Program Oregonski rehabilitacji JEZYK id 395368

PROGRAM OREGOŃSKI

dr Barbara Bokus
dr Barbara Sawa
Wydział Psychologii UW
Warszawa

OREGOŃSKI PROGRAM REHABILITACJI

CZĘŚĆ pt. "JĘZYK"

O wersji polskiej OREGOŃSKIEGO PROGRAMU REHABILITACJI
(Uwagi dotyczące części pt. "JĘZYK")

To, co w praktyce terapeutycznej staje się coraz bardziej uciążliwe, to brak

odpowiednich programów usprawniania i ćwiczenia aktywności językowej małego
dziecka. Z tym większym zainteresowaniem powitać należy Oregoński Program
Rehabilitacji, gdzie ćwiczenia umiejętności posługiwania się językiem przez dziecko
niewidome lub niedowidzące (w wieku od 0 do 6 lat) umieszczono obok ćwiczeń
usprawniających inne funkcje poznawcze, rozwijających społeczną aktywność i
samodzielność dziecka, usprawniających dużą i małą motorykę u dzieci.

Prezentowana wersja polska części pt. "JĘZYK" Oregońskiego Programu

Rehabilitacji tym różni się od wersji oryginalnej, że w ćwiczeniach rozwijających mowę
dziecka odwołujemy się do różnych sposobów poznawania i kontroli otoczenia przez
dziecko:

- w roli podmiotu spostrzegającego,
- w roli sprawcy działania,
- w roli uczestnika interakcji społecznych.
Rozwijamy także umiejętności niewerbalnego, niewerbalno-werbalnego i

werbalnego komunikowania się dziecka z otoczeniem społecznym, i to zarówno w
interakcjach dziecko-dorosły, jak i w toku interakcji dziecko-dziecko czy dziecko-grupa
dzieci.

podstaw

przeprowadzonej

modyfikacji

Oregońskiego

programu

Rehabilitacyjnego należało wykorzystanie - w stopniu większym niż to pierwotnie
uczyniono - po pierwsze: wiedzy o organizacji funkcjonalnej mózgu, po drugie: wiedzy
na temat nabywania języka jako systemu znaczeń.

Wiedza ta jest źródłem konkretnych wskazówek terapeutycznych.
1/. W ćwiczeniach należy zwracać uwagę na wykorzystywanie multimodalności

komórek nerwowych małego dziecka, co umożliwia uczenie się i nabywanie informacji
przez dziecko. Szczególnie u dzieci niewidomych istnieje potrzeba używania wielu
kanałów zmysłowych (słuchowego, kinestetyczno-ruchowego, węchowego, smakowego)
dla uzyskania maksymalnej ilości informacji (o różnorodnym charakterze) w procesie

poznawania przez dziecko otoczenia, by mogło ono w nim uczestniczyć także w roli
sprawcy działania.

Z nazwami przedmiotów i czynności należy zapoznawać dziecko w tym samym

czasie, kiedy spostrzega ono, poznaje (dotykiem, słuchowo...) przedmioty lub uczestniczy
w nazywanych czynnościach, czy to w roli aktywnego sprawcy, czy odbiorcy działania.

2/. W procesie terapii konieczne jest przede wszystkim uczenie dziecka reguł

wymiany dialogowej. Chodzi także o to, by w toku ćwiczeń językowych nie
koncentrować się zbytnio na umiejętności naśladowania przez dziecko dźwięków
otoczenia, ale - co jest szczególnie ważne - pobudzać intencję dziecka do przekazywania
informacji (rozwijanie funkcji komunikacyjnej języka dziecka). Dziecko powinno zacząć
traktować siebie jako źródło informacji a nie tylko poszukiwać informacji w otoczeniu.

Słuszne wskazania dotyczące wygaszania tendencji echolalicznych u dzieci

niewidomych lub słabowidzących mogą okazać się bardziej skuteczne, jeśli w praktyce
uwzględnimy funkcję semantyczną i komunikacyjną języka a nie tylko tzw. funkcję
naśladowczą (konieczne jest organizowanie takich sytuacji, w których dziecko mogłoby
wystąpić w roli kompetentnego nadawcy informacji przekazywanych werbalnie i/lub
niewerbalnie).

