DOROTA SZUMSKA

Uniwersytet Jagielloñski

O emocjach bez emocji

Przed dwudziestu laty pewien amerykañski psycholog oszacowa³, ¿e cz³owiek

daje wyraz swoim uczuciom

1

w 55% poprzez mimikê, w 38% g³osem, zaledwie zaœ

w 7% czyni to, posi³kuj¹c siê s³owem. Nawet gdyby potraktowaæ ten wniosek ra-

czej jako hipotezê ni¿ tezê, to i tak wyniki najnowszych badañ zdaj¹ siê potwierdzaæ,

i¿ w bogatym repertuarze œrodków wyra¿ania emocji, jakim dysponuje homo loqu-

ens, wyk³adniki werbalne nie zajmuj¹ bynajmniej dominuj¹cej pozycji (zob. Bie-

rarch 1992; McNeill 1992; Pease 1992). W dodatku manifestacja uczuæ poprzez

tekst rzadko przybiera postaæ formu³ eksplicytnych, oddaj¹c zdecydowane pierw-

szeñstwo nacechowanej emocjonalnie leksyce (zob. Awdiejew 1983: 55), a tak¿e

œrodkom sk³adniowym, morfologicznym, a nawet prozodycznym (zob. Laskowska

1993: 2). Emotywnoœæ jest te¿ czêsto wprowadzana do aktu komunikacji w sposób

niejawny jako implikatura (zob. Zdunkiewicz 1989: 523, a tak¿e 1988). Por.:

(1) Moja w³asna córka mi to zrobi³a jako ÿJestem rozgoryczona, zawiedzio-

na postêpowaniem swojej córki’,

gdzie jako wyk³adnik emocji funkcjonuje pozornie pleonastyczne u¿ycie w tym

przypadku quasi-posesywnego w³asna (zob. Nagórko 1987: 27), dodatkowo

wzmocnione przez dativus ethicus;

(2) Myœlê, ¿e lepiej bêdzie, jeœli skoñczymy tê rozmowê dopuszczaj¹ce impli-

katurê ‘Nie chcê dalej rozmawiaæ, bo czujê siê ura¿ona tym, co teraz od

ciebie us³ysza³am’;

(3) Kiedy wreszcie oddasz mi pieni¹dze? jako ÿJestem zniecierpliwiona tym,

¿e zwlekasz z oddaniem mi d³ugu’,

gdzie za nacechowany emocjonalnie mo¿na uznaæ modulant wreszcie (zob.

S³ownik 1996: 1247);

(4) Co jest z tym cholernym autobusem? jako ÿJestem wœciek³a, bo autobus,

na który czekam, d³ugo nie przyje¿d¿a’.

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2229

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 14 • Wroc³aw 2000

1

Wzorem wiêkszoœci prac poœwiêconych teorii emocji leksemy emocja i uczucie s¹ tu trak-

towane jako synonimy (zob. Spagiñska-Pruszak 1992: 29).

Wyk³adnikiem ujemnie wartoœciowanej emocji bywa te¿ nadu¿ycie kwanty-

fikatorów oraz hipertrofia faktualizacji. Por.:

(5) Czy musisz wiecznie narzekaæ? jako ÿJestem zirytowana twoim, wed³ug

mnie, zbyt czêstym narzekaniem’;

(6) Wszyscy zawsze s¹ przeciwko mnie jako ‘Czujê siê rozgoryczona tym, ¿e

ludzie, z którymi siê stykam, mnie nie akceptuj¹’.

Obserwowalna u cz³owieka niechêæ do formalnego wskazywania na siebie

jako na eksperiencera okreœlonych stanów wewnêtrznych ujawnia siê tak¿e

w u¿ywaniu przymiotników kauzatywnych (zob. tzw. aptness-words w klasyfika-

cji Nowell-Smitha, 1957: 64-72) typu zachwycaj¹cy, denerwuj¹cy, odpychaj¹cy

itp., przekszta³caj¹cych model SUBIEKT-EKSPERIENCER + PREDYKAT

CZASOWNIKOWY NAZYWAJ¥CY EMOCJÊ + OBIEKT/KAUZATOR

EMOCJI (zob. Vol’f 1989: 55) w konstrukcjê SUBIEKT-OBIEKT/KAUZATOR

EMOCJI + KAUZATYWNY PREDYKAT ADIEKTYWNY zwyzerowanym na

powierzchni wyk³adnikiem podmiotu emocji. Por.:

(7) Ten pejza¿ jest przygnêbiaj¹cy.

