PEDAGOGIKA

CZYM JEST PEDAGOGIKA?
„Jest ona w moim przekonaniu nauką, która interesuje się właśnie metodami wychowania, prawidłami
tego procesu, celami działalności wychowawczej oraz kształceniem”;
„Pedagogika określa (…) jakiego człowieka powinniśmy wychować, przy czym wychowanie to powinno
być zgodne z panującym obecnie ideałem wychowania. Nauka ta miałaby wskazywać metody i sposoby
wychowania, aby były jak najbardziej skuteczne”;
„…pedagogika ukazuje jak można realizować z góry założone przez siebie cele, w jaki sposób
doprowadzić do ich pełnego zrealizowania”;
„Pedagogika jako nauka wyznacza sobie określone cele, do których ma zmierzać wychowanie człowieka.
Następnie poszukuje określonych sposobów i metod postępowania, aby osiągnąć wyznaczony cel”;
„Ona nie tylko opisuje fakty wiążące się z efektywnością wychowania i nauczania, ale także poszukuje
odpowiedzi na pytanie: jak powinny być te procesy organizowane, aby uzyskać zamierzone cele?”;
„Myślę, że pedagogika (jako nauka) poszukuje najlepsze środki, metody i sposoby, które mają służyć
dobremu wychowaniu jednostki i całego społeczeństwa. (…) Pedagogika jako nauka powinna wyznaczyć
sobie jakiś określony cel, punkt, do którego ma zmierzać wychowanie człowieka”.
„…zajmuje się człowiekiem, kształtowaniem jego osobowości, rozwijaniem jego pragnień i zamiłowań,
oraz pełni funkcję społeczną, pomaga mu odnaleźć swoje miejsce w społeczeństwie i brać czynny udział w
życiu społecznym”;
„…celem zasadniczym pedagogiki, poza wpajaniem pewnych wzorców, jest przystosowanie
wychowanków do życia społecznego, do jego zmiennego ustroju i panującego w nim poglądu na świat”;
„…głównym celem pedagogiki, bez którego nie miałaby ona prawa bytu jest tak wychowywać daną
jednostkę, aby posiadała ona elementarną wiedzę oraz pewne ogólne sprawności psychotechniczne.
Oprócz tego owa działalność wychowawcza powinna wyposażać jednostkę w ogólnie przyjęte systemy
wartości, w postawy i przekonania”;

DEFINICJA

Pedagogika (gr. Παιδαγωγική) - zespół nauk o wychowaniu, istocie, celach, treściach metodach,
środkach i formach organizacji procesów wychowawczych. Pedagogika jest nauką o procesach
wychowawczych, czyli teorią działalności wychowawczej; samo postępowanie wychowawcze nazywa się
natomiast często

pedagogią

(gr. paidagogia), któremu to pojęciu bliskie jest określenie "sztuka

wychowania" (łac. ars educandi).
Pedagogika należy do nauk społecznych, stanowi zespół nauk o wychowaniu, teorię działalności
wychowawczej. Na jej gruncie formułuje się istotę, cele, treści, metody, środki i formy organizacyjne
procesów wychowawczych. Pedagogika odnosi się głównie do młodego pokolenia, które dzięki
oddziaływaniom wychowawczym winno osiągnąć optymalny rozwój osobowości, ukształtować wiedzę o
rzeczywistości, przygotować się do funkcjonowania w życiu społecznym.
Do głównych instytucji takiego wychowania zalicza się: rodzinę, przedszkole i szkołę. Obecnie zakres
zainteresowań pedagogiki jest o wiele szerszy i obejmuje: samowychowanie i samokształcenie młodzieży
i dorosłych, oddziaływanie wychowawcze instytucji wychowania pozaszkolnego, głównie: środków
masowej komunikacji, organizacji młodzieżowych, placówek kulturalnych (teatrów, klubów, muzeów i
in.), instytucji wychowania religijnego itp.

ZADANIE PEDAGOGIKI

Zadaniem pedagogiki jako nauki jest wyposażenie tych, którzy organizują przebieg nauczania i
wychowania w wiedzę o skuteczności różnego rodzaju zabiegów dydaktyczno-wychowawczych.
Towarzyszą temu celowi następujące zadania:

gromadzenie wiadomości o rzeczywistości wychowawczej;
analiza tej rzeczywistości, wykrywanie związków i zależności między elementami owej rzeczywistości

i wyjaśnianie ich;

wykrywanie nieprawidłowości w procesach wychowawczych oraz dążenie do ich eliminacji
dostarczanie wiedzy potrzebnej do przekształcania rzeczywistości wychowawczej.

