1
I. Formalizm termodynamiki
Podstawowe pojęcia i idee termodynamiki
Punktem wyjścia w termodynamicznym opisie wszechświata jest jego umowny podział
pomiędzy układ i otoczenie.
Układ - część wszechświata, wyodrębniona granicami i stanowiąca makroskopowy zespół
oddziałujących cząstek. Zakładamy, że układ stanowi jednorodne, izotropowe i obojętne
elektrycznie kontinuum, a czas jego istnienia i rozmiary są wystarczające dla dokonania
pomiaru.
Otoczenie - reszta wszechświata, poza układem.
Układ oddziałuje z otoczeniem, jeśli zmiany w otoczeniu powodują mierzalne zmiany w
układzie.
Typy układów:
Układ izolowany nie wymienia z otoczeniem ani masy ani energii, a zmiany w otoczeniu nie
powodują zmian w układzie.
Układ zamknięty wymienia z otoczeniem energię (ciepło i/lub pracę), nie wymienia masy.
Układ otwarty wymienia z otoczeniem zarówno masę jak i energię.
Schemat ideowy układu izolowanego, zamkniętego i otwartego
Stan układu – forma jego występowania w danych warunkach (stan termodynamiczny). Jest on
w istocie makrostanem, opisanym przez mierzalne wielkości, tak zwane zmienne
(parametry) stanu (objętość
, ciśnienie , temperaturę oraz liczby moli poszczególnych
2
składników
).
Stan stacjonarny - stan układu, którego parametry nie zależą od czasu - np. stan układu
wymieniającego ciepło ze stałą prędkością.
Układ w stanie równowagi termodynamicznej - jeśli nie ma przepływu makroskopowego, nie
występują w nim wówczas żadne fizyczne ani chemiczne zmiany stanu.
Faza - chemicznie i fizycznie jednorodna część układu, wydzielona z niego wyraźnymi
granicami. Pojęcie fazy jest zwykle utożsamiane ze stanem materii i odnosi się do równowagi
zadanej przez określony zbiór zmiennych termodynamicznych. Przekroczenie przez
którykolwiek z tych parametrów pewnych wartości granicznych, powoduje reorganizację
materii i przejście (przemianę) do nowej fazy (na przykład topnienie po przekroczeniu
temperatury topnienia). Odrębnymi fazami są różne stany skupienia danej substancji, różne
struktury substancji w fazie stałej, czy też dwie ciecze (jak olej i woda), które nie wykazują
mieszalności.
Proces (któremu podlega układ lub część układu) - dowolna zmiana stanu układu. Proces może
być: odwracalny lub nieodwracalny, samorzutny lub niesamorzutny, stacjonarny lub
niestacjonarny w czasie.
Terminy odwracalny i nieodwracalny oznaczają możliwość lub brak możliwości powrotu
układu do stanu początkowego, bez jakichkolwiek zmian w układzie i otoczeniu - graniczny
(wyidealizowany) przypadek procesu kwazi-równowagowego.
Procesy nieodwracalne obejmują przypadek zmian zachodzących w sposób samorzutny, to
znaczy takich, które prowadzą do obniżenia energii układu. Zachodzą one ze stałą (skończoną)
szybkością i dlatego czas pełni w ich opisie istotną rolę.
W procesach niesamorzutnych układ gromadzi energię, która może być następnie zamieniona
na ciepło, pracę lub może ulec rozproszeniu. Procesów niesamorzutnych nie można
rozpatrywać w oderwaniu od procesów samorzutnych. Takie procesy są przeciwstawne, lecz
zachodzą we wszechświecie równolegle.
Równowaga w układzie
Prawa i reguły klasycznej (równowagowej) termodynamiki odnoszą się do stanów
równowagowych oraz przemian pomiędzy takimi stanami:
Każdy układ izolowany ewoluuje w sposób nieodwracalny do stanu równowagi
termodynamicznej.
