumionych
przez wojsko (Dalby, 2001), wciąż wprowadzanych stanów wyjątkowych, zama-
chów terrorystycznych na niespotykaną wcześniej skalę, zmieniających idylliczne
piękno wyspy wielkości Bali w piekło (Kłodkowski, 2002: 248–272). Niedawno
Indonezję nawiedziła olbrzymia fala tsunami. Mnożą się informacje o huraganach
i powodziach spowodowanych gospodarką rabunkową, wyrębem lasów, ingerencją
człowieka w przyrodę. Nic więc dziwnego, że światowe forum dotyczące efektów
zmiany klimatu obradowało właśnie na Bali. Nowy rząd intensywnie pracuje nad
poprawą wizerunku Indonezji, wiąże nadzieje z boomem turystycznym i wielkimi
zasobami źródeł energii. By kraj ten był lepiej postrzegany w świecie, potrzebna
jest stabilizacja gospodarczo-polityczna i jasne, przejrzyste reguły współpracy mię-
dzynarodowej.

2. Birma

Dane podstawowe

Nazwa birmańska

: Myanmar.

Powierzchnia

: 676 000 kilometrów kwadratowych.

Ludność

: 55 000 000.

Granica

: z Chinami — 2185 kilometrów, z Indiami — 1453, z Tajlandią — 1800,

z Laosem — 235, z Bangladeszem — 135.

Stolica

: Rangun (w 2005 roku przeniesiona do Najpjidaw).

Metropolie

: Rangun, Mandalaj, Mulmejn.

Waluta

: kyat.

Ustrój

: republika związkowa.

2.1. Usytuowanie geopolityczne

Od północy sąsiadująca z Indiami (na małym odcinku też z Bangladeszem) i Chi-
nami, od południa z byłymi krajami Indochin, Birma leży w wielkiej kotlinie zwa-
nej Niziną Irawadi. Owo ogromne zapadlisko tektoniczne okalają zewsząd góry,
ciągnące się zarówno wewnątrz półwyspu, jak i wzdłuż wybrzeża (1900 kilome-
trów) Zatoki Bengalskiej i Morza Andamańskiego. Oparta o Himalaje Birma ma
w swych granicach tak wysokie szczyty jak Hkakabo Razi liczący 5881 metrów.
Jej terytorium to ponadto 200 niewielkich wysp, z których największą jest Ramri.
Birma była więc w naturalny sposób odgrodzona od świata. Niestety nie uchroniło
jej to przed ekspansją kolonialną imperium brytyjskiego w dobie modernizacji mi-
litarnych strategii. Dopiero w 1948 roku Birma odzyskała niepodległość. Wynego-
cjował ją bez rozlewu krwi, w duchu dekolonizacji subkontynentu i rozpadu British
Raj, lider ruchu wyzwoleńczego Aung San.

Terytorium Indonezji znajduje się w

streﬁe podzwrotnikowej

i jest uzależnione —

jak całe Indochiny i Indie — od corocznych

monsunów

. Przez kilka miesięcy na

terenie całego kraju jest wilgotno, opady wahają się od 2000 do 4500 milime-
trów w górach, a na Nizinie Irawadi wynoszą ponad 800 milimetrów. Tempera-
tury w kwietniu, najgorętszym miesiącu, wynoszą od 28 do 40 stopni Celsjusza,
nawet w górach panują upały. Podczas gdy w Polsce trwa lato, w Indochinach na-
stają monsunowe ulewy.

Krajobraz terenów górzystych to głównie lasy kasztanowe, dębowe, rododendro-
nowe, sosnowe na północy oraz tropikalne zarośla równikowe, palmy, bambusy na
południu. Siedemdziesiąt pięć procent światowych zasobów drzewa tekowego po-
chodzi z Indonezji. Takie zwierzęta, jak słonie indyjskie, niedźwiedzie tybetańskie,
tygrysy, pantery mgliste, nosorożce, gaury, tapiry, antylopy, jelenie, makaki i gibo-
ny są stałym elementem pejzażu.

W tym rajskim zakątku, skrytym w dżunglach i okolonym przez góry, piekło zgo-
towali sobie ludzie. Choć legendarny lider ruchu wyzwoleńczego Aung San został
w 1947 roku zamordowany po objęciu stanowiska premiera, w latach 50. wypró-
bowywano w Birmie wielopartyjną demokrację, co na obszarze dekolonizowanych
Indochin było zjawiskiem wyjątkowym. Co więcej, premier U Nu wprowadził swój
kraj do czołówki Ruchu Niezaangażowanych. W roku 1962 armia dokonała jednak
zamachu stanu, a Rada Rewolucyjna zaczęła realizować „reformy socjalistyczne”,
delegalizując wszystkie inne partie poza BPPS (Birmańska Partia Programu So-
cjalistycznego). Z biegiem czasu przyjęto w Birmie strategię „socjalizmu realnego”
wzorowanego z dużą rezerwą na systemach komunistycznych. W następnej deka-
dzie liberalizacja przywróciła władze cywilne, ale tendencje separatystyczne, trud-
ności gospodarcze, rosnące bezrobocie i inne czynniki zmieniające region bogaty
w ubogi, doprowadziły w 1988 roku do zamieszek, w których zginęło kilka tysięcy
ludzi. Jednym z powodów były reformy walutowe, unieważniające niektóre nomi-
nały banknotów bez zwrotu.

Liderką opozycji była w owych czasach córka Aung Sana, słynnego bojownika
o wolność, Aung San Suu Kyi i jej partia — Narodowa Liga Reformy, obiecująca
kroki zaradcze. Na stopniach pagody Shewadagon Aung San Suu Kyi ogłosiła „dru-
gą wojnę o niepodległość”, inaugurując krucjatę demokratyzacji. Za integrację ru-
chu oporu przebywała w więzieniu do 1991 roku, jednak za niezłomną postawę
otrzymała Pokojową Nagrodę Nobla (1991). W połowie roku po zamachu stanu
władzę objęła jednak wojskowa Rada Przywrócenia Ładu i Porządku Państwowe-
go, a opozycję mordowano, represjonowano, partie zaś rozwiązano. Wtedy właśnie
zmieniono nazwę kraju na Myanmar.

W duchu mającej nastać gospodarki rynkowej i liberalizacji gospodarczo-politycz-
nej armia zapowiedziała wybory, promując znanego w poprzednim ćwierćwieczu
generała Saw Maunga. Kampanię jednak przegrała, nie dopuszczając do działań
parlamentu pod przywództwem laureatki Nobla. W 1992 roku władzę szefa pań-
stwa przejął generał Than Shwe, rozpoczynając dekadę brutalnych rządów wojsko-
wej junty. Krwawe zamieszki, pacyﬁkacje, prywatyzacje i nacjonalizacje, pozba-
wiające różne grupy etniczne własności, doprowadziły do wojny domowej i kry-
zysu politycznego. W Myanmarze słychać wciąż terkot broni maszynowej. Ostat-
nio zaktywizowała się orientacja buddyjska; mnisi wyszli na ulicę, o czym donoszą
polskie media.

W 2004 roku zwołano Konwencję Narodową w celu opracowania nowej Konsty-
tucji. Nie było jednak w jej składzie liderów opozycji, zostali bowiem zamknię-
ci w więzieniach. W ostatnich latach w różnych regionach wybuchają zamieszki.
Junta wojskowa podejmuje spektakularne działania, by utrzymać resztki prestiżu.
Przeniosła nawet stolicę z Rangunu do Najpjidawu, by okopać się w centrum kraju.

2.2. Walka o prawa człowieka w Birmie

„Różnica między człowiekiem trzymającym broń — głosiła Aung San Suu Kyi
w 1999 roku w Rangunie — a takim, który jej nie posiada, polega na tym, że ten
drugi bardziej stara się przy pomocy swego umysłu, inteligencji oraz empatii (ka-
runa) znaleźć rozwiązanie problemu. Broń jest zawsze gotowa do użycia, a ludzie
na całym świecie wykorzystują to do zaspokojenia swych pragnień. Droga non-vio-
lence jest prawdopodobnie najtrudniejszą i najdłuższą drogą do osiągnięcia pokoju.
Jesteśmy jednak przekonani, że ta właśnie droga jest dla Birmy najlepsza” (

http://

pl.youtube.com/watch?v=j1ZlLd1fnxU

Taką drogę obrał Biały Słoń w sytuacji walk wewnętrznych trwających od dwu-
dziestolecia. Zarówno armia, jak i lokalne ugrupowania oporu uznawały karabin
za najskuteczniejszy argument. Młody mnich buddyjski podjął krucjatę przeciw
amerykańskiej ﬁrmie budującej rurociąg na pograniczu Myanmaru. Przedsiębiorcy
zachodni ochronę i logistykę zlecili birmańskiej armii. Ta zaś brutalnie egzekwo-
wała dostawy, niewolniczą pracę, pacyﬁkacje z obszarów rurociągu prowadzone
bez reparacji, wyrąb lasów itd. Po niemal dekadzie Biały Słoń wygrał proces przed
sądem amerykańskim, a wieśniacy birmańscy dostali gigantyczne odszkodowania.
Jeszcze ważniejsze było ujawnienie związków biznesu amerykańskiego z brutal-
nymi akcjami birmańskiego reżimu, polegających na zawieraniu intratnych umów
z zachodnimi inwestorami. Fakty te zbulwersowały amerykańskie media i skiero-
wały na Birmę uwagę świata. Ową historię sﬁlmowano ze środków Amnesty Inter-
national i pokazywano na festiwalu dokumentów krótkometrażowych w Dyskusyj-
nym Klubie Filmowym w Krakowie (grudzień 2007 roku).