Pedagogika jako nauka ma:

swój przedmiot badań
własny system pojęciowy
własne metody badań

własne teorie opisujące i wyjaśniające przedmiot badań

PRZEDMIOT BADAŃ
Przedmiotem pedagogiki jest praktyka edukacji, na którą składa się wiele zjawisk, takich jak działanie
instytucji edukacyjnych, stosunki międzyludzkie w nich panujące, zmiany zachodzące w ludziach
poddanych oddziaływaniom edukacyjnym itd.
W najszerszym ujęciu przez edukację rozumie się ogół oddziaływań służących formowaniu się zdolności
życiowych człowieka.
Pedagogika bada m.in.:

warunki uczenia się ucznia, jego funkcjonowanie w różnych środowiskach wychowawczych czy

instytucjach edukacyjnych

prawidłowości rozwoju człowieka, zajmuje się poszerzaniem jego możliwości życiowych na

poszczególnych szczeblach edukacji

rzeczywistość w kontekście działań pedagogów, ich warsztatu zawodowego, ich kształcenia, sytuacji

życiowej, poziomu kompetencji, skuteczności ich działań

funkcjonowanie instytucji edukacyjnych, ich organizację, realizowane zadania
polityczne, społeczne i kulturowe uwarunkowania praktyki edukacyjnej (diagnozowanie

patologicznych zjawisk towarzyszących edukacji, np. nierówność w dostępie do oświaty)

edukacyjne oddziaływanie mediów, kultury popularnej, rodziny, grup rówieśniczych; oszacowuje siłę i

kierunek ich wpływu na zachowania ludzi oraz analizuje skuteczność ich oddziaływania w porównaniu ze
skutecznością oficjalnych instytucji, tj. szkoły

PODZIAŁ PEDAGOGIKI NA SUBDYSCYPLINY

Pedagogika jest dziedziną złożoną z wielu subdyscyplin naukowych, które zajmują się różnymi
obszarami praktyki edukacyjnej.

KLASYFIKACJA WG STANISŁAWA KAWULI

Kryterium celów działalności edukacyjnej Cele mogą dotyczyć formowania się zdolności życiowych
człowieka, np. umiejętność logicznego myślenia (dydaktyki przedmiotowe), kształtowanie umiejętności
podejmowania decyzji moralnych (teoria wychowania moralnego, seksualnego, fizycznego itp.) – cele
wychowawcze (wychowanie, samowychowanie)
Kryterium metodologiczne Ukierunkowanie metod pedagogiki naukowej na dwa obszary o
zróżnicowanym stopniu ogólności:
- analizy ogólne odnoszące się do samej pedagogiki jako nauki oraz wszelkich uwarunkowań procesów i
czynności edukacyjnych (pedagogika ogólna, metodologia pedagogiki, historia wychowania)
- analizy akcentujące społeczne czynniki procesów i czynności edukacyjnych, czyli oddziaływania
różnych środowisk wychowawczych i socjalizacyjnych (rodzina, szkoła, media, grupy rówieśnicze itp.) –
pedagogika społeczna
Kryterium rozwojowe Subdyscypliny odpowiadające różnym okresom i etapom życia człowieka
poddanego oddziaływaniom edukacyjnym (pedagogika wieku przedszkolnego, wieku wczesnoszkolnego,
pedagogika dzieci i młodzieży, pedagogika dorosłych – andragogika, pedagogika ludzi w wieku
poprodukcyjnym – geragogika, gerontologia). Nauki te badają warunki, które najbardziej sprzyjają
rozwojowi podmiotów z różnych poziomów praktyki edukacyjnej.
Kryterium dewiacji i defektów rozwojowych człowieka – pedagogika specjalna: - oligofrenopedagogika
(edukacja osób upośledzonych) - surdopedagogika (edukacja osób głuchych i
niedosłyszących) - tyflopedagogika (edukacja osób niewidomych i
niedowidzących)
- pedagogika rewalidacyjna (edukacja osób chorych i niepełnosprawnych) - pedagogika
resocjalizacyjna (edukacja osób niedostosowanych społecznie)
Ta sybdyscyplina pedagogiki jest bardzo rozbudowana, posiada własną wewnętrzną strukturę. Bada
m.in. efektywność różnych metod pracy z dziećmi z deficytami rozwojowymi, opisuje warunki integracji
uczniów niepełnosprawnych ze sprawnymi, analizuje jej korzystne i zagrażające efekty.
Kryterium instytucjonalne Odnosi się do działalności praktycznej przebiegającej w instytucjach
(pedagogika przedszkolna, szkolna, szkoły wyższej). Badanie organizacji szkolnictwa, monitorowanie
wprowadzanych tam innowacji, krytyczna analiza programów szkolnych.