Dokonane zmiany w zestawach ćwiczeń Oregońskiego Programu Rehabilitacji

wiązały się także ze zwiększeniem

po pierwsze:
roli zachowań niewerbalnych jako równie ważnych
(a wcześniej w ontogenezie się pojawiających)
w procesie porozumiewania się dziecka z otoczeniem
społecznym,
po drugie:
zakresu sytuacji społecznych, w których owo
porozumiewanie się dziecka z innymi następuje.
1/. Zanim dziecko zaczyna formułować wypowiedzi słowne (i komunikować w

nich swoje potrzeby, stany, spostrzeżenia i wyobrażenia) dysponuje bogatymi
możliwościami komunikowania się niewerbalnego, które należy ciągle pobudzać.
Niewerbalne komunikaty w sposób istotny wspomagają dalej rozwój wymiany werbalnej
(nie należy tu zapominać o modyfikującym ich wpływie na zachowanie matki).
Wypowiedzi słowne dziecka należy zatem traktować jako część większej całości
interakcji dziecko-otoczenie.

2/. W oryginalnej wersji Oregońskiego Programu Ćwiczeń Językowych (podobnie

zresztą, jak w innych programach usprawniania psychomotorycznego funkcjonowania
dziecka) nie znajdujemy propozycji interakcji dziecka z innymi niż dorośli osobami. W
naszych sugestiach terapeutycznych uwzględniamy ważne w procesie rozwoju
poznawczo-językowego dziecka sytuacje werbalno-niewerbalnych interakcji dziecka z
innymi dziećmi. Sytuacje te wzbogacają doświadczenie dziecka w komunikowaniu
informacji różnym odbiorcom.

Opracowując wersję polską Oregońskiego Zestawu Ćwiczeń Językowych

konsekwentnie stosowałyśmy

po pierwsze: zasadę stopniowania trudności w pracy z dzieckiem,
po drugie: zasadę dbałości o zabawowy charakter ćwiczeń terapeutycznych.
1/. Cechą charakterystyczną Oregońskiego Programu Rehabilitacji (i innych

programów tego typu) jest stawianie dziecku określonych zadań a zatem organizowane
sytuacje terapeutyczne mają charakter sytuacji uczenia się. Powinny więc obowiązywać
podstawowe zasady uwzględniane w kierowanym przez dorosłego procesie uczenia.

Wiele z przykładów ćwiczeń Oregońskiego Programu Rehabilitacji wymagało

rozbudowania z podaniem ich łatwiejszej i trudniejszej wersji, co pozwoli na większą
elastyczność w pracy z dziećmi z prostym opóźnieniem rozwoju mowy. Zwiększy to
także szansę uzyskania sukcesu przez każde z tych dzieci (we wstępnym okresie terapii).
Wzrośnie zatem - tak istotna w procesie rehabilitacji - motywacja zadaniowa dzieci.

2/. Wprowadzone ćwiczenia terapeutyczne powinny być związane - wszędzie tam,

gdzie jest to możliwe - z przebiegiem dotychczasowej aktywności dziecka i powinny
dostarczać wzmocnień do kontynuowania tej aktywności (bezpośrednia użyteczność
ć

wiczeń terapeutycznych dla dziecka jako sprawcy działania na przedmiotach).

wiczenia usprawniające funkcjonowanie językowe dziecka należy traktować jako część

składową spontanicznych i kontrolowanych interakcji rodzic-dziecko (dorosły-dziecko).
Dbałość o ich zabawowy charakter powinna być dla terapeuty tak ważna, jak odpowiedni
dobór treści w procesie uczenia.

Oregoński program ćwiczeń językowych wymagał adaptacji do warunków

polskich. Konieczne zatem stało się wyeliminowanie przykładów ćwiczeń przeniesionych
bezpośrednio z języka angielskiego a nieodpowiednich w świetle danych o nabywaniu i
użyciu przez dziecko języka polskiego. Zastąpiono je ćwiczeniami opartymi na materiale
pochodzącym z doświadczenia językowego dzieci polskich.

Główne zestawy ćwiczeń - I, II, III, IV, V, VI (a także poszczególne ćwiczenia

przeznaczone dla dzieci najmłodszych) poprzedzono uwagami i wskazaniami (mniej lub
bardziej szczegółowymi), respektowanie których zapewnić może większą skuteczność
podejmowanych działań terapeutycznych.

Warszawa, dnia 30 lipca 1984 r. Barbara Bokus
Barbara Sawa

JĘZYK I

Wiek 0-1

Uwagi i wskazania ogólne

1/. Głównym celem proponowanych ćwiczeń jest rozwijanie ogólnej wrażliwości

dziecka na bodźce płynące z otoczenia, szczególnie bodźce słuchowe ale nie tylko
słuchowe. Ową wrażliwość należy rozwijać również w odniesieniu do bodźców
dotykowych,

cieplnych,

węchowych,

smakowych....