Jeszcze większe uznanie zdobyła Aung San Suu Kyi, laureatka Pokojowej Nagrody
Nobla. Zaproponowała kompromis opozycji z rządem generałów. Chciała w ten
sposób zażegnać konﬂikt zbrojny w Birmie, przez ostatnie ćwierćwiecze tlący
się i raz po raz rozpalający na nowo. Odwołanie się do biernego oporu, znanego
w wersji buddyjskiej w Birmie od niepamiętnych czasów, spowodowało, że tysiące
buddyjskich mnichów wyszło na ulice. Nie chodziło o poparcie zamieszek studenc-
kich i walkę wręcz z uzbrojonymi po zęby oddziałami rządowymi, ale o recytację
mantry pokoju, modlitwy zmieniającej serca jednych i drugich, by zyskali świado-
mość duchowej solidarności, buddyjskiej empatii — karuna (tłumaczonej na Za-
chodzie z braku lepszego słowa jako współczucie).

Obrona junty uczyniła z dysydentki orędowniczkę idei Zachodu i demokracji ob-
cych buddyjskiej tradycji i idei karuna. Współczujący Budda nie potrzebuje amery-
kanizacji, by nieść sprawiedliwość i pokój. Podążając tą drogą argumentacji, bud-
dyjscy mnisi wyszli na ulice, by modlitwą zmiękczyć serca trzymających broń wy-
mierzoną w rodaków, by wnieść atmosferę przyjaźni w samo serce zbuntowanej
ulicy, dokonać dzieła porozumienia. Tak interpretował aktywizację birmańskich
mnichów brytyjski badacz na wykładzie wygłoszonym w końcu listopada w Mu-
zeum Etnograﬁi na sesji Polskiego Towarzystwa Antropologicznego, organizacji
założonej przez młodych antropologów warszawskich.

W procesach adaptacji do buddyjskiej ideologii non-violence koncepcja Aung San
Suu Kyi ewoluowała do wymiaru „duchowej rewolucji”. Wiązano ją z samodosko-
naleniem i samorealizacją. Mnisi podjęli ten wątek jako trening prawdy, dobro-
ci i współczucia. Zrównoważony umysł może uwolnić się od nacisków najgorszej
dyktatury dzięki ćwiczeniu postawy współczującej życzliwości, poprzez praktykę
metta. Medytacja vipasana prowadziła pobożnych Birmańczyków do oczyszczania
umysłu przez samoobserwację, do postrzegania rzeczy i zdarzeń takimi, jakie są.
Praktyka karuna prowadzi do wzniesienia się ponad jednostkowe samoogranicze-
nia i lokalne podziały (Houtman, 1999: 5).

W koncepcji laureatki Nobla, tak jak w systemie gandyjskim, centralne miejsce zaj-
muje wolność od strachu, niewiedzy, agresji. Strach jest najbardziej skutecznym
atrybutem birmańskiego reżimu. Jednak atrybut ten staje się niewystarczający
w konfrontacji z buddyjską strategią transformacji umysłu. Sama Aung San Suu Kyi
jest tego przykładem. Szacunek dla samego siebie może wyrastać z korzeni tradycji
buddyjskiej, gdy umysł jest czysty, nie można nań wpłynąć pozorem. Nie władza
korumpuje, ale lęk przed władzą (

http://pl.youtube.com/watch?v=j1ZlLd1fnxU

Koncepcja demokratyzacji zakorzenionej w tradycji buddyjskiej buduje pomost
między elitą rządzącą Birmy a etosem opozycji. Bo przecież generałowie Myan-
maru także są buddystami, a zarówno żołnierze z karabinami, jak i mnisi modlą

się tak samo. Demokratyzacja staje się możliwa po dostosowaniu do rodzimych
kategorii, w kontekście prastarych tradycji. Według Aung San Suu Kyi dialog sta-
nie się możliwy, gdy jedni przestaną obawiać się drugich. Ową koncepcję okre-
śla Frederic Helston wyrazistym tytułem artykułu Zmierzch generałów z Rangunu
(Helston, 2005).

2.3. Historia Birmy

Pierwotna kolonizacja Birmy datuje się na okres od II tysiąclecia p.n.e. do I ty-
siąclecia n.e. Legenda mówi o państwie w wieku IX p.n.e., którego stolicą była
twierdza Tagaung. W początkach naszej ery w Górnej Birmie takie osady obronne
budowały plemiona Piu, nad morzem zaś Protoarakańczycy. W Dolnej Birmie osie-
dlili się Monowie. Zatoki stanowiły atrakcję dla żeglarzy z Indii, którzy przyczy-
nili się do nawrócenia się Monów. Ponadto w regionie tym powstało pierwsze kró-
lestwo buddyjskie Wajśali ze stolicą w Thaton. Plemiona protobirmańskie Mran-
ma (VIII–X wiek) przybyły z sąsiedniego księstwa Nanzhao na skutek presji wojsk
chińskich. Ich władca, król Mranma, zwyciężył plemiona Piu, Monów i Szanów.
W 1044 roku założył stolicę w mieście Pagan, gdzie wybudował wspaniałe pałace
i świątynie. W XIII wieku na Pagan napadli Wielcy Mongołowie, władcy Chin. Ich
najazd przyniósł upadek centralnej władzy i rozbicie dzielnicowe trwające stulecia.
W wieku XVI birmańscy władcy Pegu i Bainaung (1551–1581) zjednoczyli pań-
stwo, rozszerzając je na ziemie Tajów i Laotańczyków — Cziang Mai, Ajutthaję,
Luang Prabang. Pod koniec XVI stulecia Tajowie i Arakańczycy wspólnie podbili
Birmę. Książę Alaungpaj (ur. w 1752 roku) założył Rangun, a kolejni władcy z je-
go dynastii po raz ostatni przed epoką kolonialną odrodzili jedność Birmy. Podbili
nawet Asam i Manipur, wywołując konﬂikt z Brytyjczykami. W kolejnych wojnach
(lata 1824, 1852, 1885) Anglicy zdobywali duże obszary Birmy, włączając w końcu
całe państwo birmańskie do British Raj, kolonialnych Indii. Oddzielną kolonią Bir-
ma stała się w 1937 roku. Podczas okupacji japońskiej w latach 1942–1944 Birmą
rządził marionetkowy rząd całkowicie uzależniony od wojska Kraju Kwitnącej Wi-
śni. Birmańską armię kolonialną, opuszczoną w panice przez angielskich i szkoc-
kich oﬁcerów, zreorganizował Aung San, który wsparł aliantów w walkach z Ja-
pończykami w okresie wielkiej ofensywy amerykańskiej i alianckiej. Ta formacja
wojskowa i front ludowy ruchu oporu stanowiły ważny argument w negocjacjach
niepodległościowych. Aung San został premierem wolnej Birmy w 1948 roku.

2.4. Gospodarka Myanmaru

Na terenie Birmy znajdują się bogate złoża rud wolframu, antymonu, manganu, że-
laza, cyny, miedzi, pokłady ropy naftowej, gazu ziemnego, węgla brunatnego, soli,
kamieni szlachetnych. Przemysł przetwórczy opiera się na plantacjach juty, baweł-
ny, kauczukowca, maku. Uprawia się ryż, kukurydzę, maniok, soję, sadzi palmy
kokosowe i banany. Przemysł i budownictwo tworzą 57% PKB, rolnictwo zaś 9%.
Jednakże struktura zatrudnienia jest odmienna, w rolnictwie pracuje 66%, w prze-
myśle — 10%. Głównym partnerem handlowym Birmy są obecnie Chiny. Udział
importu w wymianie handlowej z sąsiednią Tajlandią sięga 20%, eksportu — 37%.
Widoczne są inwestycje Singapuru.

Dodatkowe dochody przynoszą turystyka i handel. Pagan, Mandalaj, Rangun to
malownicze miasta o wielu zabytkach buddyjskich, wielkie centra turystyczne. Ce-
lem pielgrzymek jest wykuta w szczycie góry skalna świątynia Kyatkyo z XI wieku,
z gigantycznym głazem — Złotą Skałą — zamiast kopuły. Uwagę turystów przy-
ciągają też starożytne ruiny miast Amapura, Sapaing, Awa. Mimo niebezpieczeń-
stwa destabilizacji politycznej odwiedza je ponad ćwierć miliona turystów rocznie.
Atrakcją są także birmańskie parki narodowe. Największy zajmuje obszar 3000
kilometrów kwadratowych, ale turystów pociągają górskie krajobrazy Khao Hai
i Phu Kradung. Ostatnie doniesienia prasowe o demonstracjach birmańskich mogą
jednak odstraszyć zagranicznych gości. W mediach mnożą się komunikaty odra-
dzające podróże do Myanmaru.

2.5. Kultura i sztuka Birmy

Ponad 70% mieszkańców Myanmaru to Birmańczycy, 15% stanowią Szano-
wie i Karenowie. Chińczycy, Czinowie i Monowie to mniejszości stanowiące 3%
mieszkańców Birmy każda. Owa różnorodność nie przekłada się na zróżnicowanie
wiary. Aż 90% mieszkańców Myanmaru wyznaje buddyzm. Muzułmanie, chrześci-
janie i religie plemienne należą do mniejszości. Birmańczycy zamieszkują głównie
wsie, tylko 30% pracuje w miastach. Ten kulturowy tygiel wyrósł na buddyjskim
fundamencie i tworzy formułę jedności wielości.

Ów wzorzec realizuje także pejzaż birmański. Kamienne maczugi sterczące z mo-
rza ku niebu, złote kopuły skalnych świątyń na szczytach gór, pagody w Rangunie,
palmowe uroczyska na dalekim południu, chatki wieśniaków mniejszości plemien-
nych, dla których czas zatrzymał się w epoce kamiennej, miasta pełne buddyjskich
świątyń — wszystko to ożywia birmański folklor i wielkie święta religĳne. Egzo-
tyczny charakter posiadają wyroby rzemiosła, ubiory, ozdoby, sprzęty.