Kryterium problemowe Subdyscypliny wynikające z typu problematyki edukacyjnej, którym się
zajmują. Problematyka systemów edukacji w kraju i na świecie (pedagogika porównawcza), problemy
dotyczące zawodu nauczyciela (pedeutologia).
Kryterium dziedzin działalności ludzkiej Np. pedagogika pracy socjalnej, opiekuńcza, wychowawcza,
terapeutyczna, czasu wolnego itd.
SYSTEM POJĘCIOWY
Uczeni (pedagodzy) opisują praktykę edukacyjną, wyjaśniają zjawiska w niej zachodzące. Pedagogom
praktykom natomiast, jest potrzebna po to, by wiedzieli dlaczego ich działanie przynosi określone efekty.
Sami mogą nie zdawać sobie często sprawy z pewnych zjawisk, ponieważ sami tkwią w danej
rzeczywistości i nie mają zewnętrznej perspektywy oglądu tych zdarzeń.
Pedagogika naukowa obserwuje te zjawiska i podaje sposoby radzenia sobie, np. robicie „tak i tak”,
dlatego osiągacie takie rezultaty; gdybyście robili „tak i tak”, to osiągnęlibyście inne rezultaty.
Aby komunikacja między naukowcami a praktykami była dobra musi powstać sieć pojęć, którymi będą
posługiwać się obie strony.
Jest to element decydujący o dojrzałości dyscypliny naukowej. W pedagogice nie wszystkie pojęcia są
jeszcze precyzyjnie zdefiniowane i nie zawsze panuje zgodność co do ich znaczeń. Spowodowane jest to
tym, iż na przedmiot pedagogiki składa się wiele zjawisk zachodzących na siebie zakresami
znaczeniowymi oraz tym, że pedagogika jest nauką młodą.

PODSTAWOWE POJĘCIA PEDAGOGICZNE

Wychowanie to jedna z form działalności społecznej; na działalność wychowawczą składa się wiele
zabiegów i procesów, mających na celu wpływanie na fizyczny, umysłowy i moralny rozwój młodych
pokoleń, przekazywanie im doświadczeń społeczeństwa zarówno z zakresu wytwórczości jak i dorobku
kulturowego, przygotowywanie do twórczego rozwoju tego dorobku, a tym samym zapewnienie ciągłości
życia społecznego między pokoleniami.
Wychowanie - to całość zamierzonych oddziaływań środowiska społecznego, przyrodniczego na
jednostkę, trwające całe życie. W zakres pojęcia wchodzi:

wychowanie naturalne pod wpływem środowiska w którym jednostka funkcjonuje – rodzina, kontakty

społeczne, obyczaje, religia

wychowanie instytucjonalne – celowe, planowe oddziaływanie instytucji wychowujących takich jak:

przedszkola, szkoły, internaty, domy dziecka

samowychowanie

Oddziaływanie to ma wpływ na stosunek jednostki do otaczającego świata, kształtowanie się systemu
wartości, norm, celu życia.
W pedagogice istnieją definicje, które kładą nacisk na celowe dokonywanie zmian w osobowości
człowieka pod wpływem czynników zewnętrznych. Jednostka stanowi w nich przedmiot oddziaływań.
Druga grupa definicji mówi o wychowaniu indywidualnym, czyli wspomaganiu rozwoju jednostki
poprzez pobudzanie do działania, ale pośrednio, wpływając nie na wychowanka lecz na warunki w
których działa.

Wychowanie przekazuje jednostkom dziedzictwo kulturowe, wzory zachowań - utrzymuje ciągłość

kulturową społeczeństw, a jednocześnie przygotowuje do uczestnictwa i przekształcania rzeczywistości
społecznej.

Naczelnym celem wychowania jest ukształtowanie osobowości wolnej, która kierując się własną wolą,

dokonywać będzie wyborów zgodnych z moralnymi zasadami oraz funkcjonować w środowisku, którego
jest ogniwem.
Kształcenie – to całość doświadczeń składających się na proces zdobywania przez jednostkę
umiejętności, wiedzy oraz rozumienia otaczającego ją świata.
Kształcenie obejmuje zarówno proces nauczania jak i uczenia się. Pojęcie kształcenie często utożsamia
się z formalnym kształceniem w instytucjach systemu szkolnictwa. W szerszym rozumieniu, obejmuje
ono także kształcenie nieformalne, mające źródło w codziennych doświadczeniach, rodzinnych,
kontaktach z rówieśnikami i informacjami pochodzącymi z mass mediów. Podkreśla się także znaczenie
szeroko rozumianego kształcenia ustawicznego (uczenia się przez całe życie).