⇒

ÿCzujê przygnêbienie i jego obiek-

tem/powodem jest ten pejza¿’;

(8) Ten facet jest irytuj¹cy.

⇒

ÿCzujê irytacjê i jej obiektem/powodem jest

ten facet’;

(9) Ta kobieta jest zachwycaj¹ca.

⇒

ÿZachwycam siê t¹ kobiet¹’.

Pominiêcie w warstwie leksemowej komunikatu korelatu wyra¿eniowego

podmiotu emocji oczywiœcie nie dowodzi jego braku na poziomie sensu, o czym

œwiadczy nieakceptowalnoœæ wypowiedzi typu: *Ten facet jest irytuj¹cy, ale mnie

nie irytuje; *Ten pejza¿ jest przygnêbiaj¹cy, ale mnie nie przygnêbia.

Warto zwróciæ uwagê, i¿ w komunikatach emocjonalnych, czyli w wypowie-

dziach referuj¹cych b¹dŸ wyra¿aj¹cych emotywnoœæ

2

, nie tylko predykat, ale i ar-

gument-obiekt/kauzator emocji mog¹ implikowaæ pewne standardy sytuacyjne,

sprzyjaj¹ce wywo³aniu danego stanu wewnêtrznego, a nawet ca³¹ sekwencjê zda-

rzeñ w postaci scenariusza

3

. Por.:

(8´) Ten facet jest irytuj¹cy mo¿na eksplikowaæ jako ÿIrytuje mnie zachowa-

nie tego faceta’;

(9´) Ta kobieta jest zachwycaj¹ca,

gdzie w oparciu o tzw. myœlenie potoczne

4

mo¿na przyj¹æ interpretacjê, i¿ bez-

poœredni¹ przyczyn¹ zachwytu jest uroda, a nie walory intelektualne.

200

DOROTA SZUMSKA

2

O emocjach komunikowanych i wyra¿onych (zob. Grzegorczykowa 1978).

3

O funkcjonowaniu tzw. standardów semantycznych i ich roli w interpretacji tekstu (zob.

Szumska 1999).

4

O „myœleniu potocznym jako o substracie ideacyjnym mechanizmu inferencji” (zob. Szum-

ska 1999: 72).

(10) Ta ksi¹¿ka jest zachwycaj¹ca.

W tym przypadku standard podpowiada, ¿e ludzie raczej zachwycaj¹ siê treœci¹

ksi¹¿ki, ni¿ tylko jej szat¹ graficzn¹, albo jednym i drugim, ale nigdy sam¹ ok³ad-

k¹. Por. nieakceptowalnoœæ wypowiedzi *Ta ksi¹¿ka jest zachwycaj¹ca, ale

okropnie nudna wobec akceptowalnego To zachwycaj¹ca ksi¹¿ka, szkoda tylko,

¿e tak nieefektownie wydana.

Jednak¿e doprecyzowanie zawartoœci informacyjnej tego typu wypowiedzi

jest mo¿liwe tylko przez odwo³anie siê do kontekstu pragmatycznego, bez które-

go nie sposób okreœliæ, jakie zachowanie jest irytuj¹ce, jaka treœæ zyska³a miano

zachwycaj¹cej, jakiego typu uroda zosta³a tak okreœlona, a nawet jaki to napraw-

dê pejza¿ jest przygnêbiaj¹cy (zob. Neubauer 1977). Trudno zatem zgodziæ siê ze

stwierdzeniem Alicji Nagórki, ¿e zdanie „To jest zdumiewaj¹ce ma strukturê g³ê-

bok¹ Jestem zdumiony z powodu tego, co widzê” [podkr. – D.S.] (zob. Nagórko

1987: 37). Jest to tylko jedna z mo¿liwych interpretacji. Po pierwsze, emocja zdu-

mienia/zdziwienia mo¿e byæ wywo³ana ró¿nymi przyczynami, a wiêc ogranicza-

nie siê w interpretacji tylko do jednego predykatu perceptywnego widzieæ jest ra-

czej nieuzasadnione. Por.:

(11) To jest zdumiewaj¹ce

⇒

ÿJestem zdumiony z powodu tego, co s³yszê’;

(11´) To jest zdumiewaj¹ce

⇒

ÿJestem zdumiony t¹ wiadomoœci¹/tym, cze-

go siê dowiedzia³em’;

(11½) To jest zdumiewaj¹ce

⇒

ÿJestem zdumiony g³adkoœci¹/chropowatoœci¹

powierzchni, której dotykam’ itd.