Nowoczesna kultura Birmy rodzi się z konfrontacji i dialogu. Przykładem twórczo-
ści XXI wieku jest pisarstwo Aung San Suu Kyi. Jak twierdzi działaczka Vincent
Shen, „istotę sytuacji południowo-azjatyckich kultur stanowi starcie buddyjskich
i taoistycznych tradycji z duchowymi alternatywami, jakie przyniosły spotkania
z Zachodem. Między misjami islamu i hasłami Ameryki rozciąga się rozległy ob-
szar tradycyjnych wartości, zorientowanych na samodoskonalenie i życie we wspól-
nocie, nacechowanych mistyką samorealizacji. Należy więc zadać pytanie, czy owa
wyrastająca z buddyzmu wizja może nie tylko przeciwstawić się wszechobecnej in-
dywidualizacji i konsumeryzmowi Zachodu, ale również wnieść uzdrawiającą wi-
zję w epokę globalną” (Cultural Traditions and Contemporary Challenge in South-
-East Asia, 2005: 2).

3. Tajlandia

Dane podstawowe

Nazwa

: Królestwo Tajlandii.

Powierzchnia

: 513 000 kilometrów kwadratowych.

Ludność

: 70 000 000.

Stolica

: Bangkok.

Granice

: z Birmą — 1800 kilometrów, z Laosem — 1754, z Kambodżą — 805,

z Malezją — 504.

Język

: tajski.

Waluta

: baht.

3.1. Usytuowanie geopolityczne

Tajlandia leży na Półwyspie Indochińskim między Birmą, Laosem i Kambodżą.
Otwarta na południe na morskim szlaku łączącym Ocean Indyjski i Ocean Spo-
kojny była zawsze

krajem kupców i żeglarzy

. Długa linia wybrzeża jest poszarpa-

na, a setki małych wysepek chronią rybackie porty położone na wschodzie wzdłuż
Morza Południowo-Chińskiego. Na zachodzie Tajlandia graniczy z Morzem An-
damańskim i Birmą. Najbardziej wysunięty na południe fragment półwyspu, przy-
pominający nieco odwrócony Półwysep Apeniński o charakterystycznym kształcie
buta, zajmuje część Malezji. Od sąsiadów Tajlandię oddzielają w sposób naturalny
góry. Najwyższy szczyt to Doi Ihthanon na dalekiej północy (2590 metrów).

W Tajlandii panuje

klimat monsunowy

. Terytorium tego kraju sięga prawie równi-

ka, co wiąże się z występowaniem tropikalnych temperatur. Chłodno bywa tylko
w górach, pora deszczowa trwa od maja do października. Na południu jest najwię-
cej opadów, o każdej porze roku. Obﬁtość rzek umożliwia ekologiczne pozyskiwa-
nie energii elektrycznej. Na całym terytorium zbudowano liczne tamy, zwiększając
dzięki temu obszary melioracji. Wzdłuż potężnej rzeki Menam usytuowanych jest
wiele kanałów.

Typowe dla tego kraju gatunki zwierząt to: niedźwiedź tybetański, nosorożec, ja-
wajski i indyjski bawół, tapir, gaur, mundżak, gibon. Ponadto w Tajlandii żyje nie-
mal 1000 gatunków ptaków (część na wędrownych szlakach) oraz ponad 150 ro-
dzajów węży. Bogate tereny lasów (dziś tylko 27%) skurczyły się przez stulecie
o połowę, co przyczyniło się do występowania katastrof ekologicznych, takich jak
lawiny błotne, huragany, smogi. Aby przeciwdziałać gospodarce rabunkowej, na
jednej dziesiątej terytorium kraju stworzono 75 parków narodowych. Nadal jednak
drzewo tekowe jest poszukiwanym towarem eksportowym.

3.2. Historia

Od początku naszej ery Tajlandię zamieszkiwali Monowie. Zakładali osady wzdłuż
szlaku handlowego do Indii, w dorzeczu Menamu zbudowali pierwsze miasta —
Nakhon Pathom, Si Thep, Muong Letha. Stworzyli państwo Dwarawati, które
w IX wieku najechali i podbili Khmerowie. Dłużej, bo do XI wieku, autonomię za-
chowało sprzymierzone z Sumatrą (Śriwidżaja) południowe księstwo Langkasuka.
Wtedy właśnie Khmerowie zbudowali wspaniałe świątynie Angkoru.

Tajowie przybyli z południowo-wschodnich Chin. Od X do XII stulecia obszar
dzisiejszej Tajlandii stopniowo wypełniały kolejne fale migracji. Nowi przybysze
przejmowali kulturę Khmerów, ich sposób życia, wierzenia, czego ślady znajduje-
my w sztuce hindusko-buddyjskiej.

Wielkie imperium tajskie zbudował w XIV wieku Rama Thibodi I. W 1350 roku
założono Ajutthaję, stolicę kraju obejmującego tereny Kambodży i Tajlandii. Kraj
ten nazwano Syjamem. Wojny z Birmą w XVI stuleciu i wewnętrzne waśnie do-
prowadziły państwo do upadku. Południową Tajlandię odzyskał w końcu gene-
rał Czao Phya. Był to czas napływu pierwszych kupców i żeglarzy z Zachodu. Nie
zważając na nowe zagrożenia, w 1782 roku zwycięski wódz ogłosił się w Rangunie
królem Ramą I i założył dynastię Czakri. Jej władcy wdali się jednak w zaborcze
wojny. Konﬂikty z Wietnamem i Malajami w pierwszej połowie XIX wieku spo-
wodowały inwazję Brytyjczyków.

Od 1868 roku Tajlandia była krajem półkolonialnym, pozbawionym zdobytych
wcześniej zagranicznych obszarów Laosu i Kambodży. W roku 1909 utraciła rów-
nież sułtanaty muzułmańskie na rzecz państw kolonialnych. Rama IV i Rama V za-
chowali jednak władzę absolutną. W roku 1932 wojskowy zamach stanu doprowa-
dził do uchwalenia konstytucji, a armia przejęła rządy w 1938 roku. Premier Pibul
Songgram zawarł z Japonią pakt o nieagresji (licząc na odzyskanie terenów przeję-
tych przez Anglików) i formalnie wypowiedział wojnę Wielkiej Brytanii. Klęska Ja-
ponii doprowadziła do kompromisu ograniczonej niepodległości, gdy władzę obję-
ła proaliancka opozycja. Pibul powrócił do ekipy rządowej wraz z wybuchem woj-
ny domowej w Wietnamie, sprzymierzając się z USA i wchodząc do SEATO.

Rządy wojskowe w 1973 roku wywołały zamieszki, wykorzystano wycofanie się
ﬂoty powietrznej USA z Indochin. Rok później po zawarciu ugody rząd uchwa-
lił konstytucję promującą demokrację parlamentarną. Zatwierdzono też nazwę
Tajlandia.

W latach 90. doszło do kolejnych zamachów i krwawych zamieszek. Po kryzysach
gospodarczych, do których przyczyniły się rządy generałów, i po krótkim epizo-
dzie wolności po zwycięstwie partii Tajlandczycy Kochają Tajlandię (2001) nastą-
piły kolejne pucze, demonstracje, wybory. Sytuacja polityczna tego obszaru jest
niestabilna, co powoduje zachwianie równowagi gospodarczej. Wyjąwszy elitę,
Tajlandczycy żyją w nędzy. Głową państwa jest od 1946 roku król Rama V.

3.3. Kultura i sztuka

Najpiękniejsze w Tajlandii są zabytki cywilizacji buddyjskiej. W dawnej stolicy
Ajutthaji ogromne wrażenie na zwiedzających wywiera Aleja Złotych Buddów.
O specyﬁce Rangunu decydują buddyjskie świątynie. Niezapomnianych odczuć

dostarcza zwiedzanie kompleksu sakralnego Angkor, w którym można podziwiać
gigantyczne głowy bogów okolone przez wielkie pałace buddyjskie. Klimat Tajlan-
dii tworzą też nieodłączne wielkomiejskie korki i smog, bo modernizacja w tym
kraju splata się z tradycją.

Wpływy cywilizacji indyjskiej są tu widoczne. Tajlandczycy pasjonują się teatrem
indyjskim. Każdy zna w najdrobniejszych szczegółach epos Ramakien, tajlandz-
ką wersję staroindyjskiej Ramajany. Jego epizody fascynują miejscowych, odgry-
wane zarówno w wersji teatru cieni, jak i w tajlandzkiej wersji teatru marionetek.
W dawnej stolicy Ajutthaji, której nazwa pochodziła z Ramajany, znajdowała się
ogromna biblioteka z oryginalnymi tekstami sanskryckimi i tajskimi przekłada-
mi literatury indyjskiej. Została ona spalona przez Birmańczyków podczas wojny
w 1767 roku, jak niegdyś słynna Biblioteka Aleksandryjska przez muzułmanów.
Uratowały się nieliczne dzieła. Jednak dzięki sztuce mnemotechników przetrwała
żywa tradycja, bowiem tajscy uczeni i aktorzy ustnie przekazywali teksty z pokole-
nia na pokolenie. Sceny z Ramakien zachowały się poza tym we freskach, rzeźbach
i kompleksach architektonicznych w całym kraju. Ożywają podczas świąt, na jar-
markach, grane przez teatry objazdowe.

Tajskie dziedzictwo literackie jest bogate, ocaliła je tradycja ustna. Już na dworach
Ramy I i Ramy II uświęconym zwyczajem były wieczory poetyckie. Na nocnych se-
sjach literackich recytowano takie klasyki tajskie jak opowieść o miłosnym trójką-
cie Khun Chang Khun Phaen. Są też i prace nowsze. W XVIII stuleciu wielką sławę
zyskała opowieść poety Suntona Phu o marnotrawnym synu króla, który wolał grę
na ﬂecie od korony.

Uwagę znawców zwraca tajska muzyka oparta na wielotonowej gamie. Klasyczna
orkiestra phipat składa się z instrumentu o naprzemiennym dźwięku oboju i ﬂe-
tu oraz grupy perkusistów wciąż zmieniających rytmy. Grają oni na cymbałkach
ching, bambusowych ksylofonach. W restauracjach gra się tradycyjną muzykę na
instrumencie strunowym zwanym jara-khe.

Po wsiach wędrują teatry lalkowe hoon krabok ze spektaklami łączącymi epos z jar-
marcznym humorem. Znane są tańce dworskie i tańce ludowe popularne w obrzę-
dach żniwnych, rytuałach rybackich i świętach podobnych do polskiej Nocy Świę-
tojańskiej, podczas których zalotnicy pląsają, a kobiety rzucają miłosne uroki. Lo-
kalne wersje tańców różnią się od siebie.