Samokształcenie to proces nieustanny, celowy i świadomie zamierzony, w trakcie którego człowiek
samodzielnie się kształci i doskonali, aby lepiej spełniać swoje zadania w społeczeństwie, rozwiązywać
problemy życiowe.
Samokształcenie spełnia dwie zasadnicze funkcje: adaptacyjną i rekonstrukcyjną. Przystosowanie się
bowiem człowieka do zmiennych warunków rzeczywistości musi być sprężone z jego działalnością
twórczą (rekonstrukcyjną). Brak równowagi tych funkcji zakłóca procesy samokształcenia i wychowania.
Samokształcenie więc wywołuje określone zmiany w osobowości człowieka. Ich zasięg, głębokość i
trwałość zależy od samego uczącego się.
Nauczanie – działalność nauczyciela, o charakterze planowej, celowej pracy, ukierunkowanej na
wyposażenie uczniów w wiadomości, umiejętności i nawyki oraz rozwijanie ich uzdolnień. Nauczanie
związane jest z uczeniem się, obydwa te pojęcia tworzą wspólnie pojęcie kształcenia.
Nauczanie jest przedmiotem badań dydaktyki.
Opieka – dawanie oparcia, wsparcia, zaspokajanie potrzeb (właściwości ludzkich, będących potrzebą),
których jednostka nie umie, nie może lub nie jest w stanie samodzielnie zaspokoić, żeby zachować
równowagę biologiczną i psychiczną, przeżyć, zachować zdrowie, jakość życia, zapewnić prawidłowy
rozwój (doprowadzić jednostkę do dojrzałości) i ciągłość gatunku.
Osobowość – wewnętrzny system regulacji pozwalający na adaptację i wewnętrzną integrację myśli,
uczuć i zachowania w określonym środowisku w wymiarze czasowym (poczucie stabilności). Jest to
zespół względnie trwałych cech lub dyspozycji psychicznych jednostki, różniących ją od innych
jednostek.
Osobowość jest także definiowana jako charakterystyczny, względnie stały sposób reagowania jednostki
na środowisko społeczno-przyrodnicze, a także sposób wchodzenia z nim w interakcje.
Nie jest jedynym wyznacznikiem działania – to co i jak człowiek robi zależy też od doraźnego stanu
fizycznego i psychicznego, emocji, stopnia przygotowania do danego działania.
Osobowość kształtowana jest przez całe życie, szczególnie w okresie dzieciństwa oraz młodości poprzez
wpływ bodźców zewnętrznych w procesie socjalizacji, a także własnej aktywności jednostki. Istotną rolę
odgrywają tu również wrodzone cechy biofizyczne. Kształtuje się przez doświadczenia, kontakty z
osobami znaczącymi dla danej jednostki, role społeczne pełnione przez daną osobę, a także wydarzenia
powtarzające się lub wyjątkowo silne.
Rozwija się stopniowo. W rezultacie utworzenia się osobowości człowiek osiąga zdolność przetwarzania
napływających informacji, dzięki czemu tworzy sobie obraz świata i siebie, integruje techniki i sposoby
ustosunkowania się do przedmiotów, osób, sytuacji, przez co jego zachowanie nabiera cech stałości i
powtarzalności.
Środowisko - pojęciu temu nadajemy różne znaczenia.
Przez środowisko naturalne rozumiemy układ geofizyczny. Obejmuje ono te elementy naszego
otoczenia, które są dziełem samej natury, których istnienie nie wymagało interwencji człowieka.
Mianem środowiska społecznego określamy ludzi i stosunki społeczne otaczające osobnika. Środowisko
społeczne człowieka jest strukturą historycznie ukształtowaną.
Środowisko kulturowe - to oddziałujące na osobnika elementy dorobku historycznej działalności
człowieka.
Trzy wyróżnione wyżej kategorie środowisk nie istnieją w izolacji. Są one ze sobą ściśle sprzężone.
Środowisko naturalne stanowi niezbędny warunek życia społecznego, a więc i tworzenia dóbr kultury.
Wyznacza ono kierunek aktywności człowieka nie tylko ekonomicznej. Naturalne wyposażenie terenu,
zasoby i możliwości ich wykorzystania, warunkują rodzaj aktywności gospodarczej, specjalizację
zawodową. Jednocześnie w sposób niewątpliwy oddziałują na formy i kierunki ogólnej aktywności
społecznej i znajdują odbicie w wytworach kultury.
Działalność wychowawcza najsilniej jest sprzężona ze środowiskiem społecznym i kulturalnym.
Dobra kultury, z którymi osobnik styka się w środowisku swego życia, stosunki społeczne, w których
uczestniczy, kształtują podstawowe dyspozycje psychiczne. Stanowią one wyjściowe warunki dla
procesów celowego działania wychowawczego.
Kultura (z łac. colere = "uprawa, dbać, pielęgnować, kształcenie") – termin ten jest wieloznaczny,
pochodzi od łac. cultus agri ("uprawa ziemi"), interpretuje się go w różny sposób przez przedstawicieli
różnych nauk. Kulturę można określić jako ogół wytworów ludzi, zarówno materialnych, jak i
niematerialnych: duchowych, symbolicznych (takich jak wzory myślenia i zachowania).

