Znaczenie pedagogiki J. H. Pestalozziego, pedagogika filozoficzna i J. H.
Herbart,nowy system oświaty w XIX w.,szkolnictwo polskie w XIX w.

Rozwój

pedagogiki był dwutorowy. Był on związany bezpośrednio z praktyką szkolną i

polityką oświatową oraz z rozwojem filozofii i

nauki

, a także ideologii społecznej.

Niekiedy oba te nurty ściśle były powiązane w działalności osób i instytucji (np. J. H.
Pestalozzi, A. Makarenko, Komisji Edukacji Narodowej, itd.). Niekiedy teoria
pedagogiczna rozwijała się niezależnie od praktyki i zyskiwała znaczenie w tej dziedzinie
dopiero później. Tego typu znaczenie dla

pedagogiki

mieli filozofowie, którzy nie

zajmowali się bezpośrednio działalnością wychowawczą, jak np. Kartezjusz, H. Spencer,
W. Dilthey i in. W

rozwoju

historycznym pedagogika rozpoczynała się od refleksji nad

działalnością wychowawczą i od rozważań nad jej zadaniami.
Jan Henryk Pestalozzi rozwinął postępowe teorie pedagogiczne i postępową
demokratyczność działalność wychowawczą na przełomie XVIII i XIX w. Był to
prawdziwy pedagog-

demokrata, który całą swoją działalność poświęcił przede

wszystkim walce o szkołę początkową, szkołę ludową. Dzieło Pestalozziego do dziś ma
dla nas wielką wymowę. Historycy burżuazyjni przedstawiają go jako człowieka
dobrotliwego, naiwnego, oderwanego od życia filantropa. Natomiast praca Pestalozziego
była ściśle związana z dążeniami politycznymi, które z kolei tkwiły korzeniami w ideałach
rewolucji francuskiej. Dalszy rozwój pedagogiki kształtowany był przez różne czynniki
związane z klasową strukturą społeczeństwa kapitalistycznego. Pedagogika stała się
terenem walk ideologicznych, a jej postęp naukowy hamowany był przez liczne próby
wykorzystania oświaty, a więc i badań nad tą dziedziną dla umocnienia panującego
porządku społecznego. Jednak częściowo w walce z ideologią wsteczną, częściowo w
wyzwalaniu się spod jej nacisku, kształtowały się w filozofii materialistycznej, zwłaszcza
epoki

Oświecenia

, a niekiedy i w filozofii idealistycznej XIX w. Zasady, które uzyskiwały

w pewnej mierze trwalsze znaczenie i poczynały wchodzić w skład naukowego dorobku
pedagogiki. Do

takich zasad należało „odkrycie” natury dziecka, dokonywane przez J. H.

Pestalozziego i in. Pestalozzi również podjął gruntowną przebudowę szkoły początkowej,
tworząc teorię nauczania początkowego, opartą na podstawach psychologicznych.
Opracował metodyki nauczania początkowego w zakresie poszczególnych przedmiotów
szkolnych. Plan nauczania w szkole Pestalozziego obejmował obok nauki czytania,
pisania i rachunków, elementy geometrii i rysunku, geografię i przyrodoznawstwo.

Dzieci

uprawiały też gimnastykę i muzykę oraz wykonywały konkretne prace fizyczne w
zakresie rolnictwa, gospodarstwa domowego i rzemiosła. Do szkoły przyjmowano dzieci
w wieku od 5 do 13 lat. Kształcenie powinno sprowadzić się do współdziałania z
rozwojem przyrodzonych właściwości człowieka. Nauczanie należy oprzeć na
naturalnym rozwoju sił i uzdolnień dziecka.
Pestalozzi wprowadził do praktyki nowy sposób nauczania polegający na czerpaniu
wiadomości nie z książek, nie ze słów lecz- jak się wyraził Komeński- „z nieba, ziemi, z
dębów i buków” tj przez poznanie samych rzeczy (a nie wyłącznie cudzych spostrzeżeń i
świadectw o rzeczach). Metody nauczania posługujące się tym sposobem można
nazwać oglądowymi lub rzeczowymi. System czynności nauczyciela i uczniów jest
zupełnie inny niż w metodach słownych.