Interesujące są trupy taneczno-muzyczne kae-bon podróżujące po całym kraju.
W ich spektaklach przetrwały tańce dziękczynne dla dobrych duchów, ślad prasta-
rej tradycji animizmu wplecionej w buddyzm. Znany jest też ludowy teatr likhai,
echo dawnego lakhonu, w którym ludzie poruszają się jak marionetki, a fragmenty
komediowe mieszają się z pompatyczną narracją na przykład partii Ramakien.

Tajki słyną nie tylko z urody, ale i ze znakomitych wyrobów tekstylnych. Przepięk-
nie barwione wyroby jedwabne, szczególnie tajskie spódnice i chusty, są wysoko
cenione na świecie. Zamawiają je projektanci Diora i hollywoodzkie gwiazdy. Du-
żym zainteresowaniem cieszą się też barwione materiały podobne do batiku i do-
skonałe ubiory bawełniane. Turyści szczególnie chętnie kupują przepiękne ręcznie
haftowane ubiory góralskie.

Jedną piątą dochodu z eksportu stanowią wyroby srebrne, złote i z kamieni szla-
chetnych. Złote zastawy królewskie do dziś budzą podziw. Srebrne ozdoby po-
chodzą nie z wydobytych kruszców, ale ze srebrnych monet, indyjskich, chińskich
i tybetańskich przetapianych metodą chałupniczą. Na jarmarkach pełno jest srebr-
nych miseczek, zamykanych cukierniczek, szkatułek, tabakierek o pięknych wzo-
rach. Kamienie szlachetne według magii tajskiej posiadają wielką moc. Są również
w cenie, szczególnie rubiny, diamenty, szmaragdy, szaﬁry, granaty, kamienie księ-

życowe i kocie oczka stanowiące bogactwo Tajlandii. Popularne są też egzotyczne
muszle i kasetki z laki. Z laki wykonywano kiedyś kapelusze wioślarzy króla. Owe
arcydzieła można kupić na jarmarkach Khmerów. Wielkie fabryki w Rangunie se-
ryjnie produkują ich tandetne imitacje.

Tajowie przejęli chińską sztukę zdobienia macicą perłową. Najbardziej znane dzieło
to perłowe ślady na podeszwach spoczywającego Buddy w świątyni Wat Po w Bang-
koku. Pięć tysięcy lat liczy sobie tajska tradycja garncarstwa, wyrabia się wielkie
wazy i oryginalnie zdobione popielniczki, wizerunki Buddy (nie wolno ich wywo-
zić z Tajlandii), rzeźby lotosu, chińskie smoki. Współczesne zdobnictwo szybko się
komercjalizuje. Tajowie są ponoć mistrzami podrabiania wszelkiego asortymentu.

Wielki podziw budzi architektura Tajlandii. Nosi ona ślady wpływów indyjskich,
chińskich, khmerskich, birmańskich. Liczba świątyń w tym kraju sięga 30 000.
Zdobią je kapiący od złota kamienni Buddowie, mauzolea, stupy, klasztory, wiha-
ry, wielkie pałace. Część swej historii Tajlandia dzieli z Khmerami, co widoczne
jest w architekturze sakralnej. Są też zabytki żywej architektury wiejskiej — domy
na palach, leśne demony i magiczne konstrukcje, małe kapliczki buddyjskie. Obraz
Tajlandii jest bardzo zróżnicowany, a w wielkich miastach tradycyjna sztuka wto-
piona jest w nowoczesne dzielnice.

3.4. Gospodarka i polityka

Od 2006 roku Tajlandia jest

monarchią konstytucyjną

, rządy sprawują król, Rada

Ministrów i Tajna Rada. Władza realna należy do wojska, którego organem jest
Rada Bezpieczeństwa. W Tajlandii są też partie — demokratyczna i narodowa.
Najwięcej życzliwości budzi jednak nazwa patriotycznego stowarzyszenia założo-
nego w 1998 roku: Phak Thai Rak Thai (Tajlandczycy Kochają Tajlandię).

Bogowie również kochają Tajlandię. Kraj ten posiada

liczne bogactwa naturalne

rudy cyny, manganu, wolframu, antymonu, żelaza, miedzi, złoża węgla kamien-
nego, gipsu i soli, duże zasoby ropy i gazu ziemnego, a nawet kopalnie kamieni
szlachetnych. Na stokach górskich i na wybrzeżach rośnie ryż, kukurydza, soja,
mak i maniok. Od czasów kolonialnych duże obszary zajmują plantacje juty, ba-
wełny, trzciny cukrowej. Słonie i bawoły wspomagają rolników w pracach polnych.
Uprawia się też z powodzeniem palmy kokosowe, ananasy, banany, warzywa. Cie-
płe wody przybrzeżne pozwoliły Tajom wyspecjalizować się w eksporcie owoców
morza. Oprócz tego sprzedaje się zagranicą ryż, komputery, sprzęt elektroniczny,
tradycyjnie tkane i szyte tekstylia. Piętnaście procent ludności Tajlandii stanowi
mniejszość chińska, aktywna w handlu i biznesie.

Dodatkowe dochody płyną z turystyki, co roku do Tajlandii przybywa 10 000 000
gości, co oznacza wpływy sięgające niemal 10 miliardów USD rocznie. Tajowie są
pracowici. Dziewięćdziesiąt cztery procent społeczeństwa to wyznawcy buddyzmu,
5% to muzułmanie, 1% — chrześcĳanie. Tajlandczycy uprawiają tajski boks, nur-
kują w poszukiwaniu korali i pereł, urządzają wielkie święta. Do szarej strefy nale-
żą narkotyki i seks. Turystów poszukujących bardziej umiarkowanej egzotyki przy-
ciągają plaże koralowe i zabytkowe świątynie buddyjskie.

4. Kambodża

Dane podstawowe

Ludność

: 15 000 000.

Powierzchnia

: 181 000 kilometrów kwadratowych.

Stolica

: Phnom Penh.

Granice

: z Wietnamem — 1228 kilometrów, z Tajlandią — 803, z Laosem — 541.

Ustrój

: monarchia konstytucyjna.

Język urzędowy

: khmerski.

4.1. Usytuowanie geopolityczne

Większość powierzchni Kambodży (75%) zajmuje dolina Mekongu — głównej rze-
ki kraju. Płynie ona na południe na odcinku niemal 500 kilometrów. Coroczne
wylewy wód Mekongu przyczyniają się do akumulacji żyznych aluwiów na tere-
nie równiny centralnej. Góry Kardamonowe i Góry Słonia, z najwyższym szczytem
Aural o wysokości 1771 metrów, wznoszą się na linii całego wybrzeża. Rzeki na
wschodnich zboczach tych gór spływają do jeziora Tonle Sap, a na zachodnich —
do Zatoki Tajlandzkiej. Jezioro Tonle Sap w porze deszczowej zwiększa swoją po-
wierzchnię z 2600 do 10 400 kilometrów kwadratowych. Wypływa z niego rzeka
o tej samej nazwie, która podczas pory suchej płynie na południe w kierunku Me-
kongu, a gdy nadchodzi pora deszczowa, wody rzeki cofają się w kierunku jezio-
ra. Jego głębokość wzrasta wówczas z 1–3 do 12 metrów. Tonle Sap staje się wtedy
jednym z najbogatszych źródeł ryb słodkowodnych na świecie. Do większych rzek
Kambodży należą: Tonle San, Tonle Srepok, Stung Sen, Stung Sreng.

Zaporą ekologiczną chroniącą rybaków przed sztormami, tajfunami i huraganami
są małe wysepki w pobliżu stałego lądu. Na wschód od Mekongu płaskowyż stop-
niowo przechodzi w pasmo Gór Annamskich. Równina jest położona na wysokości
nieprzekraczającej 200 metrów n.p.m.

Dziewięćdziesiąt pięć procent mieszkańców Kambodży to buddyści i rojaliści za-
razem. Korzenie ich tożsamości tkwią w odległej przeszłości, w pamięci zbiorowej
żywe są obrazy Angkoru, dawnej stolicy Khmerów.

W latach 1976–1989 nazwa tego królestwa konstytucyjnego brzmiała Kampucza,
a świat dowiadywał się zwolna o horrorze Czerwonych Khmerów.

Kambodża jest krajem o

klimacie zwrotnikowo-monsunowym

; charakteryzują go dwie

pory roku: sucha i deszczowa. Monsun niesie ulewy od połowy maja do połowy
października (w górach 5000 milimetrów opadów na centymetr kwadratowy). Naj-
goręcej jest na początku maja, przeciętne temperatury wahają się od 30°C do 38°C.
Taki klimat sprzyja występowaniu lasów równikowych, monsunowych z drzewa-
mi sandałowymi, kamforowymi, tekowymi. Zajmują one 40% obszaru Kambo-

dży. Charakterystyczne dla krajobrazu Kambodży są również trawiaste sawanny,
gdzie „koń nurza się w zieloność i jak łódka brodzi”. Wysoko w górach rosną sosny.
W całym niemal kraju rosną także palmy cukrowe. Wyrąb lasów w kraju, w któ-
rym drewnem pali się w piecach, jest przedmiotem troski rządu Kambodży.

W parkach narodowych i rezerwatach fauna jest niezwykle bogata. Ale i poza tere-
nem rezerwatów spotyka się słonie, tapiry, nosorożce, antylopy, tygrysy, lamparty,
niedźwiedzie oraz liczne stada małp, takich jak gibony, makaki, lemury. Z ptactwa
zwracają uwagę pawie i bażanty. Kambodża stanowi również sprzyjające środowi-
sko dla kameleonów i pytonów.

Doskonałe usytuowanie od wieków przyciągało uwagę najeźdźców. Kambodża
musiała stawiać czoło kolejnym wrogom pragnącym zniewolić kraj — od Chińczy-
ków po zachodnich kolonizatorów. Jednak do największej dla Kambodży tragedii
doszło nie z powodu agresorów zewnętrznych, lecz wewnętrznych — Czerwonych
Khmerów.