Najczęściej rozumiana jest jako całokształt duchowego i materialnego dorobku społeczeństwa. Bywa
utożsamiana z cywilizacją. Również charakterystyczne dla danego społeczeństwa wzory postępowania,
także to, co w zachowaniu ludzkim jest wyuczone, w odróżnieniu od tego, co jest biologicznie
odziedziczone.
Czas wolny – czas, którym dysponuje człowiek po wykonaniu obowiązków takich jak nauka, praca,
czynności związane z codziennym życiem.
Niemałą rolę w przekazywaniu wzorców spędzania wolnego czasu spełnia rodzina oraz grupa
rówieśnicza. Organizacją wolnego czasu dla dzieci i młodzieży zajmują się różnego rodzaju instytucje,
stowarzyszenia, organizacje młodzieżowe i społeczne takie jak szkoły, świetlice, biblioteki, kluby
osiedlowe, młodzieżowe domy kultury, PTTK, ZHP, zakłady pracy, organizacje chrześcijańskie. Oferują
one takie formy zajęć jak koła zainteresowań, zajęcia artystyczne, sportowe, odczyty, wycieczki i inne.
Funkcje czasu wolnego:

regeneracja sił fizycznych i psychicznych
podniesienie poziomu motywacji do nauki i pracy
zwiększenie wydajności i efektywności życiowej
dokształcanie i doskonalenie osobowości niezwiązanych z pracą i nauką
rozwój zdolności i zainteresowań

Socjalizacja (łac. socialis = społeczny) to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania przez jednostkę
systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej zbiorowości. Socjalizacja trwa
przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w
społeczeństwie. Największą rolę na tym etapie odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i
rówieśnicy oraz instytucje (takie jak szkoła czy kościół).
Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje społeczne normy
postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się przedmiotami i kształtuje swoją
osobowość.
Resocjalizacja – proces modyfikacji osobowości jednostki społecznej w celu przystosowania jej do życia
w danej zbiorowości, a w węższym rozumieniu w społeczeństwie polegający na tym, iż poprzez
odpowiednie zabiegi kształtuje się jej normy społeczne i wartości, których nie miała ona możliwości
przyswoić wcześniej w trakcie socjalizacji jednocześnie powodując, iż rezygnuje ona z przyswojonych do
tej pory reguł działania będących sprzecznymi z systemem aksjonormatywnym tej
zbiorowości/społeczeństwa.
W każdym społeczeństwie istnieją odpowiednie instytucje, dzięki którym może odbywać się
resocjalizacja. Funkcję osób dokonujących resocjalizacji mogą pełnić zarówno szamani, księża,
pedagodzy jak i psychologowie w zależności od typu zbiorowości do której należy jednostka. Sama
resocjalizacja może odbywać się na terenie więzienia, w zakładach poprawczych, lecz także w szkole,
rodzinie czy w zakładzie pracy.
Tolerancja - z greckiego oznacza cierpliwość, wytrwałość w znaczeniu szerokim i potocznym. Termin
ten oznacza wyrozumiałość, pobłażliwość wobec cudzych poglądów upodobań i wierzeń, pomimo tego,
że są odmienne od tego co samemu uważa się za słuszne lub prawdziwe. Tolerancja definiowana jest jako
uznawanie i respektowanie prawa innych osób do posiadania poglądów, gustów odmiennych od naszych.
Nie obejmuje jednak idei wstecznych, antyhumanitarnych czy wręcz zbrodniczych. Pedagogikę interesuje
tolerancja intelektualna i moralna.

Ò

Tolerancja intelektualna - przejawia się szacunkiem wobec cudzych poglądów, wyrażających się w

dopuszczeniu ich do głosu.

Ò

Tolerancja moralna - oznacza, że przy zachowaniu elementarnych norm moralnych są uprawnione

różne style życia, postawy, obyczaje i zwyczaje. Komponentem tolerancji moralnej jest tolerancja
religijna. Rozumiana najczęściej jako przyjmowanie, bądź odrzucenie wierzeń i praktyk postulowanych
przez różne religie.
W pedagogice mówimy o tolerancji pozytywnej wówczas, gdy akceptujemy cudze poglądy, zachowanie,
obyczaje, styl życia i nie zgadzają się one z naszym własnymi. Dajemy jednak tej osobie szanse
wyrażania lub prezentowania tych elementów, o ile nie szkodzą one ludziom, zwierzętom ani przyrodzie.
Chodzi o to, by nauczyć dziecko/wychowanka szanować przekonania, poglądy itp., których sami nie
podzielamy, a także rozwijanie w nim postawy przyzwolenia na te działania, z którymi się nie
solidaryzujemy.