Po drugie, nale¿y uœciœliæ, ¿e za pomoc¹ cytowanego przez A. Nagórko zda-

nia, a œciœlej – frazemu o funkcji emotywnej, mo¿na nie tylko komunikowaæ emo-

cjê zdumienia, ale tak¿e wyra¿aæ inne stany wewnêtrzne, na przyk³ad zachwytu

czy oburzenia. Por.:

(12) To jest zdumiewaj¹ce, jak to dziecko rysuje! w znaczeniu ÿwyj¹tkowo

piêknie rysuje’,

a wiêc jako wyra¿enie zachwytu;

(13) To jest zdumiewaj¹ce, jak ona odnosi siê do swoich rodziców! w znacze-

niu ÿwyj¹tkowo niestosownie’,

a zatem jako wyra¿enie oburzenia.

Nie bez wp³ywu na tak¹ w³aœnie polifunkcjonalnoœæ pozostaje fakt, i¿ w³aœnie

zdziwienie jako jedna zniewielu emocji, oprócz ciekawoœci, dopuszcza zarówno do-

datnie, jak i ujemne wartoœciowanie (zob. Nowakowska-Kempna 1986: 145).

Uogólniaj¹c dotychczasowe uwagi, nale¿y stwierdziæ, i¿ kapitalne znaczenie

dla w³aœciwego odczytania intencjonalnego znaczenia wypowiedzi zawieraj¹cej

wyk³adniki emocji ma informacja o standardowoœci/niestandardowoœci warun-

ków jej u¿ycia, których dostarcza kontekst pragmatyczny oraz wiedza o charak-

O emocjach bez emocji

201

terze uk³adu interakcyjnego miêdzy nadawc¹ a odbiorc¹. Na przyk³ad do warun-

ków fortunnoœci aktu mowy zpredykatem gniewaæ siê nale¿y istnienie, zwykle

obustronnej, wiêzi emocjonalnej pomiêdzy nadawc¹ a odbiorc¹. A oto materia³

ilustracyjny:

(14) Gniewam siê na ciebie (¿ona do mê¿a, matka do dziecka, przyjaciel do

przyjaciela):

standardowy uk³ad interakcyjny;

(14´) Gniewam siê na ciebie (szef mafii do nie daj¹cego siê przekupiæ poli-

cjanta):

nietrywialny uk³ad interakcyjny daj¹cy wskazówkê, i¿ jest to poœredni akt mowy

w funkcji pogró¿ki (na mocy standardu wiadomo, i¿ szefowie mafii zwykle nie

ograniczaj¹ siê do sankcji moralnych, stosuj¹c bardziej radykalne œrodki);

(15) Gniewam siê na Pana (pasa¿er X do pasa¿era Y, który nie chce mu ust¹-

piæ miejsca w przepe³nionym autobusie),

gdzie nie s¹ spe³nione warunki fortunnoœci aktu mowy w³aœnie ze wzglêdu na

charakter uk³adu interakcyjnego.

Podwa¿a to tezê El¿biety Laskowskiej, i¿ „w tekstach jêzykowych pojawia-

j¹ siê wyk³adniki uczuæ konkretnych zrozumia³e b e z k o n t e k s t u i s y -

t u a c j i [podkr. – D.S.], np. kochaæ, podziwiaæ, martwiæ siê” (Laskowska

1993: 7). Jako komentarz do cytowanej uwagi nasuwa siê tu jeszcze spostrze¿e-

nie, i¿ jeœli ju¿ wyk³adniki te „pojawiaj¹ siê” w tekœcie, to znaczy, ¿e s¹ wkom-

ponowane w kontekst i sprzêgniête z okreœlon¹ sytuacj¹, tyle tylko, ¿e owa sytu-

acja mo¿e byæ niedostêpna empirycznemu poznaniu badacza.