4.2. Historia

Już w I wieku n.e. istniało na terenach obecnej Kambodży państwo Funan. W VI
stuleciu najechała je Czelna, sąsiednie państwo. Na początku IX wieku dynastia
Angkoru zbudowała potęgę — imperium Khmerów ze stołeczną siedzibą w świę-
tym mieście Angkor Wat. Specyﬁczna ideologia i wiara nakazywała władcom Ang-
koru wznosić gigantyczne budowle sakralne. Był to jednak trud przekraczający siły
ludu Khmerów. Imperium zaczęło podupadać. W 1432 roku Tajowie zajęli teryto-
rium Angkoru. Potem w XV stuleciu kraj kontrolowali władcy Syjamu i Wietnamu.
Wiek XVI otwierają kontakty z Zachodem, kiedy to do wybrzeży Kambodży i do
nowej stolicy Phnom Penh przypływali wielkimi statkami Portugalczycy, Holen-
drzy, Francuzi i Anglicy, stopniowo zyskując kontrolę nad krajem. Proces ten za-
kończył się w roku 1863. Kambodża stała się

protektoratem francuskim

, a w 1884 —

kolonią

. W roku 1887 została włączona do Indochin Francuskich. Rządy kolonialne

skończyły się wraz z inwazją Japończyków w latach 1941–1945, po której nastąpi-
ła roczna okupacja tajlandzka. Niepodległość Kambodża odzyskała w roku 1949,
pozostając w ramach Unii Francuskiej. Wystąpiła z niej w 1955 roku. Piętnaście lat
później, po zamachu stanu, władzę zdobył generał Lon Nol, co dało początek woj-
nie domowej. Z armią rozpoczęły walkę dwa odrębne ugrupowania — Czerwoni
Khmerzy i zwolennicy obalonego księcia Norodoma Sihanouka. Kambodżę zdo-
minował w końcu reżim Pol Pota, przywódcy Czerwonych Khmerów. Tryumf ten
kosztował życie 2 000 000 mieszkańców Kampuczy (tak zmieniono nazwę Kam-
bodży). Rządy w latach 1975–1979 oparte były na bestialskim terrorze, ludzie gi-
nęli w masowych egzekucjach. Efektem gospodarczym okrutnych rządów była cał-
kowita izolacja kraju, wysiedlenie wszystkich mieszkańców miast do wiejskich ko-
mun, likwidacja szkół, niewolnicza praca. Wykształcony na Zachodzie ekonomi-
sta, doktor Sorbony Pol Pot, zapragnął odbudować potęgę imperium Khmerów, co-
fając koła czasu o tysiąclecie. Przywrócił totalitaryzm ryżowy z epoki Angkoru.

By zapobiec rzeziom, w 1979 roku do Kambodży wkroczyły wojska wietnamskie
wspierane przez ZSRR i pokonały Czerwonych Khmerów. Wraz ze zmianą nazwy
państwa na Ludową Republikę Kampuczy kraj został podporządkowany Wietna-
mowi. Przyczyniła się do tego obecność wojska wietnamskiego oraz bezsilny ma-
rionetkowy rząd. Walka partyzancka trwała jednak całe lata, Czerwoni Khmerzy
wciąż mordowali. Sytuacja zmieniła się w 1982 roku, gdy Sihanouk stworzył na

emigracji koalicję rządową. Wkrótce potem na oddziały wietnamskie w Kampuczy
uderzyła armia chińska i szybko wyparła je, wchodząc głęboko na teren Wietnamu,
z którego jednak szybko się wycofała.

1993

roku pod nadzorem ONZ miały miejsce

pierwsze wolne wybory

w Kambo-

dży, budujące kompromis sił koalicyjnych z prowietnamskimi. Przywrócono mo-
narchię, królem został książę Sihanouk. Po śmierci Pol Pota w roku 1998 Czerwo-
ni Khmerzy złożyli broń i przez specjalny trybunał zostali osądzeni za zbrodnie.
W 2004 roku król abdykował, a jego następcą został Norodom Sihamoni. Kambo-
dża stała się monarchią konstytucyjną, monarchę wybrała Rada Tronu, aﬁrmując
dziedziczność jako legitymizację władzy. Ustawodawstwo należało do Zgromadze-
nia Narodowego, powołano Radę Ministrów. Król zachował jednak prawo weta
i mógł wydawać dekrety.

W Kambodży obowiązuje wielopartyjność, liczą się trzy ugrupowania: postkomu-
nistyczna Kambodżańska Partia Ludowa, monarchistyczny Zjednoczony Front Na-
rodowy i liberalna Partia Sama Rainsy.

4.3. Gospodarka

Kambodża jest etnicznie jednolita, Khmerzy stanowią 94% społeczeństwa, a 80%
to buddyści. Mieszkańcy Kambodży mówią językiem khmerskim, jednak 69% to
analfabeci. Żyją za 2000 dolarów USD przez cały rok. Kraj jest wyludniony. Za-
równo oﬁary Czerwonych Khmerów, jak i sami Czerwoni Khmerzy w ucieczce
do innych krajów upatrują szansę przetrwania. Stopień urbanizacji w Kambodży
nie przekracza 13%, do czego znaczenie przyczyniły się przesiedlenia za Pol Pota.
W latach 1975–1985 w wyniku ludobójstwa i wojny domowej nastąpił spadek licz-
by ludności. Po 1986 roku przyrost naturalny wzrósł do 25% rocznie. Wracają też
uciekinierzy.

W kraju tym panują trudne warunki dla odnowy gospodarczej. W grę wchodzi
przede wszystkim dolina Mekongu i region zurbanizowany stanowiący 13% obsza-
ru Kambodży. Przemysł i handel rozwĳa się w rejonach Phnom Penh, Batdambang,
Kampong Cham, Poursat, Kompong Som i Kampot. Są jednak w Kambodży regio-
ny, gdzie gęstość zaludnienia liczy tylko pięć osób na kilometr kwadratowy, na tych
obszarach w nielicznych wioskach może mieszkać najwyżej 500 osób. Taki układ
demograﬁczny powoduje jednak, że bezrobocie nie przekracza 2,5%. Do poprawy
sytuacji przyczyniło się stacjonowanie sił pokojowych ONZ z 30 krajów (do 1992
roku). Tak wielka grupa żołnierzy o wysokich żołdach wpływa w skali lokalnej na
bilanse płatnicze domowych budżetów. Dodać do tego należy szarą strefę, szcze-
gólnie aktywną za czasów Czerwonych Khmerów, związaną ze Złotym Trójkątem
(Birma, Laos i Tajlandia). Szara strefa funkcjonowała, dopóki istniała konieczność
ciągłego dozbrajania oddziałów. Jednakże Kambodża to jeden z najbiedniejszych
krajów świata.

Od 1986 trwa w Kambodży prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych oraz za-
kładów rzemieślniczych. Przemysł jest słabo rozwinięty. Funkcjonują małe fabryki
kauczuku, tartaki i zakłady przemysłu spożywczego. Zapotrzebowanie na surowce
jest niewielkie, ale również złoża są niezbyt bogate. W niedużych ilościach wydo-
bywa się fosforyty, kamienie szlachetne (rubiny, szaﬁry), rudy żelaza, boksyty, rudy
manganu, sól kamienną, gaz ziemny. Złoża ropy szacuje się na 100 000 000 bary-
łek. Eksportuje się drewno, kauczuk, ryby, ryż, rubiny i szaﬁry.

4.4. Kultura

Chlubą Khmerów jest bogata literatura. Choć powstawała pod wpływem kultury
indyjskiej, wytworzyła własne formy żywe w recepcji teatralnej i widowiskach lu-
dowych. Najstarsze zabytki sanskryckie ryto w kamieniu. Świątynne napisy datu-
je się na III wiek, czyli okres przed rozkwitem sztuki Angkoru. Następne pięćset-
lecie przyniosło rozwój sztuki w okresie Angkoru, gdzie rzeźba i freski przenikały
się z poezją rytą na kamiennych ścianach gigantycznych świątyń. W XIV stuleciu
powstał słynny poemat Legenda o Angkorze, a po nim epopeja Treiphet. Palĳski ka-
non buddyjskiej tradycji therawada Tripitaka ma swe odniesienia w języku Khme-
rów. Ważną pozycją w literaturze jest Reamker, kambodżańska wersja inspirowana
staroindyjskim eposem Ramajana. Pierwsza powieść Khmerów ukazała się wpraw-
dzie dopiero w 1936 roku (Nhok Thema), ale poprzedzało ją tysiące baśni i legend
khmerskich, hagiograﬁe i kroniki.

Czerwoni Khmerzy nagminnie mordowali pisarzy i artystów, więc wielu schroni-
ło się na emigracji. Pozwoliło to światu poznać sztukę i literaturę Khmerów, kol-
portowaną w tłumaczeniach i oryginałach. Szczególnie ciekawa jest proza z okresu
izolacji, zarówno opowieści samych Czerwonych Khmerów, jak i ich oﬁar.

Najbardziej znane są zabytki architektoniczne Khmerów usytuowane głównie
w Angkorze. Od 1986 r. istnieje możliwość zwiedzania Kambodży. W 1987 kraj
ten odwiedziło około 1000 turystów, a w 1993 już 118 000. Wpływy z turystyki
wynosiły 48 000 000 USD.

5. Laos

Dane podstawowe

Nazwa państwa

: Laotańska Republika Ludowo-Demokratyczna.

Obszar

: 237 000 kilometrów kwadratowych.

Ludność

: 6 000 000.

Stolica

: Wientian (historyczna stolica — Luang Prabang).

Główna rzeka i arteria komunikacyjna

: Mekong.

Ustrój

: republika.

Język

: laotański.

Główna religia

: buddyzm therawada (60% wyznawców).

Waluta

: kip.