Zadanie

nauczyciela polega na zgromadzeniu

odpowiedniego materiału empirycznego, zaciekawieniu nim uczniów, zorganizowaniu
obserwacji oraz podsumo

waniu i utrwaleniu jej wyników. Zadaniem zaś ucznia jest

zdobycie na podstawie obserwacji określonych wiadomości i dopiero zapamiętanie ich.
Elementy, które tworzą jasne i poprawne pojęcie, które razem wzięte pozwalają
dokładniej poznać istotę przedmiotu to „liczba, kształt
i nazwa”. Elementy te powinny stać się podstawowymi składnikami każdego nauczania.
„Liczenie, mierzenie, mówienie”- to naturalna i psychologicznie uzasadniona podstawa
teorii i metodyki nauczania początkowego u Pestalozziego. Liczenie wymaga nauki
rachunków, mierzenie nauki rysunku i geometrii, mówienie- ćwiczeń w mówieniu i
czytaniu. Pestalozzi wreszcie wskazuje na konieczność planowego wychowania dziecka
nie tylko w szkole, ale także w rodzinie. Świadomość wielkiej roli rodziny w rozwoju
dziecka od dawna pobudzała środowiska nauczycielskie od ścisłego z nią współdziałania
w realizacji zadań wychowawczych szkoły. Zamierza się przy tym do tego, by
współpracę rodziców ze szkołą uczynić bardziej planową, systematyczną. Największe
bowiem wy

siłki kadry nauczycielskiej mogą okazać się mało skuteczne, jeśli nie są

poparte współdziałaniem rodziców. Zakres ten może być oczywiście szerszy lub węższy.
Jednak nikogo z rodziców nie można zwolnić od stałego zaangażowania w sprawy
własnego dziecka w szkole. Pestalozzi zdaje sobie sprawę z tego aby przebudować
szkolnictwo na nowych podstawach, trzeba przygotować do tego kadry nauczycielskie.
Dlatego przy swoich zakładach tworzył seminaria nauczycielskie i kształcił w nowym
duchu nauczycieli, których z kolei zapraszało wiele państw do zorganizowania
szkolnictwa elementarnego. Według Pestalozziego nauczyciel ludowy przestawał być
wyrobnikiem, a stawał się działaczem społecznym.
Poglądy i działalność Pestalozziego nadały właściwy sens nauczaniu i wychowaniu
początkowemu. Wychowanie ma nie tylko dostarczać dzieciom pewnych elementarnych
wiadomości. Ale zarazem uwzględniając indywidualność dziecka, budzić i wzmacniać
jego siły duchowe, uszlachetniać moralnie i społecznie. Swoje poglądy pedagogiczne
Pestalozzi

wyraził w sposób najpełniejszy w dziele pt. „Jak Gertruda uczy swoje dzieci”

pisanym w formie listów. Pestalozzi poświęcił niemal całe życie w wychowaniu dzieci
mas pracujących, słusznie więc historia nadała autorowi „Gertrudy” przydomek „ojca
szkoły powszechnej”.
Zapał do pedagogiki, ogarniający z końcem XVIII w. Szerokie koła w Niemczech, udzielił
się także filozofom. Odkąd Russo zrobił wysiłek uzasadnienia swojej teorii
wychowawczej przez psychologiczną analizę człowieka, a zwłaszcza od kiedy Pestalozzi
podjął próbę oparcia nauczania na zasadach psychologicznych, przestali uczeni patrzyć
na pedagogikę jako na sztukę tylko praktyczną, która jest nagromadzeniem wskazówek
osiągniętych przez doświadczenie. Obudziło się pragnienie ujmowania zagadnień
wychowaw

czych z wyższego, jednolitego stanowiska, nadania im charakteru

naukowego, stworzenia naukowej pedagogiki. Największe znaczenie z grupy filozofów
na polu pedagogiki miał Jan Fryderyk Herbart. Pedagogika stała się ośrodkiem całej jego
pracy filozoficznej, p

rzez swe rozległe badania usiłował on jej nadać ściśle naukowy

charakter. Zamiłowanie w tym kierunku wyrobiły w nim własne doświadczenia z
prywatnej pracy nauczycielskiej i osobiste zetknięcie się z Petalozzim. Całość swych
myśli o nauce wychowania złożył w dwóch dziełach: „Pedagogika ogólna, z celu
wychowania wysnuta” i „Zarys wykładów pedagogicznych”. Pedagogiki Herbarta nie
można zrozumieć nie znając przynajmniej w głównych zarysach jego etyki i psychologii.