Analiza materia³u podpowiada równie¿, i¿ nawet tak, zdawa³oby siê, mocno

osadzone w standardowej wiedzy o œwiecie i przejête przez teoriê emocji warto-

œciowanie uczuæ (zob. Arutiunova 1984) nie do koñca wytrzymuje konfrontacjê

zarówno z pozajêzykow¹, jak i z jêzykow¹ rzeczywistoœci¹, gdy¿ okazuje siê, ¿e

za okreœlonymi uczuciami mog¹ kryæ siê ró¿ne standardy zachowaniowe, warto-

œciowane odmiennie ni¿ emocje, które te zachowania determinuj¹. A oto kilka

przyk³adów wyekscerpowanych z popularnych tygodników:

(16) Wa¿ne by opowiada³ [film – D.S.] o dobrych uczuciach: mi³oœci, przy-

jaŸni, wdziêcznoœci;

(17) S¹ dobre i z³e przyjaŸnie;
(18) Mi³oœæ i nienawiœæ to pu³apka;
(19) Zabi³a swoje dziecko z mi³oœci, bo zosta³a bez œrodków do ¿ycia;
(20) Niszcz¹ca si³a zazdroœci;
(21) Odrobina zazdroœci mo¿e odœwie¿yæ uczucia w ma³¿eñstwach z d³ugim

sta¿em.

202

DOROTA SZUMSKA

Jak widaæ, emocje ztrudem daj¹ siê uj¹æ w ramy jakiegokolwiek d¹¿¹cego do sy-

stemowoœci opisu. Pró¿no bowiem szukaæ wiêkszych analogii pomiêdzy wyab-

strahowanym z sumy indywidualnych, ukszta³towanych osobistym doœwiadcze-

niem i subiektywnie wartoœciowanych doznañ (zob. Borowski 1992) modelem

pojêciowym teorii emocji a rzeczywist¹ konceptualizacj¹ prze¿yæ wewnêtrznych,

odpowiadaj¹c¹ silnie zró¿nicowanym potrzebom poznawczym jednostki. Wszel-

ka manifestacja emocji, niezale¿nie od arsena³u wytoczonych na u¿ytek odbior-

cy œrodków, pozostaje tylko jej manifestacj¹ w wiêkszym lub mniejszym intelek-

tualnym przebraniu, komplikuj¹cym próby introspekcji podejmowane przez ba-

dacza. ¯adne wyk³adniki emocji, czy to werbalne, czy to pozajêzykowe, nie mo-

g¹ byæ podstaw¹ do jej holistycznego opisu. P³ynie st¹d, byæ mo¿e, gorzka dla

semantyków refleksja, i¿ dopóki lingwistyczna teoria emocji bêdzie siê koncen-

trowaæ na tym, co czuje nadawca referuj¹cy b¹dŸ wyra¿aj¹cy emocje, jej naczel-

nym, i prawdopodobnie niemo¿liwym do realizacji, celem pozostanie – prowa-

dz¹ce donik¹d z punktu widzenia jêzyka jako narzêdzia komunikacji – definio-

wanie nazw emocji poprzez opis procesów psychicznych i fizjologicznych, za-

chodz¹cych w podmiocie prze¿ywaj¹cym. Czysto jêzykoznawcza eksplikacja

emocji powinna stawiaæ sobie za cel sformu³owanie odpowiedzi na pytanie

o przyczyny pojawienia siê w tekœcie jej werbalnych wyk³adników, czyli dotrzeæ

do intencji komunikacyjnej subiektu referuj¹cego, który mo¿e byæ jednoczeœnie

subiektem danej emocji. Z tego punktu widzenia propozycja Agnieszki Spagiñ-

skiej-Pruszak, w myœl której lingwistyczne badania emocji powinny „wydobywaæ

na jaw to, w jakim stosunku pozostaje etykieta wyrazowa do procesu zachodz¹-

cego w jednostce” (Spagiñska-Pruszak 1992: 31), wydaje siê bardziej adekwat-

na w odniesieniu do psychologicznych, ewentualnie psycholingwistycznych ujêæ

omawianego zagadnienia.

Innymi s³owy, ekspresja lub referowanie emocji jest przyjêciem pewnej po-

stawy w dzia³aniach jêzykowych. Postawy rozumianej jako „pewnego rodzaju

preferencja, wyra¿aj¹ca siê przez akceptacjê lub nieakceptacjê wobec s¹du lub

stanu rzeczy, który ten s¹d opisuje” (Antas 1991: 133). Jeœli zatem lingwistycz-

na teoria emocji ma byæ osadzona w jêzyku, musi byæ przeniesiona na grunt prag-

matyki. I tylko jako taka mo¿e byæ konkurencyjna, a nie odtwórcza w stosunku

do teorii emocji zaproponowanych przez inne ga³êzie wiedzy o cz³owieku. Co za-

tem powinno staæ w centrum jej zainteresowania?