5.1. Usytuowanie geopolityczne

Laos jest pozbawiony dostępu do morza. Od północy graniczy z Chinami, od
wschodu z Wietnamem, od południa z Kambodżą i Tajlandią, od zachodu z Bir-
mą. Większość obszaru kraju porastają lasy. Na północy wznoszą się góry z naj-
wyższym szczytem Phou Bia (2817 metrów). Na północnym wschodzie tereny wy-
żynne przechodzą łagodnie w Płaskowyż Urn. Ze względu na wylewy rzek jest to
teren o bardzo żyznych glebach. Na południu rozciąga się lądowy most opadający
ku płaskowyżowi Bolowen, znany francuskim plantatorom kawy i europejskim tu-
rystom epoki kolonialnej.

Laos, smagany deszczami monsunowymi od końca maja do końca października,
skryty między Tajlandią, Kambodżą i Wietnamem, pozbawiony bezpośrednie-
go dostępu do morza, stanowił dla wielu plemion dobrą kryjówkę. Od VII wie-
ku na północy kraju grzebano przybyszów z różnych stron, o czym świadczą zna-
leziska archeologiczne. Historyczna stolica Laosu przeżywająca okres świetności
w XIV wieku to Luang Prabang. Nazwa ta pochodzi od królewskiego daru. Wład-
ca khmerski przesłał miejscowym władzom 83-centymetrową statuetkę Buddy ze
szczerego złota, zwaną Phra Bang.

Panoramę Luang Prabang trudno ogarnąć wzrokiem z jednego punktu, najlepiej
udać się w trzygodzinny rejs po Mekongu dużą łodzią motorową i z jej pokładu po-
dziwiać miasto. Tę starodawną stolicę otaczają malownicze góry, w których kryją
się święte jaskinie. Ze szczytu Phousi roztacza się piękny widok na buddyjskie świą-
tynie, zabytkowe gmachy kolonialnej architektury francuskiej, dolinę Mekongu
i jej dopływ — rzekę Nam Khan. W 1995 roku obszar ten wpisano na Listę Świa-
towego Dziedzictwa Kulturalnego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO. Buddyj-
skie groty Pak Ou usytuowane są 25 kilometrów od miasta nad brzegiem Mekon-
gu. We wnętrzu jaskiń znajduje się bogata kolekcja ﬁgurek Buddy.

Mekong jest najdłuższą rzeką na Półwyspie Indochińskim. Płynie przez Chiny,
Laos, Kambodżę i Wietnam. Jest czwartą w Azji i dziewiątą na świecie rzeką pod
względem długości. To wielka arteria komunikacyjna Indochin, szlak dla statków
morskich wiodący w głąb lądu. Wypływa z gór Tangla w Tybecie. Stanowi granicę
Laosu z Tajlandią oraz Myanmarem. W porze deszczowej Mekong często wylewa,
a w sierpniu tworzą się na rzece niebezpieczne wielkie fale powodziowe. Poziom
wody może wówczas wzrosnąć nawet o 12 metrów. Woda niesie ogromne drzewa,
drewniane chatki na palach wyrwane z ziemi, łodzie, zwierzęta i ludzi na dachach
wiklinowych lepianek. Trzydzieści kilometrów od Luang Prabang usytuowany jest
Kuang Si, jeden z najpiękniejszych wodospadów w Azji Południowo-Wschodniej.

5.2. Gospodarka

W Laosie

kwitnie rolnictwo

, bo o wodę tam nietrudno, a tropikalny klimat sprzyja

uprawom. Sadzi się głównie ryż i soję. Równie popularne są plantacje herbaty, juty
i bawełny. To kraj o klimacie sprzyjającym uprawie arbuzów i melonów. Dodatko-
wą gałęzią rolnictwa jest ogrodnictwo. Sadzi się bananowce, palmy daktylowe i ko-
kosowe, jabłonie i grusze.

Lesiste tereny w pewnych obszarach zamieniono w bujne łąki, na których wypasa-
ne są bawoły wodne, kozy i owce. Część obszaru Laosu stanowią parki narodowe
i rezerwaty, które zamieszkuje zwierzyna tych samych gatunków co w Tajlandii,
Kambodży i Wietnamie. Mimo komunistycznych uwarunkowań w Laosie rozwĳa
się turystyka. Szczególnie chętnie kraj ten odwiedzają Francuzi, którzy po epoce
kolonialnej czują się tam jak w domu, mieszkając w zabytkowej francuskiej dzielni-
cy Luang Prabang. Dla takich krajów jak Polska jest to jednak turystyka zbyt droga,
a podróżowanie utrudniają problemy komunikacyjne. Nie ma bowiem bezpośred-
nich połączeń z Laosem.

W Laosie istnieje szara strefa związana z produkcją opium i uprawą maku. Daw-
niej zajęcie to było legalne, co więcej, stanowiło kontynuację tradycji. Plantacje
maku i produkcję opium sprowadziły do Laosu górskie plemiona migrujące z po-
łudniowych Chin, gdzie opium było zwyczajnym artykułem handlowym. Dziś owa
działalność jest karalna, mak i opium się konﬁskuje. Zachęca się też hodowców
do korzystnych upraw innych roślin, kawy czy herbaty, przyznając na ten cel dota-
cje państwowe. Zabiegi rządu przyniosły efekty, jednak nie tak spektakularne, jak
się spodziewano. Kontrola zakazanych upraw jest utrudniona. Niedostępne tere-
ny, pora deszczowa i fatalnej jakości drogi często uniemożliwiają podjęcie akcji in-
terwencyjnych, rządowych czy międzynarodowych. Przeszkodą jest również świa-
domość wieśniaków, ich niezrozumienie, o co chodzi w walce z uprawami maku.
Przekonanie ich oznacza zmianę ich sposobu myślenia, modernizację ich tradycji.
Takie postępowanie natraﬁa na opór. Zmiany postępują wolno, do Złotego Trój-
kąta wiodą szlaki opiumowe, stamtąd wyruszają transporty narkotyków do Euro-
py i Ameryki. Podejrzewa się, że produkcję opium wspierają tajne służby i komu-
nistyczne lobby. Ostatnio jednak gangi narkotykowe przenoszą się do Birmy, gdzie
mają poparcie wojskowej junty.

Kilkanaście lat temu Laos należał do grona najbiedniejszych państw świata, PKB na
jednego mieszkańca nie przekracza 400 USD. Do dziś państwo to ma bardzo sła-
bą infrastrukturę, posiada niewiele dróg asfaltowych, osuwającą się w porze desz-
czowej „autostradę”, pociętą przez rozlewiska. Obecna sytuacja gospodarcza La-
osu to skutek gospodarki rabunkowej kolonialnych rządów francuskich. Analfabe-

ci stanowili w roku 2004 ponad 68% społeczeństwa. Podczas trwającej 40 lat nie-
podległości poczyniono niewiele inwestycji. Zagraniczny kapitał odstraszają ko-
munistyczne obwarowania. Kryzys azjatycki w 1997 roku Laos odczuł szczególnie
dotkliwie. Ale i dla tego skrawka ziemi zapomnianego przez świat nadchodzi era
gospodarki wolnorynkowej. Współpraca z krajami regionu w ramach ASEAN ten
proces nieco przyspiesza.

5.3. Klimat i krajobraz

Krajobraz laotański to potężne rzeki i górskie strumienie o rwącym nurcie, wioski
z bambusowej plecionki budowane na palach i kryte strzechą. Większość terenów
Laosu jest niezelektryﬁkowana, co nadaje im unikalny koloryt. Tubylcy z górskich
plemion przygotowują posiłki na ogniskach, a gospodarze dają gościom zapalone
świece. Relikty prastarej cywilizacji laotańskiej można odnaleźć w ruinach buddyj-
skich klasztorów na wzgórzach, pochłoniętych przez dżunglę pałacach, zagubio-
nych na odludziach miastach, zapomnianych przez bogów i ludzi. Niegdyś Laos był
silnym politycznie państwem o ważnej pozycji w regionie, prowadził politykę eks-
pansji terytorialnej, podbĳał sąsiednie ludy.

5.4. Krótki rys historyczny

Królestwo laotańskie ma prastare korzenie. Toczyło i zwycięskie, i przegrane woj-
ny. Było dzielone na księstewka, podbĳało obszary sąsiedzkie i traciło własne zie-
mie. Ponosiło klęski, przeżywało okresy wzlotu i upadku.

Między VII a I wiekiem p.n.e. Laos został zasiedlony przez ludność napływową
z południowych Chin. W 1353 roku Laotańczycy uwolnili się spod władzy tajskie-
go królestwa Ajutthaji i założyli państwo Lang Czang. Po śmierci króla Setthathira-
tha II Lan Czang w 1707 roku podzielono na trzy królestwa: Wientian, Czampas-
sak i Luang Prabang. Wientian zostało podbite przez Tajlandię w 1828, zaś Czam-
passak i Luang Prabang od 1893 roku były pod protektoratem francuskim. Ostatni
król abdykował w roku 1975. Od 1893 roku Laos był kolonią francuską.

W czasie drugiej wojny światowej okupowany przez wojska japońskie i tajskie Laos
przechodził trudne chwile. Po zakończeniu wojny był w dalszym ciągu pod kontro-
lą Francji. W 1949 roku zostało utworzone Królestwo Laosu, które weszło w skład
Unii Francuskiej. Uzyskanie niepodległości w 1953 roku niewiele zmieniło. W tym
samym roku komunistyczne oddziały partyzanckie Pathet Lao przejęły pełną kon-
trolę nad północnym Laosem. W 1964 roku obszary opanowane przez Pathet Lao
zostały zbombardowane przez lotnictwo USA, co miało na celu zniszczenie szlaków
zaopatrzeniowych Wietnamu (przerzut materiałów wojennych).

W polityce Laosu zderzały się poglądy prawicy, centrystów księcia Souvanny Pho-
umy i komunistów pod wodzą księcia Souphanouvonga. Premier Souvanna Pho-
uma kilkakrotnie tworzył koalicje rządowe. Walki wewnętrzne i ataki bombowe
USA trwały do 1973 roku.