3
W stanie równowagi termodynamicznej, w układzie nie zachodzą fizyczne ani chemiczne
przemiany i nie mają w nim miejsca żadne przepływy. W przypadku stałych przepływów
mówimy o stanie stacjonarnym. Parametry stanu układu w równowadze i układu w stanie
stacjonarnym są stałe, a temperatura i entropia mają dobrze określony sens fizyczny. Czas w
opisie takich układów nie odgrywa roli.
Zerowa zasada termodynamiki:
Jeżeli układy A i B są w stanie równowagi cieplnej z układem C, to są one również w
stanie równowagi cieplnej względem siebie
lub
Jeżeli układy A i B są w stanie równowagi termodynamicznej z układem C, to
pozostają one również we wzajemnej równowadze termodynamicznej.
lub
Dwa układy są w stanie termodynamicznej równowagi, jeśli stan żadnego z nich nie
ulegnie zmianie , gdy znajdą się one w bezpośrednim kontakcie.
Zależnie od sposobu oddziaływania układu z otoczeniem, proces termodynamiczny,
prowadzący do nowego stanu równowagi, może być procesem:
- adiabatycznym, bez wymiany ciepła;
- izobarycznym, pod stałym ciśnieniem;
- izotermicznym, w stałej temperaturze;
- izochorycznym, bez zmiany objętości;
- izentropowym, bez wymiany entropii;
- izentalpowym, bez zmiany entalpii.
Jeśli proces przebiega na tyle wolno, że towarzyszące mu odstępstwa od stanów równowagi
termodynamicznej są nieznaczące, to mówimy, że jest to proces kwazistatyczny
(pseudostatyczny). Zachowanie pełnej równowagi nie jest jednak możliwe, ponieważ wówczas
nie miałyby miejsca żadne zmiany. Proces kwazistatyczny jest tylko pewnym uproszczeniem,
pomagającym modelować rzeczywisty przebieg procesów termodynamicznych.
Funkcje stanu
Funkcja stanu - jednoznacznie określona funkcja, zależna od zmiennych stanu i
charakteryzującą stan układu. Funkcja ta, dla każdego stanu równowagowego, przyjmuje
określoną wartość, niezależnie od drogi, jaką w przestrzeni stanów pokonał układ, dochodząc
do stanu równowagi.
4
Jeśli w wyniku dowolnego procesu układ przechodzi z jednego stanu w drugi, to
energetyczny efekt przemiany jest jednoznacznie określony przez funkcję stanu
początkowego i końcowego, niezależnie od stanów pośrednich. W przypadku procesu
cyklicznego, gdy układ wraca do stanu wyjściowego, funkcja stanu końcowego jest
identyczna z funkcją wyjściową.
Zgodnie z zasadą najmniejszego działania, w sformułowaniu Hamiltona, należy przyjąć, że
warunki równowagi termodynamicznej określone są przez zasady ekstremum. Ekstrema takie
(minimum lub maksimum) osiągane są przez funkcje stanu dla określonych wartości
parametrów termodynamicznych. Funkcja stanu może być również traktowana jako zmienna
stanu, od której zależna jest inna funkcja stanu.
Zmianie parametrów termodynamicznych towarzyszy zwykle zmiana stanu układu, ilościowo
opisywana przez jedną z podstawowych funkcji stanu:
, , , lub Ω, gdzie:
(energia wewnętrzna)
- energia potrzebna do utworzenia układu;
(energia Helmholtza)
- energia
potrzebna do utworzenia układu,
pomniejszona o energię dostarczoną z otoczenia w
postaci ciepła (
);
(entalpia)
- energia
potrzebna do utworzenia układu,
powiększona o wartość pracy związanej z ekspansją
układu (
);
(energia Gibbsa)
- energia
potrzebna do utworzenia układu,
powiększona o wartość pracy związanej z ekspansją
układu i pomniejszona o energię dostarczoną z
otoczenia w postaci ciepła;
*)
(wielki potencjał kanoniczny)
- energia
potrzebna do utworzenia układu,
pomniejszona o energię dostarczoną z otoczenia w
postaci ciepła i powiększona o wartość związaną z
dopływem
masy
(p
) .