Po pierwsze, oczywiœcie sama emocja rozumiana jako pewien scenariusz.

Przyk³adów pojmowania emocji w³aœnie jako standardowego uk³adu pewnych

zachowañ, w tym tak¿e jêzykowych, obficie dostarcza materia³ empiryczny.

Por.:

(22) Dzieci nale¿y kochaæ sprawiedliwie (czyli ÿswoim zachowaniem nie

wyró¿niaæ ¿adnego znich’);

(23) Gdybyœ mnie kocha³, nigdy byœ tego nie zrobi³/nie powiedzia³ (czyli

ÿswoim zachowaniem nie sprawi³ mi przykroœci’);

O emocjach bez emocji

203

(24) Wszystko robi, ¿eby przekonaæ j¹, ¿e kocha naprawdê (czyli ÿswoim

zachowaniem daje jej do zrozumienia, ¿e chce jej dobra, które w dodat-

ku stawia wy¿ej ni¿ swoje’).

Wspomniany scenariusz jest aktywizowany w pamiêci odbiorcy bezpoœred-

nio przez pojawienie siê w komunikacie jego jêzykowych wyk³adników (czy to

w postaci predykatów formalizowanych jako czasowniki, np.: kochaæ, zazdroœciæ,

lubiæ itp., czy te¿ jako rzeczowniki, np.: mi³oœæ, zazdroœæ, sympatia) albo po-

œrednio, werbalnym b¹dŸ niewerbalnym bodŸcem uruchamiaj¹cym mechanizm

inferencji (tzw. inference trigger, zob. Levinson 1985: 270). Por.:

(25) Nadawca: Pawe³ zakocha³ siê w Natalii.

Odbiorca: To pewnie nied³ugo bêdzie œlub (aktywizacja scenariusza

emocji implikowanego przez predykat zakochaæ siê);

(26) Nadawca: Pawe³ zakocha³ siê w Natalii.

Odbiorca: Sk¹d wiesz? (odbiorca swoim pytaniem sygnalizuje chêæ

konfrontacji swojej wersji scenariusza otwieranego predykatem zako-

chaæ siê zwersj¹ nadawcy)

Nadawca: Stale do niej wydzwania.

Odbiorca: To jeszcze o niczym nie œwiadczy (reakcja odbiorcy dowo-

dzi, i¿ takie zachowanie standardowo nie jest zaliczane do symptomów

tak nazwanej emocji).

Mo¿e maj¹ jakieœ wspólne interesy (i proponuje w zamian inny scena-

riusz);

(27) Nadawca: Natalia ostatnio bardzo wypiêknia³a.

Odbiorca: Pewnie jest szczêœliwie zakochana (inferencja na podstawie

referowanych przez nadawcê symptomów).

By sprostaæ interpretacji takich faktów empirycznych, pragmatyczna teoria

emocji winna odpowiedzieæ na pytanie, jaka jest standardowa konfiguracja symp-

tomów uruchamiaj¹cych dany scenariusz. Dowodów na istnienie takiej konfigu-

racji w wiedzy potocznej dostarczaj¹ liczne przyk³ady typu:

(28) Zapuchniête oczy. Martwe spojrzenie. Tak wygl¹da rozpacz;
(29) Widaæ by³o, ¿e jest jej przykro, ale nic nie powiedzia³a;
(30) Widaæ, ¿e to dziecko jest szczêœliwe.
Pewne niewerbalne symptomy emocji, np. uœmiech (ca³a gama emocji pozy-

tywnych), spuszczenie oczu (zak³opotanie, wstyd) itp. mog¹ byæ intencjonalne,

a wiêc œwiadomie w³¹czane przez nadawcê do aktualnie u¿ytego repertuaru œrod-

ków wyra¿ania emocji w zale¿noœci od progu wra¿liwoœci odbiorcy, o czym

œwietnie wiedz¹ aktorzy. Jednak¿e prawo do informowania o wystêpowaniu

symptomów danej emocji ma raczej obserwator ni¿ sam podmiot prze¿ywaj¹cy,

204

DOROTA SZUMSKA

chyba ¿e jego zamiarem jest podkreœlenie ich intencjonalnoœci, a co za tym idzie

– nie autentycznego, a pozorowanego prze¿ywania danego stanu wewnêtrznego.