W maju 1975 roku komuniści, zachęceni przykładem Wietnamu, zdobyli stolicę
Wientian. Walki zakończyła fala represji. Po zwycięskich wyborach przywódcy Pa-
thet Lao uwięzili 30 000 urzędników poprzedniego systemu w „obozach reeduka-
cji”, gdzie zabójstwa i tortury były na porządku dziennym. Dla 3000 oﬁcerów woj-
ska i policji laotańskiej zbudowano obóz o zaostrzonym rygorze na wyspie Nam
Ngum. Spowodowało to fale masowych ucieczek, między innymi do sąsiedniej
Kambodży.

Dwudziestego dziewiątego listopada 1975 roku Laos ogłoszono

republiką

. Książę

Souphanouvong został prezydentem. Króla wraz z następcą tronu i rodziną rów-
nież umieszczono w „obozie reedukacji”. Siedemnastego grudnia 1989 roku poda-
no wiadomość o śmierci rodziny królewskiej.

Od 1975 roku ma miejsce ścisła współpraca Laosu z Wietnamem, a w 1977 roku
kraje te zawarły porozumienie o przyjaźni i współpracy gospodarczej, wojskowej
i kulturalnej. Od 1975 roku Laos jako Laotańska Republika Socjalistyczna podąża
śladami Chin ku rozwiązaniom wolnorynkowym.

5.5. Kultura, obyczaje, święta

Laos to kraj zabytków, z których najatrakcyjniejsze znajdują się w rejonie Wientia-
nu i Luang Prabang. W miastach tych są również najwspanialsze świątynie bud-
dyjskie, bowiem większość ludności Laosu to buddyści. Na listę Światowego Dzie-
dzictwa Kulturalnego UNESCO wpisano okazałą świątynię Wat Phu koło Pakxe
i wiele mauzoleów typu stupa. W Laosie buddyzm miesza się z reliktami animi-
zmu. Kultywowane są obrzędy uspokajające duchy przyrody i rytuały związane
z kultem przodków. W połowie kwietnia obchodzi się w Laosie buddyjski Nowy
Rok. Natomiast w końcu stycznia świętuje się chiński Nowy Rok. Innym ważnym
świętem jest majowy festiwal rakiet na początku pory deszczowej. W październi-
ku, na zakończenie długiego okresu postnej buddyjskiej ascezy i pod koniec pory
deszczowej, hucznie obchodzi się święto wody, któremu towarzyszy wyścig czółen.
Drugiego grudnia przypada Święto Republiki. Tego dnia wywiesza się transparen-
ty z hasłem: „Pokój, niepodległość, demokracja, jedność i dobrobyt”.

6. Wietnam

Dane podstawowe

Powierzchnia

: 332 000 kilometrów kwadratowych.

Stolica

: Hanoi.

Granice

: z Laosem — 2130 kilometrów, z Chinami — 1281, z Kambodżą — 1228.

Ludność

: 85 000 000.

Metropolie

: Hanoi, Danang, Ho Chi Minh, Hajfong. Ponad tysiąc przybrzeżnych

wysepek w archipelagu Fai Tsi Long, największa — Cai Bau.

Język

: wietnamski.

Ustrój

: republika socjalistyczna.

Waluta

: dong.

6.1. Usytuowanie geopolityczne

Wietnam leży na granicy z Chinami, jest dla nich Bramą Południa prowadzącą na
Półwysep Indochiński. Droga wiedzie jednak przez góry i Rzekę Czerwoną, a ple-
miona pogranicza zawsze odznaczały się walecznością. Od wieków była to strefa
wielu wpływów. Pełna kontrola nad tym krajem w jego obecnym terytorium mo-
głaby oznaczać dla Chin panowanie nad szlakami morskimi Azji Południowej i po-
łudniowej Oceanii. Przez Wietnam wiodły też odwieczne drogi migracji plemion
chińskiego pogranicza na inne obszary Półwyspu Indochińskiego. Główny szlak
komunikacyjny z północy na południe biegnący przez cały Wietnam nazwano

Dro-

gą Mandarynów

. Nazwa ta jest nawiązaniem do wydarzenia z przeszłości, kiedy to

wielkie ludy z północy dążyły do podporządkowania sobie tego terenu. W ich śla-
dy poszli kolonialni najeźdźcy, wiedząc, że jest to obszar o kluczowym znaczeniu
— otwiera bowiem dostęp do całego Półwyspu Indochińskiego dzięki bardzo dłu-
giej linii wybrzeża (3444 kilometry), pofalowanej, skalistej, bagnistej przy ujściach
rzek. Istotna też była „buforowa” granica z Chinami na odcinku ponad 1000 kilo-
metrów. Jednakże Wietnamczycy wciąż walczyli o samostanowienie, mając świa-
domość prastarych korzeni lokalnej kultury i poczucie swej odrębnej tożsamości
narodowej. Nie zawsze jednak sprzyjało im szczęście. Tożsamość Wietnamczyków
sytuuje się dziś między buddyzmem a komunizmem. Oddziałują na nią konsume-
ryzm, westernizacja i amerykanizacja, które przyszły z wojnami oraz gospodarką
wolnorynkową Zachodu. Nadchodząca epoka globalizacji nadaje owej tożsamości
nowy charakter.

Dużą rolę w transformacji wietnamskiej świadomości odegrały kolejne okupacje,
czasy kolonialne, wielkie migracje Wietnamczyków. Wietnamska diaspora obecna
jest zarówno w Ameryce, jak i w Europie, widoczna jest także w Polsce. Jest ona
przedmiotem zainteresowania badaczy takich jak profesor Halina Halik, autorka

książek poświęconych tematyce Wietnamu, np. Wietnamczycy w Polsce. Integra-
cja czy izolacja?. Warto też wspomnieć o powstaniu specjalizacji wietnamistyka na
Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Wietnam leży w streﬁe monsunowej. Południowy cypel Mui Ca Mau zbliża się do
równika. Tu temperatury osiągają 40 stopni Celsjusza. Całe terytorium tego kraju
znajduje się w streﬁe gorąca; temperatura waha się od 29 do 30 stopni Celsjusza.

Największe miasta zbudowano nad dwoma wielkimi rzekami, które wyznaczają
granice kraju. Na północy nad Rzeką Czerwoną usytuowane jest stołeczne mia-
sto Hanoi (do którego mogą dopłynąć statki morskie), na południu nad Mekon-
giem — dawny Sajgon, dziś metropolia Ho Chi Minh. Dopływem Rzeki Czerwo-
nej jest Rzeka Czarna, która w granicach Wietnamu ma długość 400 kilometrów.
Spływa z gór, więc zbudowano na niej sieć tam i elektrowni. W deltach rzek czę-
sto dochodzi do powodzi, na skutek czego teren ten staje się niedostępny w pew-
nych porach roku.

Od Laosu oddzielają Wietnam z zachodu pasma Gór Annamskich, których szczy-
ty sięgają 2711 metrów (Phu Xai Lai Leng). Od północy pasma górskie stopniowo
przechodzą w bazaltowe płaskowyże. Znajdujące się na tym terenie gorące źródła
i wody mineralne wykorzystuje się w celach leczniczych. Jest to teren parku na-
rodowego.

Bogactwem naturalnym Wietnamu zawsze były lasy. Rosną tam rzadkie gatunki
drzew, takie jak palisander, drzewo kamforowe, drzewo żelazne, sosna i dąb. Ty-
powe dla tego obszaru są także drzewa tropikalne i podzwrotnikowe, bambusy,
palmy oraz sumaki, z których uzyskuje się żywicę do produkcji laki. Część terenów
lesistych zamieniła się w sawannę. Przyczyniły się do tego długotrwałe bombardo-
wania francuskie i ogrom napalmu zrzucany przez amerykańskich lotników.

Fauna wietnamska jest urozmaicona. Wielość rzek, rozległe delty (delta Mekongu
liczy 40 000 kilometrów kwadratowych) i tereny bagniste to doskonałe środowi-
sko zarówno dla węży i krokodyli, jak i wodnych bawołów i wydr. W parkach na-
rodowych żyją słonie, tygrysy, nosorożce, gaury, tapiry, latające wiewiórki i wiele
gatunków małp. Zwierzęta wytrzebiła długotrwała wojna, nadal są rozszarpywane
przez miny, zatruwają się roślinnością skażoną napalmem. Zagrożenia ekologiczne
stanowią jeden z głównych problemów gospodarczych Wietnamu, nie ma na przy-
kład zbytu na tani ryż uprawiany w tym rejonie.

6.2. Gospodarka

Po zniszczeniach wojennych i postępującej prywatyzacji Wietnam przestaje rządzić
się ideologią, a zaczyna stosować praktycyzm ekonomiczny. Bezrobocie występu-
jące na terenach wiejskich wymusza jednak ucieczkę siły roboczej na inne konty-
nenty, również do Polski, o czym pisze Halik w książce Wietnamczycy w Polsce.
Integracja czy izolacja?

Wietnam nie może się skarżyć na ubóstwo zasobów naturalnych — posiada bogate
złoża antracytów, fosforytów, rud żelaza i chromu, cyny, manganu i antymonu. Są
tam również pokłady węgla brunatnego i złoża wapienia. Sól produkuje się metodą
odkrywkową na morskich płyciznach. W Wietnamie znajdują się też pokłady ropy
naftowej i gazu ziemnego.

Partnerami handlowymi Wietnamu są w 50% Chiny, USA i Japonia. Reszta rynków
to Azja i Europa. Eksportuje się ropę naftową, ryż, kawę, herbatę, kauczuk, owo-
ce morza. Diaspora wietnamska współpracuje z Wietnamczykami w kraju w takich
dziedzinach gospodarki, jak produkcja i sprzedaż ubrań, butów oraz żywności po-
trzebnej dla wszechobecnej w Europie kuchni wietnamskiej. Coraz większe zainte-
resowanie wzbudza ostatnio sztuka i kultura wietnamska, traktowane jako artykuł
eksportowy.