*) Funkcja definiowana w termodynamice statystycznej
Określając stan układu, należy sprecyzować, jakie parametry wystarczają, aby tego dokonać w
sposób przejrzysty i jednoznaczny.
5
Zmienne termodynamiczne, które wystarczą dla uzyskania takiego opisu to zmienne
istotnie niezależne (lub zmienne naturalne).
Są one zwykle wybierane ze zbioru:
(temperatura), (entropia), (ciśnienie), (objętość),
(ilość substancji) oraz (potencjał chemiczny), a także innych parametrów, opisujących
oddziaływanie z otoczeniem, jak:
(napięcie powierzchniowe),
(pole magnetyczne), (pole
elektryczne). Adekwatnie do parametrów, określamy funkcję stanu od nich zależną.
Zależności pomiędzy energią wewnętrzną, energią Helmholtza, entalpią i energią swobodną Gibbsa
Zmienna (funkcja) termodynamiczna
jest addytywna, jeśli po -krotnej zmianie wielkości
układu (zadanej liczbą moli
) zmienna ta również uzyskuje czynnik „ ”: .
Zmienna addytywna podlega skalowaniu, zmienne intensywne są niezmiennicze względem
skalowania
.
Zmienne ekstensywne – mają właściwość addytywności, co oznacza, że zależą od masy
układu (liczby moli poszczególnych składników). Należą do nich między innymi:
energia, entropia, energia, objętość, moment elektryczny i moment magnetyczny.
Zmienne intensywne – nie są addytywne, co oznacza, że nie zależą od wielkości układu
termodynamicznego. Parametrami intensywnymi są: ciśnienie, temperatura, potencjał
chemiczny, energia powierzchniowa oraz pole elektryczne i magnetyczne. W stanie
równowagi termodynamicznej, wielkości intensywne podukładów danego układu
przyjmują te same wartości.
6
Cząstkowe wielkości molowe – opisują, jaki dana substancja wnosi do danej funkcji dla
całego układu, ilościowo określone przez pochodne cząstkowe ekstensywnej funkcji
termodynamicznej względem liczby moli danego składnika (N), przy ustalonych izobaryczno –
izotermicznych warunkach zewnętrznych:
opisuje udział, jaki
-ta substancja wnosi do wielkości określonej dla całego układu.
Energia wewnętrzna jako funkcja stanu
Całkowita energia układu obejmuje trzy składniki: energię wewnętrzną, kinetyczną i
potencjalną. Energia kinetyczna to energia ruchu układu jako całości (translacyjnego i
rotacyjnego), bez uwzględnienia ruchu cząstek w układzie.
Na energię potencjalną układu składają się, między innymi: jego energia grawitacyjna,
odśrodkowa, elektryczna czy magnetyczna. Energia potencjalna może być, zgodnie z zasadą
zachowania energii, zamieniona na energię kinetyczną.
Energia wewnętrzna układu
- ta część energii układu, która zależy tylko od jego stanu
termodynamicznego, w uproszczeniu stanowi sumę energii potencjalnej oddziaływań
międzycząsteczkowych oraz energii kinetycznej nieuporządkowanego ruchu (translacyjnego,
rotacyjnego i wibracyjnego) obiektów w skali mikroskopowej. Może przyjmować formę
energii chemicznej, elektrycznej, magnetycznej czy powierzchniowej albo cieplnej.
Ilościowo, energia wewnętrzna jest równa energii potrzebnej do utworzenia układu,
bez zmiany jego temperatury, objętości ani masy (liczby moli poszczególnych
składników). Zależy zarówno od chemicznych (skład chemiczny) i fizycznych
właściwości samego układu (postać fizyczna), jak i od warunków istnienia układu
(temperatury, ciśnienia, pola elektrycznego albo magnetycznego).