Por.:

(31)*Ca³y dzieñ chodzê dziœ uœmiechniêta vs. Ca³y dzieñ muszê chodziæ

uœmiechniêta, a ty mo¿esz pozwoliæ sobie na humory;

(32)*Mam dzisiaj ponur¹ minê vs. Kiedy wejdzie, zrobiê ponur¹ minê;
(33)*Mam rozpacz wypisan¹ na twarzy vs. Nie spodziewaj siê, ¿e bêdê cho-

dziæ z rozpacz¹ wypisan¹ na twarzy;

(34)*Wygl¹dam na zaskoczon¹ vs. Kiedy mi siê oœwiadczy, muszê wygl¹daæ

na zaskoczon¹.

Warto dodaæ, ¿e forma pytania obserwatora o przyczynê prze¿ywania dane-

go stanu wewnêtrznego na podstawie zauwa¿onych symptomów jest zale¿na od

standardowego wartoœciowania rozpoznanej emocji. Emocje wartoœciowane uje-

mnie dopuszczaj¹ pytanie wprost o ich przyczynê jako implikowan¹ chêæ pomo-

cy b¹dŸ, jak siê to potocznie okreœla, okazanie ¿yczliwego zainteresowania, za-

spokajaj¹cego potrzebê wspó³czucia ze strony nadawcy. Por.:

(35) Czemu jesteœ taka smutna?
(36) Czemu nic nie mówisz? Przecie¿ widzê, ¿e coœ ciê gryzie.
Z kolei w przypadku emocji ze znakiem dodatnim bezpoœrednie pytanie o ich

przyczynê mo¿e byæ naruszeniem strategii grzecznoœci. Por.:

(37) Czemu jesteœ taka radosna? (mo¿e byæ odebrane jako Przecie¿ nie ma/nie

masz ku temu ¿adnych powodów) vs. Mi³o ciê widzieæ tak¹ radosn¹;

(38) Coœ ty dzisiaj taki zadowolony? (mo¿e byæ odebrane jako Zazdroszczê

ci dobrego nastroju) vs. Widzê, ¿e jesteœ dziœ zadowolony.

Równie wa¿nym zadaniem teorii emocji jest ustalenie funkcji werbalizacji

emocji, gdy¿, jak siê wydaje, w³aœnie emotywnoœæ mo¿e s³u¿yæ do wyra¿enia

wielu intencji pragmatycznych, zarówno tych, które posiadaj¹ swoje wyk³adniki

systemowe, jak i intencji ukrytych, na przyk³ad perswazji, degradacji odbiorcy,

aluzji itp., a tak¿e wzmacniaæ ich si³ê illokucyjn¹. Por.:

(39) Zjedz zupkê za mamusiê (na si³ê illokucyjn¹ tej wypowiedzi sk³adaj¹ siê:

imperatyw zjedz os³abiony deminutywem zupka, którego u¿ycie implikuje

informacjê ÿwiem, ¿e ta zupa jest dobra i zdrowa i dlatego j¹ pozytywnie

wartoœciujê’ oraz ukryte orzekanie o emocji pe³ni¹ce funkcjê perswazyjn¹

za mamusiê, a mianowicie: ÿjeœli kochasz swoj¹ mamê, a wiem, ¿e ko-

chasz, to zjesz zupê’);

(40) Nigdy ciê naprawdê nie kocha³am (funkcja degradacji odbiorcy, na

przyk³ad podczas k³ótni);

O emocjach bez emocji

205

(41) Pamiêtaj, ¿e zawsze ciê lubi³em (powiedziane do osoby, która przez nie-

oczekiwany obrót wydarzeñ mo¿e wp³yn¹æ pozytywnie na los, zwykle

karierê zawodow¹ nadawcy, komunikuje nie tyle pozytywny stosunek

nadawcy do odbiorcy, co emocjê strachu, niepewnoœci po³¹czon¹ z proœ-

b¹ o przychylnoœæ);

(42) Smutno mi! (ukryta proœba: ÿpociesz mnie’ lub ÿoka¿ mi wiêcej zainte-

resowania’);

(43) Bardzo siê denerwujê (powiedziane przez studenta do egzaminatora mo-

¿e mieæ funkcjê manipulacji, a mianowicie: ÿwiedz, ¿e moja niewiedza

jest tylko pozorna, bo ze zdenerwowania nie mogê siê skupiæ i weŸ to

pod uwagê przy ocenianiu mojej odpowiedzi’);

(44) Nadawca: Wiesz, jak bardzo ciê kocham, prawda?