PEDAGOGIKA A INNE NAUKI
Pojęcia pedagogiczne wyznaczają związki z innymi dyscyplinami, np. wkraczają w obszar socjologii
(przykład: dobrzy uczniowie - konformizm).

Pedagodzy bardzo często korzystają z kategorii pojęciowych socjologii w celu uzyskania wyjaśnień
zaobserwowanych w świecie edukacji faktów. Praktyki edukacyjne zachodzą w obrębie grup
społecznych, zależą od wielu zjawisk, które stanowią przedmiot badań socjologii. Ponieważ pedagogika
nie zajmuje się badaniem procesów społecznych, więc nie posiada własnych kategorii pojęciowych z
nimi związanych.
Również psychologia stanowi istotną dyscyplinę pomocniczą pedagogiki, ponieważ dysponuje systemem
pojęciowym i teoriami potrzebnymi do wyjaśnienia wielu faktów psychologicznych, które stanowią
bezpośredni kontekst praktyki edukacyjnej. Np. wpływ lęku na uczenie się.
Pedagogika korzysta także z dorobku innych nauk, których przedmiot tworzy kontekst dla wyjaśnienia
faktów edukacyjnych. Jest to m.in. medycyna (pedagogika specjalna), prawo (pedagogika
resocjalizacyjna), antropologia (pedagogika ogólna, teoria wychowania) itp.

METODY BADAŃ

Pedagogika należy do grupy nauk humanistycznych i społecznych. Jej przedmiot jest żywy, ciągle się
zmienia, buduje własny świat, który oporny jest na próby obiektywnego pomiaru.
Nie jest to nauka ścisła, w której znając parametry jesteśmy w stanie przewidzieć rezultat. Np. znając
odległość z punktu A do punktu B oraz znając średnią prędkość samochodu, wiemy ile czasu nam
zabierze podróż i możemy określić godzinę przybycia na miejsce.
Natomiast pedagog znając iloraz inteligencji np. kandydata na studia, znając wyniki procentowe z
egzaminu dojrzałości, nie może precyzyjnie przewidzieć jego kariery akademickiej.
Nawet gdyby poznał wszystkie czynniki, które wpłyną na tę karierę, nadal nie będzie mógł przewidzieć
wszystkich kontekstów, w których czynniki te zadziałają.
Pedagogika obserwuje fakty w świecie edukacji i obserwacje swoje uogólnia lub odnosi wyłącznie do
badanego kontekstu.
METODY JAKOŚCIOWE
Związane są z przebywaniem badacza w terenie, w miejscach, gdzie toczy się codzienne życie badanych.
Nie jest on organizatorem badań, lecz czynnie uczestniczy w sytuacjach edukacyjnych, które tam
zachodzą. Nawiązuje kontakty z ludźmi, rozmawia z nimi, robi to samo co oni, żyje ich życiem,
doświadcza tego samego co badani.
Badacz jakościowy poznaje fakty, zdarzenia edukacyjne, okoliczności, w których miały one miejsce,
skutki, które wywołały oraz znaczenia, jakie im nadali ludzie. Ważne jest także, że ogląda te same fakty z
różnych perspektyw.
JAKOŚCIOWE METODY ZBIERANIA DANYCH

Obserwacja etnograficzna
Wywiad
Analiza archiwów

OBSERWACJA ETNOGRAFICZNA

Może być:

Jawna – badani wiedzą, że badacz jest obecny w ich środowisku
Niejawna – obserwator jest ukryty w strukturze grupy, jest jednym z nich

Etapy obserwacji:

1.

Etap orientacji w terenie

2.

Etap wyodrębniania elementów zogniskowanych

3.

Etap selektywny

Etap orientacji w terenie
Ma za zadanie poznanie najczęściej powtarzających się sytuacji i zdarzeń w naturalnych kontekstach
wraz ze znaczeniami, jakie im nadają obserwowani ludzie.
Etap wyodrębniania elementów zogniskowanych
Pojawia się gdy badacz z danych zebranych w pierwszym etapie wyodrębni konkretne zdarzenia i
epizody, które chce poddać dokładnej obserwacji. Zawęża przedmiot obserwacji. Takich ognisk/zdarzeń
może być więcej niż jedno. Kierunek zainteresowań badacza tworzą zaobserwowane zdarzenia.
Etap selektywny

Jest to próba zrozumienia i wyjaśnienia wyników obserwacji zogniskowanej.
Każda obserwacja zostaje utrwalona w postaci opisu etnograficznego.
Obserwacja zdarzeń krytycznych
Polega ona na skierowaniu uwagi badacza na konkretny element badanego terenu. Wówczas czynności
badawcze od razu zostają zogniskowane, a obserwacja przybiera formę selektywną.