Według jego zdania etyka wyznacza i uzasadnia cel wychowania, natomiast psychologia
wyznacza środki wiodące ku temu celowi. Etykę Herbart uważał za naukę o pięknie
moralnym i dlatego zalicza ją do zakresu estetyki. Wyróżnia on pięć idei praktycznych,
które razem wzięte określają ideał osobowości moralnej i najwyższy cel życia. Idee te to:
wewnętrzna wolność duchowa, doskonałość, życzliwość, prawa i słuszność, czyli
zadośćuczynienia. Kto się do nich nie stosuje ściąga na siebie wewnętrzne potępienie,
niezadowolenie z siebie
i niesmak. Jeżeli wolą człowieka i jego czynami zawsze kierują te idee, to taki człowiek
posiada prawdziwie moralny, silny charakter. Taki charakter Herbart uważał za
najwyższy cel wychowania. Do realizacji tego celu służą: kierowanie dziećmi, karność i
nauczanie. Kierowanie polega n

a trzymanie dozoru od wczesnego dzieciństwa do

zewnętrznego, poprzez autorytet, sympatię, groźbę, a głównie przez organizowanie
fizycznego rozwoju. Natomiast bez zbytniego rozpieszczania i niebezpiecznego
hartowania. Karność jest to czynność wstępna, która powinna uprzedzać właściwe
wychowanie. Jej zadaniem jest przełamać oporność dziecka, trzymać je w porządku
przez co zapobiegać wszystkiemu co mogło by wpływać negatywnie na pracę
wychowawczą. Posługiwać się tu można takimi środkami jak: nadzór, odpowiednie
zaciekawienie dziecka zabawą lub pracą, rozkazy i zakazy, pogróżki i kary itp. kary
powinny być obliczone na poczucie honoru. A wykonywane natychmiast, ale powaga
wychowawcy i przywiązanie do niego ograniczają jej konieczność. Najważniejszym
jednak czynn

ikiem wychowania dla Herbarta jest nauczanie wychowujące, którego

wartość polega nie tylko na tym, że daje wiedzę, lecz i na tym, że wywołuje w
charakterze ucznia dodatnie zmiany. Uważał, że wybór materiału szkolnego jest
niesłychanie ważny ponieważ tylko to będzie kształcić uszlachetniająco, co zdolne jest
rozbudzić w uczniu zainteresowanie. Aby młodzieży ułatwić pielęgnowanie różnych
kierunków zainteresowania, musi się nauczyciel posługiwać różnymi metodami w
nauczaniu. Metoda wykładowa służy do tego aby uczeń mógł łatwo pewne rzeczy sobie
uzmysłowić, korzysta też ona z opisów i z plastycznych środków pomocniczych. Metoda
analityczna pomaga uczniowi, dzięki pytaniom i krytycznemu wnikaniu w związek
szczegółów, uporządkować sobie i wyjaśnić to, co się przez wykład poznało. Metoda
syntetyczna natomiast powiązać nowe nabytki z tym co się poznało na poprzednich
wykładach oraz doświadczenie życiowe. Każda metoda powinna jednak pamiętać, że
nauczanie, jeśli ma być skuteczne, musi się trzymać pewnego porządku stosownie do
psychologicznych prawd pojmowania. Przy każdym materiale umysł ucznia waha się
pomiędzy dwiema czynnościami: raz chciwie zagłębia się w nową treść, czyli chce
opanować nową poznaną treść i stara się ją przyswoić. Efekty można też osiągnąć
poprzez

budzenie w umysłach uczniów wielostronnego zainteresowania.