Odbiorca (przejrzawszy strategiê nadawcy i odbieraj¹cy j¹ jako ukryt¹

manipulacjê): No, mów od razu, o co ci chodzi!

Emotywnoœæ mo¿e mieæ charakter reaktywny, jako wynik przyjêcia przez

odbiorcê okreœlonej strategii grzecznoœci, bêd¹c jednoczeœnie sygna³em osi¹gniêcia

przez nadawcê zamierzonego efektu perlokucyjnego (zob. Antas 1991: 152). Por.:

(45) Nadawca: Wygra³em wycieczkê do Pary¿a!

Odbiorca: No nie! To wspaniale! vs. Przecie¿ ty nawet nie znasz francu-

skiego!

(46) Nadawca: Ukradli mi wczoraj sprzed domu nowiutkie BMW!

Odbiorca: Coœ nieprawdopodobnego! Co za pech! vs. Ale siê ktoœ ob³o-

wi³!

Do realizacji wspomnianego tu celu s³u¿y zreszt¹ w jêzyku ca³a gama przy-

pisanych na mocy konwencji do danego typu dyskursu frazemów gatunkowych.

Przyk³adem mog¹ byæ gratulacje, kondolencje, podziêkowania itp. Por.:

(47) Czujê siê zaszczycony Pani wizyt¹;
(48) Ogromnie mi przykro z powodu œmierci Pañskiej ¿ony;
(49) Jestem wzruszony dowodami Pañstwa ¿yczliwej pamiêci.
Na marginesie warto dodaæ, i¿ niezwykle interesuj¹ce by³oby zbadanie zale¿-

noœci pomiêdzy emocj¹ a interpretacj¹ w kategoriach wp³ywu stopnia nasycenia

tekstu wyk³adnikami emocji na proces jego odbioru.

Zaprezentowane spostrze¿enia poruszaj¹ tylko niewielk¹ czêœæ niezwykle

z³o¿onego problemu, jaki stanowi odpowiedŸ na pytanie o rolê emocji w komu-

nikacji werbalnej. Niezale¿nie od tego, czy uda siê tê odpowiedŸ rzeczywiœcie

znaleŸæ, na pewno warto jej poszukiwaæ, pamiêtaj¹c, ¿e w³aœnie w jêzyku mo¿-

na spotkaæ emocje bez emocji.

206

DOROTA SZUMSKA

Bibliografia

Antas J. (1991), O mechanizmach negowania, Kraków.

Arutiunova N.D. (1984), Aksiologija v mechanizmach žizni i jazyka, [w:] Problemy strukturnoj lin-

gvistiki, Moskva.

Awdiejew A. (1983), Klasyfikacja funkcji pragmatycznych, „Polonica” IX, s. 53-85.

Bierarch A. (1992), Sztuka czytania z twarzy. Poznanie cz³owieka na pierwszy rzut oka, Wroc³aw.

Borowski H. (1992), Wartoœæ jako prze¿ycie, Lublin.

Grzegorczykowa R. (1978), Struktura semantyczna wyra¿eñ ekspresywnych, [w:] Z zagadnieñ s³ow-

nictwa wspó³czesnego jêzyka polskiego, pod red. M. Szymczaka, Wroc³aw, s. 117-123.

Laskowska E. (1993), Wartoœciowanie w jêzyku potocznym, Bydgoszcz.

Levinson S.C. (1985), Pragmatics, Cambridge.

McNeill D. (1992), Hand and Mind. What Gestures Reveal about Thought, Chicago.

Nagórko A. (1987), Zagadnienia derywacji przymiotników, Warszawa.

Neubauer F. (1977), Aspekte der Klassifikation von Adjectiven, [w:] Kasus-Theorie. Klassifikation.

Semantische Interpretation. Papiere zur Textlinguistic, hrsg. von K. Heger, J.S. Petofi, Ham-

burg, s. 231-259.