Zmiana energii wewnętrznej układu, w efekcie zmiany stanu układu, nie zależy od drogi
procesu, a jedynie od wartości dla stanu początkowego (1) i końcowego (2):
Oznacza to, że zmiana energii wewnętrznej określona jest przez zbiór parametrów
termodynamicznych, definiujących te stany.
7
Uproszczony schemat składników energii wewnętrznej gazu atomowego, gazu cząsteczkowego oraz
cieczy i ciała stałego w stanie równowagi, przy założeniu braku oddziaływań z otoczeniem i jednakowej
temperatury we wszystkich układach
Zmiana energii wewnętrznej układu zamkniętego może być skutkiem wymiany energii z
otoczeniem: na sposób ciepła i pracy. Ani ciepłu ani pracy nie można jednak nadać sensu
wielkości absolutnej, charakteryzującej układ w danym stanie. Wymiana ciepła jest oczywistą
konsekwencją różnicy temperatur. Ciepło przyjmuje znak dodatni, jeśli przepływa z otoczenia
do układu, ciepło płynące z układu do otoczenia ma znak ujemny.
Wymiana energii na sposób pracy może obejmować wiele form, takich jak: praca magnetyczna,
mechaniczna czy praca sił napięcia powierzchniowego. Generalnie, pojęcie pracy obejmuje
wszystkie inne, poza ciepłem, sposoby wymiany energii. Reprezentowana jest iloczynem
wielkości intensywnej
razy zmiana wielkości ekstensywnej :
Przez analogię do mechaniki, zmienna intensywna Y może być utożsamiona z siłą, a zmiana
wielkości ekstensywnej dX z pewnym przemieszczeniem w abstrakcyjnej przestrzeni
parametrów stanu.
W przypadku, gdy „ruch” układu odbywa się w abstrakcyjnej przestrzeni zmiennych
termodynamicznych, można wskazać energię wewnętrzną
jako funkcję opisującą stan tego
układu. Jeśli przyjmiemy, że układ wydzielony jest granicami adiabatycznymi,
uniemożliwiającymi wymianę ciepła z otoczeniem, a jego energia kinetyczna i potencjalna
8
pozostają stałe, to wówczas praca wykonana nad układem (przez układ), powodująca zmianę
stanu od
do jest równa różnicy energii wewnętrznej w tych stanach:
Znak
pozostaje w zgodzie z koncepcją, że praca wykonana nad układem jest dodatnia
(
dla
), a praca wykonana przez układ jest ujemna (
dla
). Wobec
powyższego, praca dodatnia to praca wykonana przez otoczenie nad układem, praca ujemna
jest pracą wykonaną przez układ nad otoczeniem. Przy ustalaniu znaków pracy stosujemy więc
tę samą konwencję co w opisie wymiany ciepła:
gdzie
w przypadku przepływu ciepła do układu (
) i
, kiedy układ oddaje
ciepło (
).
Dodatnie ciepło i praca „dodają” energię do układ; ujemne – „odejmują”.
Ciepło, jakie układ wymienia z otoczeniem i praca wykonywana w przemianie nie są
niezależne od drogi, po jakiej się to odbywa - nie są różniczkami w ścisłym (matematycznym)
rozumieniu. Adekwatnie,
i nie zależą jedynie od początkowego i końcowego stanu układu,
ale od tego w jaki sposób stan końcowy został osiągnięty. Nie są to więc funkcje stanu i dlatego
nie ma również sensu stwierdzenie, że układ „posiada” w określonym stanie pewien zasób
ciepła i pracy.
Konwencja znaków ciepła i pracy wymienianych między układem i otoczeniem
Praca mechaniczna i niemechaniczna
Zmiana energii wewnętrznej jest istotą procesów, jakim podlegają układy termodynamiczne.