Zainteresowanie jest rodzajem czynności umysłowej, która ma powodować nauczanie,
skoro nie zamierza poprzestawać na zdobywaniu samej wiedzy. Wielostronne
zainteresowanie charakteryzuje interes emp

iryczny ( ciekawość, żądza wiedzy) i interes

spekulatywny (zastanawianie się, ustawiczne pytanie dlaczego?) oraz interes
religijny(obcowanie człowieka ze wszechświatem). Zainteresowania są bezpośrednie i
pośrednie. Interesujemy się rzeczą bezpośrednio, gdy ją cenimy dla niej samej,
pośrednio, gdy zależy nam na niej ze względów nie związanych z jej istotną wartością.
Zainteresowania pośrednie prowadzą do jednostronności i egoizmu (czyli przynosi mu
tylko korzyści lub szkodę). Wartość pedagogiczną mają zainteresowania bezpośrednie i

do ich wytwarzania powinno zamierzać nauczanie. Zainteresowanie bezpośrednie wiąże
się z uwagą mimowolną, uwaga dowolna jest skutkiem zainteresowania pośredniego.
Skuteczność nauczania zależy od jego toku, od rozczłonkowania nauczania, tzn.
rozłożenia materiału na „człony” oraz rozdzielenia i uporządkowania czynności
przyswajania sobie materiału przez ucznia. Proces przyswajania sobie materiału polega
na kolejnym następowaniu po sobie aktów zagłębiania i ogarniania, zastanawiania się.
W zagłębianiu i ogarnianiu można wyróżnić po dwa stadia:
1. spoczywające zagłębiania (wynikiem jest jasność przedstawienia)
2. postępujące zagłębianie (wynikiem jest skojarzenie tych przedstawień)
3. spoczywające ogarnianie (wynikiem jest system pojęć4. )
5. postępujące ogarnianie („produkuje nowe człony systemu”, daje metodę
czyli umiejętność zastosowania nowej wiedzy).

Tak więc każda jednostka metodyczna powinna mieć ustaloną przez herbartystów
schematyczną strukturę. Pedagogika Herbarta była niewątpliwie krokiem naprzód w
unaukowieniu teorii nauczania i wychowania. Pokazał, że pedagogika jako dyscyplina
naukowa na swój system pojęć. Szczególnie pogłębił problematykę dydaktyczną. Trafnie
dostrzegał związek zainteresowania z uwagą, choć niesłusznie sugerował większą
wartość dydaktyczną uwagi mimowolnej aniżeli dowolnej. Uwagę mimowolną nauczyciel
musi wykorzystać w procesie nauczania, lecz celem jego powinna być raczej uwaga
dowolna. Skupiamy się mimo iż przedmiot nie jest interesujący, lecz uznajemy potrzebę
jego poznania.
Niesłuszne było przyjęcie etyki jako nauki wskazującej cele w pedagogice. Gdyby etyka
wskazywała cel pedagogice jak chce Herbart, pedagogika bez etyki nie mogła by
powstać. Cele wychowania nie są tworem myślenia teoretycznego, są funkcją potrzeb,
dążeń, interesów ludzi. Pedagogika Herbarta z jednej strony na skutek swojego
charakteru polityczno-

społecznego, a z drugiej- dzięki pogłębionej problematyce

dydaktycznej oraz dlatego, że sam był zwolennikiem wykształcenia klasycznego i
pro

pagował je, stała się niemal oficjalną teorią pedagogiczną.

Pomimo ciągłych wojen i kryzysów gospodarczych rozwija się żywy ruch oświatowy od
Atlantyku po Dniepr. Nie wszędzie jednak był równomierny, najwyższy był w Anglii,
Niemczech i Szwajcarii, najsłabszy w Austrii szczególnie utrzymującej w zaniedbania
kraje słowiańskie. Prasa i publi9cystyka podejmuje ruchliwą agitację na rzecz oświaty,
zawiązują się specjalne towarzystwa mające na celu zakładanie pewnych rodzajów szkół
i popieranie oświaty ludu. Ożywiają się różne typy szkół i powstają nowe. Największym
wyrazem zainteresowania się szkolnictwem było tworzenie ministerstw oświaty, które
starały się w myśl teorii liberalnej pomagać społeczeństwu w realizacji jego dążeń
oświatowych.