6.3. Historia

Od II wieku p.n.e. Wietnam jest prowincją Chin. Przez tysiąclecie zamieszkujące tu
ludy wzniecały powstania, by w końcu w wieku X odzyskać wolność. W XIII stule-
ciu odparły nawet najazdy Wielkich Mongołów. A gdy w 1407 roku armia cesarska
opanowała utraconą prowincję, powstanie doprowadziło do oswobodzenia Wiet-
namu i kilkuwiekowych rządów miejscowej dynastii Le.

W XIV wieku do Wietnamu przybyli pierwsi Holendrzy, Portugalczycy i Fran-
cuzi. Ci ostatni w latach 1852–1862 zawojowali dużą część kraju. W 1887 roku
utworzono Indochiny Francuskie z prowincjami laotańską, kambodżańską i wiet-
namską. W latach 1941–1945 obszar Wietnamu zaczęli kontrolować Japończycy
na mocy ugody z rządem Vichy. Po klęsce Japonii cesarz Bao Dai proklamował
niepodległość całego terytorium. Gdy władzę przejął opanowany przez komuni-
stów Front Wyzwolenia (pod wodzą Ho Chi Minha), powrócili Francuzi wspierani
przez chińskie oddziały Kuomintangu. Oni z kolei stanowili wsparcie dla autono-
mii wietnamskiej.

W 1948 roku cesarz Bao Dai stał się głową nowego państwa. Francuzi zostali jed-
nak wyparci z Wietnamu po klęsce na równinie Dien Bien Phu. W 1954 roku pod-
pisano w Genewie traktat, na mocy którego Wietnam został podzielony na wyso-
kości 17. równoleżnika wzdłuż rzeki Ben Hai. Premier Wietnamu Południowego
Ngo Dinh Diem nie uznał kompromisu. Również Ho Chi Ming i komuniści ostro
krytykowali układ genewski. Gdy Ngo Dinh Diem zginął w zamachu, amerykań-
scy doradcy wojskowi poparli pucz wojskowy i odstąpili od wyborów powszech-
nych, do których zobowiązywał układ genewski. W odpowiedzi komuniści wzno-
wili partyzanckie działania sił zbrojnych Wietkongu. Rozpętała się krwawa wojna
domowa. Trwała od 1965 do 1973 roku, z ograniczonym wsparciem Ameryka-
nów. Po podpisaniu porozumienia pokojowego i wycofaniu się wojsk amerykań-
skich Wietkong zerwał rozmowy, rozpoczął ofensywę i zdobył Sajgon.

W 1976 roku po opanowaniu całego terytorium komuniści proklamowali zjed-
noczoną i niepodległą Socjalistyczną Republikę Wietnamu. Przejmując kontrolę,
rozpoczęli rządy od pacyﬁkacji i przesiedleń 1 500 000 Wietnamczyków. Represje
spowodowały wielką falę nielegalnych migracji. Uciekinierzy masowo opuszczali
Wietnam drogę morską (fenomen boat people).

W 1978 roku nastąpił kryzys gospodarczy. Wietnamczycy uderzyli na Czerwo-
nych Khmerów. W odpowiedzi w 1979 roku Chińska Republika Ludowa dokona-
ła inwazji na północne tereny Wietnamu. Doprowadziło to do przełomu w polity-
ce ekonomicznej. Na VI Zjeździe Partii w 1986 roku postulowano wprowadzenie
prywatyzacji, decentralizacji, liberalizacji i elementów gospodarki wolnorynkowej,
co przy systemie jednopartyjnym przypomina najnowszy model chiński zwany żar-
tobliwie socjalistycznym kapitalizmem.

6.4. Kultura

Wietnamczycy czerpią wiele z prastarej cywilizacji lokalnej, na jej fundamencie
tworząc sztukę, rzemiosło, style życia. Wśród religii nadal ważne miejsce zajmu-
je

buddyzm

, dawniej powszechny, ale spleciony z chrześcĳaństwem popularnym za

czasów francuskiego kolonializmu. Po komunistycznych czystkach i pacyﬁkacjach
powodujących masową ucieczkę patriotycznej społeczności buddyjskiej, tak jak ko-
muniści zasłużonej w walce o niepodległość, ale potem prześladowanej i siłą prze-
siedlanej, tylko 8% deklaruje wyznanie buddyjskie, a 80% określa się jako bez-
wyznaniowcy. Wystarczy jednak przyjrzeć się lokalnym świętom w wietnamskich
wsiach (Halik, 1997), by uświadomić sobie, jak ważną częścią życia społecznego
w Wietnamie jest religia. Podobne reﬂeksje nasuwa wizyta w diasporach europej-
skich Wietnamczyków czy czynny udział w praktyce starowietnamskiej sztuki wal-
ki viet vo dao, którą w Polsce wraz z emigrantami z Indochin rozpowszechnia tre-
ner i mistrz walki Ryszard Jóźwiak.

Bibliograﬁa

1. Azja Wschodnia na przełomie XX i XXI wieku. Przemiany polityczne i społecz-

ne, 2004: (red.) K. Gawlikowski, Trio, Warszawa.

2. Barton G., 1997: Islam, Liberalism and the Prospects for Democracy in Indone-

sia, [w:] Democracy in Asia, St Martin’s Press & Campus Verlag, Frankfurt.

3. Bourchier D., 2001: Indonesian Politics and Society: A Reader, Routledge,

New York.

4. Budrewicz O., 2001: Archipelag islamu, „Wprost”, nr 46.
5. Cornwel-Smith P. i in., 1999: Tajlandia, Wiedza i Życie, Warszawa.
6. Cultural Traditions and Contemporary Challenge in South-East Asia, 2005:

(red.) S. Warayuth i in., Council of Research In Values and Philosophy, Wash-
ington DC.

7. Czarnocki M., 1998: Tajlandia: informator turystyczny, Tour-Press, Warszawa.
8. Dalby T., 2001: Indonezyjskie życie na beczce prochu, „National Geographic

Polska”, nr 3.

9. Decornoy J., 1967: L’Asie du Sud-Est, Tournai, Casterman.

10. Dmochowski A., 1991: Wietnam: wojna bez zwycięzców, Europa, Kraków.
11. Domarańczuk Z., 1981: Kampucza, godzina zero, Wydawnictwa Radia i Tele-

wizji, Warszawa.

12. Giełżyński W., 1989: Opiumowa dżungla, Młodzieżowa Agencja Wydawnicza,

Warszawa.

13. Giełżyński W., 2000: Indonezja — azjatyckie Bałkany?, „Tygodnik Powszech-

ny”, nr 33.

14. Grabowska-Lipińska I., 1987: Geneza Wietnamskiej Republiki Socjalistycznej,

IKS PAN, Warszawa.

15. Gray P., Ridout L., 1999: Tajlandia, Pascal, Bielsko-Biała.
16. Haing N., 1989: Kambodżańska Odyseja, Pomost, Warszawa.
17. Halik T., 1997: North Vietnamese Traditional Village. Cults and Festivals, „He-

mispheres”, no. 11.

18. Halik H., 2002: Wietnamczycy w Polsce. Integracja czy izolacja?, Instytut

Orientalistyczny, Wydział Neoﬁlologi, Uniwersytet Warszawski, Nowy Dzien-
nik, Warszawa.

19. Helston F., 2005: Zmierzch generałów z Rangunu, „Tygodnik Powszechny”, nr 26.
20. Houtman G., 1999: Mental Culture in Burmese Crisis Politics, Tokyo University

of Foreign Studies, Tokyo.

21. Jelonek A. W., 1999: Rewolucja Czerwonych Khmerów 1975–1978, Scholar,

Warszawa.

22. Kłodkowski P., 2002: Wojna światów? O iluzji wartości uniwersalnych, Znak,

Kraków.

23. Kłodkowski P., 2005: O pęknięciu wewnątrz cywilizacji, Dialog, Warszawa.
24. Kukułka J., 2001: Historia współczesnych stosunków międzynarodowych 1994

–1996, Scholar, Warszawa.

25. Kurpisz M., 2002: Singapur, Bali, Tajlandia, Kurpisz, Poznań.
26. Macdonald P., Parkes C., 2002: Tajlandia, G+J RBA, Warszawa.

27. Niekrasz L., 1981: Tajlandia: mały przewodnik turystyczny, KAW, Warszawa.
28. Olszewski W., 1991: Historia Wietnamu, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław.

29. Pałkiewicz J., 1998: Angkor, Bellona, Warszawa.
30. Ricklefs M., 1973: History of Modern Indonesia, Melbourne.
31. Roots of Violence in Indonesia, 2003: (red.) F. Colombĳn, Singapur.
32. Tornquist O., 2007: Has Democracy Installed in Indinesja?, „Seminar”, no. 576.
33. Warneńska M., 1973: Indochiny: Wietnam, Laos, Kambodża, BN, Warszawa.
34. Warneńska M., 1986: Skarby z dalekich podróży, KAW, Warszawa.
35. Wise N., 1997: Tajlandia. Kieszonkowy przewodnik po kulturze, biznesie i zwy-

czajach Tajlandii, Mikom, Warszawa.

36. Wolniewicz J., 1988: Bogowie gorącego słońca, Instytut Wydawniczy Związ-

ków Zawodowych, Warszawa.

37. Zarys dziejów Azji i Afryki, historia konﬂiktów 1869–2000, 2000: (red.)

A. Bartnicki, Książka i Wiedza, Warszawa.

Document Outline

1. Indonezja
2. Birma
3. Tajlandia
4. Kambodża
5. Laos
6. Wietnam
Bibliografia

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Największe jezioro Półwyspu Indochińskiego
modul I historia strategii2002
Komunikacja Moduł (2)
Moduł IV WŁADZA W013
MODUŁ POWIETRZE
Modul 1 Misja, strategia, planowanie
Modul 1 ZNACZENIE JAKOSCI
moduł losowości
Moduł III cz 2 stała i stopien dysocjacji, zobojetnianie
Modul 3 Podstawy elektroniki cyfrowej
Modul 1 matem Rady
modul 7
modul test
Moduł 7
Modul matem bibliografia
Modul 2 Wplyw spoleczny

więcej podobnych podstron

Modul 3 Polwysep Indochinski i Indonezja

Document Outline