Jest ona skutkiem wymiany energii na sposób ciepła
lub pracy , a w układach
otwartych również przepływu masy. W opisie wymiany energii na sposób pracy możemy
9
dokonać dodatkowej klasyfikacji, wyróżniając pracę mechaniczną objętościową i
nieobjętościową oraz pracę niemechaniczną.
Praca objętościowa łączy się ze zmianą objętości układu i cechuje przemiany
izotermiczne, izobaryczne i izentropowe. Jej wielkość jest mała w odniesieniu do jednostki
masy i dlatego praca objętościowa ma istotne znaczenie tylko w przypadku gazów (małe masy
zajmują duże objętości). Nie wpływa znacząco na stan fazy skondensowanej (cieczy i ciał
stałych).
Jeśli gaz wypełnia cylinder z tłokiem, wywierając ciśnienie
, to praca wykonana przy
przesuwaniu tłoka, przeciwko temu ciśnieniu, określona jest wzorem:
gdzie
jest zmianą objętości układu (zmienna ekstensywna), P – ciśnieniem (zmienna
intensywna).
W przeciwieństwie do energii wewnętrznej, praca wykonana przez układ, albo nad
układem, i prowadząca do zmiany stanu tego układu od
do zależy od drogi
procesu.
Inną formą pracy, o istotnym znaczeniu dla przemian chemicznych, jest praca chemiczna
(
- potencjał chemiczny), towarzysząca zmianie liczby moli
-tego składnika (wskutek
dyfuzji lub reakcji chemicznych). Więcej przykładów podano w tabeli. Każdy z nich
przedstawia pracę elementarną
, wyrażoną w postaci iloczynu (lub iloczynu
skalarnego) zmiennej intensywnej
i infinitezymalnej (nieskończenie małej) zmiany zmiennej
ekstensywnej
.
W ogólnym przypadku, wielkość wykonanej pracy jest sumą wszystkich możliwych
rodzajów pracy, jakie prowadzą do zmiany energii wewnętrznej układu:
Tabela
Rodzaje pracy w wymianie energii pomiędzy układem i otoczeniem
RODZAJ PRACY
ZMIENNA
INTENSYWNA
ZMIENNA
EKSTENSYWNA
PRZYCZYNEK
DO dU [J]
OBJĘTOŚCIOWA
Ciśnienie:
[ ]
Objętość:
V [
]
PdV
10
N
IE
O
B
JĘ
T
O
S
C
IO
WA
M
E
C
H
A
N
ICZ
N
A
SPRĘŻYSTA
Siła:
[N]
Odkształcenie
(wydłużenie w
kierunku działania
siły):
[ ]
W POLU GRAWITA-
CYJNYM
Potencjał
grawitacyjny:
[
]
Masa:
[
]
(
-masa molowa)
SIŁ NAPIĘCIA
POWIERZCHNIOWEGO
Napięcie
powierzchniowe:
[
]
Powierzchnia
zorientowana:
[
]
E
L
E
K
T
R
O
M
A
G
N
E
T
Y
C
Z
N
A
ZWIĄZANA Z
PRZENIESIENEM
ŁADUNKU W POLU
ELEKTRYCZNYM
Potencjał
elektrostatyczny:
[ ]
Ładunek:
[
]
ZWIĄŚZANA ZE
ZMIANĄ
ELEKTRYCZNEGO
MOMENTU
DIPOLOWEGO W POLU
ELEKTRYCZNYM
Natężenie pola
elektrycznego:
[ ]
Elektryczny moment
dipolowy:
[ ]
W POLU
MAGNETYCZNYM
Natężenie pola
magnetycznego:
[ ]
Moment
magnetyczny:
[
]
C
H
E
M
ICZ
N
A
CHEMICZNA (BEZ
UDZIAŁU REAKCJI
CHEMICZNEJ)
Potencjał
chemiczny:
[
]
Ilość i-tego
składnika:
[
]
CHEMICZNA (Z
UDZIAŁEM REAKCJI
CHEMICZNYCH)
Potencjał
chemiczny:
[
]
Ilość i-tego
reagenta:
[
]