Nowakowska-Kempna I. (1986), Konstrukcje zdaniowe z leksykalnymi wyk³adnikami uczuæ, Kato-

wice.

Nowell-Smith P.H. (1957), Ethics, Oxford.

Pease A. (1992), Jêzyk cia³a. Jak czytaæ myœli ludzi z ich gestów, Kraków.

S³ownik (1996), S³ownik wspó³czesnego jêzyka polskiego, pod red. B. Dunaja, Warszawa.

Spagiñska-Pruszak A. (1992), Jêzyk emocji. Studium leksykalno-semantyczne rzeczownika w jêzy-

ku polskim, rosyjskim i serbsko-chorwackim, Gdañsk.

Szumska D. (1999), W poszukiwaniu standardów semantycznych, [w:] Gramatyka komunikacyjna,

pod red. A. Awdiejewa, Warszawa, s. 69-86.

Vol’f E.M. (1989), Emocional

′

nye sostojanija i ich predstavl

′

enija v jazyke, [w:] Logièeskij ana-

liz jazyka. Problemy intensional

′

nych i pragmatièeskich kontekstov, red. N.D. Arutiunova,

Moskva, s. 55-75.

Zdunkiewicz D. (1988), Pojêcie implikatury w jêzykoznawstwie – przegl¹d najwa¿niejszych sta-

nowisk, „Poradnik Jêzykowy”, z. 9-10, s. 628-645.

– (1989), Teoria implikatur Grice’a a jêzyk wartoœci, „Poradnik Jêzykowy”, z. 8, s. 519-527.

On Emotionless Emotions

Summary

Body language is a common way of expressing human emotions. It means that we used to

communicate our feelings, emotions and moods through gestures, facial expressions rather than

words. From this it follows that the problem of defining emotion concepts, which has been on the

agenda of both linguistic and psychological research for quite a time, should be treated first of all

as a task for psychologists. As for the linguists, they rather ought to look for the satisfactory solu-

tion how to describe emotions from the truly linguistic point of view which means taking into

account the textual use of their verbal expression. It is obvious that what is really needed for any

general understanding of functioning of expressions of emotions is some kind of pragmatic and cog-

nitive perspective. The data show that, far from being isolated exceptions, utterances with such

O emocjach bez emocji

207

expressions could be naturally interpreted as indirect speech acts. The phenomenon of their illocu-

tionary force and standard usage conditions of utterances of this kind should be analysed and

explained in detail in the linguistic theory of emotion which is the main conclusion of the study pre-

sented here. Another conclusion is that seeking for the linguistic picture of emotions is not explor-

ing the human nature. It is describing of some kind of the communication strategy which could be

called the grammar of emotion.

Sur les émotions sans émotion

Résumé

C’est avant tout le langage du corps qui exprime et traduit les émotions humaines. Cela

veut dire que l’homme communique ses sentiments plus souvent à travers ses gestes et son air
qu’à l’aide de moyens verbaux. Aussi, le problème de la construction de la définition des sen-
timentes, faisant – depuis un certain temps – l’objet de recherches en linguistique et en psy-
chologie, constitue-t-il un défi à relever pour les psychologues plutôt que pour les linguistes.
Les linguistes eux-m

Ãmes devraient de préférence chercher une réponse satisfaisante en ce

qui concerne la description des émotions du point de vue purement linguistique, c’est-à-dire
en s’appuyant sur les usages textuels des indices verbaux des émotions. Il para

Ðt évident que,

pour concevoir dans son ensemble le mécanisme du fonctionnement de les indices, il est
nécessaire est de prendre en considération tant leur caractéristique pragmatique que le fond
cognitif. Les données empiriques prouvent que les énoncés contenant des indices verbaux des
émotions sont à l’ordinaire interprétés comme des énonciations intermédiaires. Le principal
postulat proposé dans cet article est que la théorie linguistique des émotions devrait fournir
une explication de ce phénomène avec une analyse exhaustive du caractère de la force illo-
cutoire de ce type d’énoncés, et avec une description des conditions standard d’usage qui
garantissent leur authenticité. De surcroît, nous concluons que ce qui est la recherche d’une
image linguistique des émotions n’est pas la découverte de la nature humaine. Cette
recherche est la description d’une certaine sorte de stratégie communicative que l’on pour-
rait nommer la grammaire des émotions.

208

DOROTA SZUMSKA