WYWIAD

Standaryzowany – konstruowany przez badacza według ściśle określonego wzorca (standardu), na

który składają się konkretne pytania, ich kolejność, sposoby zadawania. Pod kontrolą są także
okoliczności wywiadu, jednakowe dla wszystkich badanych. Mogą dostarczać danych ilościowych.

Niestandaryzowany – zawiera jedno, kilka pytań, wcześniej nie zaplanowanych, wynikających z

przebiegu sytuacji badawczej.
- narracyjny
- etnograficzny
Wywiad narracyjny
Badany odtwarza przebieg swojego całego życia lub jakiegoś okresu czy też doświadczeń wyniesionych
z udziału w określonych sytuacjach życiowych.
Badacz uważnie słucha, a także obserwuje zachowania niewerbalne badanego, które stanowią
dodatkowe źródło informacji.
Materiał z wywiadu narracyjnego poddaje się szczegółowej analizie, która przebiega w 3 fazach:

Formalne spisanie treści narracji – wyłania wydarzenia, przeżycia subiektywne i dokonania
Strukturalny opis tekstu narracji – łączenie wydarzeń z przeżyciami i dokonaniami, zrozumienie

związków pomiędzy elementami całej biografii, poznanie skutków wydarzeń dla sfery psychicznej, skutki
reakcji emocjonalnych na wydarzenia.

Konstrukcja modelu biografii – zrozumienie całości życia oraz poszczególnych elementów w

kontekście tej całości. Analiza musi pozwolić zrozumieć bieg życia badanego i wyjaśnić problem
badawczy.
Wywiad etnograficzny
Często współwystępuje z obserwacją etnograficzną. Jest rozmową, w której rozmówca szuka informacji
na temat terenu swoich badań, pozwala zrozumieć analizowaną rzeczywistość, dokonuje się głębszego w
nią wglądu.

ANALIZA ARCHIWÓW

Są nimi dokumenty (świadectwa szkolne), źródła (pamiętnik), teksty (książki, artykuły prasowe, kultura),
rzeczy materialne.
METODY ILOŚCIOWE
Polegają na stosowaniu pomiaru, który wiąże się z przypisywaniem badanym obiektom wartości
liczbowych. Badacz musi wiedzieć co dokładnie chce zmierzyć, aranżuje odpowiednią sytuację badawczą
i rejestruje interesujące go zjawisko.
Badacz musi zdefiniować fakty, które są przedmiotem jego zainteresowania. Buduje model badanego
zjawiska, określa warunki wystąpienia danych faktów, jednym faktom przypisuje rolę przyczyny, a
innym skutku. Konstruuje narzędzia do pomiaru faktów. Dba o ich trafność i rzetelność. Planuje także
organizację badań tak, aby każdy badany miał takie same warunki badania i stara się wyeliminować
zjawiska zakłócające pomiar.

ILOŚCIOWE METODY ZBIERANIA DANYCH

Metody obserwacyjne
Metody sondażowe

Metody obserwacyjne:
- obserwacja ilościowa – obserwowanie badanych w sytuacjach, w których mogą pojawić się badane
fakty edukacyjne (np. aktywność na lekcji chłopców a dziewczynek)
- eksperyment laboratoryjny – obserwowanie badanych w specjalnie stworzonych do pomiaru warunkach
sztucznych (szacowanie wpływu jednego faktu na drugi – ustalenie przyczyny, weryfikacja
opracowanego modelu działania pedagogicznego)
Metody sondażowe: - Ankieta – zorganizowane zadawanie pytań: pytania zamknięte (z kategoriami do
wyboru, ze skalą, z rangami), pytania otwarte. Badacz definiuje przedmiot badań, buduje kwestionariusz,

przeprowadza badanie pilotażowe, a następnie właściwe. Opracowuje wyniki, prowadzi analizy
statystyczne, z których wyprowadza wnioski.
- Testy wystandaryzowane – służą do szacowania zjawisk nieobserwowalnych (np. wiadomości ucznia),
są to instrumenty przetwarzania badanego konstruktu na zjawiska dostępne badanemu, na poziomie
praktycznego działania lub wiedzy o nim
- Wywiad ilościowy – to inaczej wywiad wystandaryzowany. Składa się z określonej ilości pytań
zadawanych badanym i notowaniu ich odpowiedzi.
Badania jakościowe mogą poprzedzać badania ilościowe lub odwrotnie. Najczęściej oba rodzaje się
wzajemnie przeplatają i uzupełniają.
Podsumowując:
- Metody ilościowe nadają się do określania ogólnych tendencji w przebiegu pewnych zjawisk
edukacyjnych
- Metody jakościowe nadają się do opisywania przebiegu zjawisk edukacyjnych w kontekstach działania
konkretnych podmiotów
Ilościowe metody pozwalają opisać i wyjaśnić związek pomiędzy zjawiskami (np. związek osiągnięć z
matematyki z płcią ucznia), a jakościowe pozwalają zrozumieć uwarunkowania konkretnych praktyk
edukacyjnych (np. obniżenie wymagań wobec dziewczynek, a podwyższanie wobec chłopców na lekcji
matematyki).
Takie badania prowadzą do budowania teorii, czyli poznawczych i symbolicznych reprezentacji praktyki
edukacyjnej. Reprezentacje te złożone z twierdzeń ogólnych pozwalają już w pewnym stopniu
przewidywać praktykę edukacyjną.
Pedagogika jest aktualnie na etapie tworzenia swoich teorii.

METODY ZBIERANIA DANYCH A TYPY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH

W pedagogice można mówić o badaniach teoretycznych i praktycznych.
Teoretyczne służą dwóm celom: budowaniu teorii i weryfikacji teorii.
Praktyczne służą diagnozowaniu rzeczywistości edukacyjnej oraz jej ocenie.
Metody jakościowe i ilościowe w badaniach teoretycznych
Zastosowanie tych badań prowadzi do powstania teorii empirycznych, racjonalistycznych (metody
ilościowe) i interpretacyjnych (powstają w przypadku zbierania danych metodami jakościowymi,
opartymi na wglądzie intuicyjnym).
Natomiast w badaniach weryfikacyjnych stosuje się metody mieszane. Teoria, która powstała na bazie
obserwacji uczestniczącej (m. jakościowa) może być sprawdzana taką samą metodą, ale można ją także
uwiarygodnić lub obalić za pomocą eksperymentu (m. ilościowa).
Badacz może także sprawdzić swoją teorię empiryczną opartą na wglądzie ilościowym przy pomocy
wywiadu narracyjnego lub analizy wytworów kultury.
Metody jakościowe i ilościowe w badaniach praktycznych
Obie strategie przydają się w poszukiwaniach diagnostycznych czyli opisujących jakiś stan praktyki
edukacyjnej.
W przypadku gdy nie mamy danych na temat badanego zjawiska lepiej zacząć od jakościowego
rozpoznania terenu badań. Przedmiot obserwacji zogniskowanej można dodatkowo poddać diagnostyce
ilościowej, aby wyniki uogólnić na szerszy zakres zjawisk edukacyjnych.
W badaniach oceniających warto stosować eksperyment, który dobrze weryfikuje systemy działalności
praktycznej. W ten sposób można oceniać skuteczność metod wychowawczych, a szczególnie projektów
innowacyjnych.
Natomiast niektóre strategie innowacyjne powstają w specyficznych warunkach i w takich przypadkach
metody jakościowe będą skuteczne w zbieraniu danych pozwalających zweryfikować system działania
pedagogicznego w warunkach, w których jest realizowany.

KIM JEST PEDAGOG?

Pedagog – dosłownie: prowadzący chłopców do szkoły, wychowawca dzieci.

Ò

Pracownik naukowy zajmujący się badaniami oraz pisarstwem w dziedzinie wychowania i oświaty

Ò

Nauczyciel powołany do sprawowania opieki wychowawczej nad młodzieżą w szkole i poza nią oraz

do koordynowania współpracy szkoły z domem

Ò

Prawie każdy; rodzice dla swoich dzieci, opiekunowie dla swoich podopiecznych.

Pedagog powinien:
„docierać do wnętrza człowieka, umieć aktywizować jego działanie i posiadać zasób wiedzy, który
umożliwi przekazywanie właściwych informacji potrzebnych do rozwoju intelektualnego człowieka”;
„umieć wyposażyć ucznia w wiedzę, system wartości, wykształcić w nim nawyki przydatne w życiu oraz
dążenie do oddziaływania na własny rozwój”;
Pedagog „wskazuje dziecku właściwą drogę postępowania, wskazuje dobre i złe strony życia i
przygotowuje do samodzielności”.
Zatem naczelnym zadaniem pedagoga jest kształtowanie osobowości człowieka. Związane jest ono
często z dużą odpowiedzialnością i trudem.
„Każdy nauczyciel-wychowawca musi spełniać określone wymogi; takie jak: odpowiednie kwalifikacje
zawodowe, duża wiedza ogólna, dyscyplina wewnętrzna, umiejętność przyswajania nowej rzeczywistości,
umiejętność indywidualnego podejścia do jednostki i to o czym często się zapomina – musi kochać dzieci i
być pasjonatem swojej pracy”.