Umożliwi

dziecku

słabowidzącemu lub niewidomemu gromadzenie różnych doświadczeń, poznanie różnych
bodźców docierających do niego z otoczenia. Ważne jest to tym bardziej, że w
późniejszych etapach terapii wykorzystuje się kompensującą rolę informacji o różnej
modelności względem bodźców wzrokowych.

2/. Wzbogacaj doświadczenia dziecka umożliwiając mu różne formy eksplorowania

otoczenia. Dbaj szczególnie o doświadczenia związane z działaniem dziecka na
przedmiotach, z wytwarzaniem dźwięków przez samo dziecko. Zwiększy to poczucie
rodzącej się u dziecka podmiotowości i co najważniejsze - zapewni lepsze odpoznawanie
tych dźwięków. Staną się też one dla dziecka bardziej bezpieczne, co w tym wieku ma
szczególne znaczenie w procesie poznawania przez dziecko świata.

3/. Obserwuj uważnie aktywność dziecka, wsłuchuj się w strumień wydawanych

przez nie dźwięków. Podtrzymuj próby nawiązywania przez dziecko kontaktu
werbalnego. Możesz to osiągnąć poprzez naśladowanie głosu dziecka i wyrażanie (np. za
pomocą żywej, wyrazistej mimiki) akceptacji i radości ze wszelkich form takiego
kontaktu.

JĘZYK 1

Wiek 0-1

REAGUJE NA SZEROKI ZAKRES BODŹCÓW DŹWIĘKOWYCH (GŁOS,

DZWONEK, BĘBNIENIE)

Wzbogacaj doświadczenia słuchowe dziecka. Obserwuj uważnie reakcje dziecka na

różne bodźce słuchowe.

1. Śpiewaj niemowlęciu lub mów wiersze, rymowanki. Dostarczaj dziecku

możliwie różnorodnych wrażeń słuchowych. W tym celu podczas śpiewu, rozmowy z
dzieckiem zmieniaj barwę głosu, wysokość tonu. Istotniejszy jest ton głosu niż
wypowiedziane przez ciebie słowa. Zmieniaj natężenie, barwę i wysokość głosu w
zależności od typu sytuacji kontaktu z dzieckiem (kołysanie - cicho, karmienie - głośniej,
kąpiel - radośnie...).

2. Daj dziecku posłuchać dźwięków wydawanych przez różne przedmioty (zegarek,

dzwonek) - cicho, głośniej, szybciej, wolno. Unikaj kilku dźwięków równocześnie
docierających do dziecka. Siła dźwięków powinna być regulowana w zależności od
obserwowanych reakcji dziecka. Unikaj zbyt gwałtownego przechodzenia do bardziej
głośnych dźwięków.

3. Od czasu do czasu przywiąż dzwoneczek do pantofelka (z dzianiny) dziecka.

Zgniataj papier koło uszka dziecka, co jakiś czas zamieniając miejsce zgniatania: raz z
lewej, drugi raz z prawej strony. Daj dziecku lekką grzechotkę lub miękkie piszczące
zabawki.

4. Używaj zabawek-zwierząt piszczących, pozytywek, pudełek z wyskakującą

zabawką (jeżeli dziecko nie boi się ich), czyli wszystkich tych zabawek, które wytwarzają
bodźce akustyczne. Później będą te bodźce kojarzone przez dziecko z określonym
przedmiotem.

5. Od czasu do czasu włączaj radio lub gramofon. Stałe ich wyłączanie nie będzie

rzeczą rozsądną, ponieważ dziecko będzie miało tendencję do ignorowania ich.

6. Nadmuchaj balon. Przysuń z lekka do policzka lub brzuszka niemowlęcia. Mów

wtedy do dziecka. Korzystne jest wymawianie spółgłosek wargowych "p", "b", "m",
powodujące przenoszenie drgań przez powłokę balonika na usta czy policzek dziecka.

JĘZYK 2

Wiek 0-1

ZMIENIA POZYCJĘ CIAŁA W REAKCJI NA DŹWIĘK (ZWRACA GŁOWĘ,

PORUSZA RĘKĄ, NOGĄ)

Celem proponowanych w tym zadaniu ćwiczeń jest kształtowanie umiejętności

lokalizacji źródła dźwięku. W związku z tym konieczna jest bardziej dokładna
obserwacja sygnałów reagowania przez dziecko na słyszane dźwięki. Poniższe ćwiczenie
cierpliwie powtarzaj aż do uzyskania pożądanego efektu (np. odwrócenie główki dziecka
w kierunku źródła dźwięku).

1. Dzwoń dzwoneczkiem, mów do niemowlęcia, klaszcz w dłonie lub stukaj o

przedmioty, gwiżdż (gwizdkiem), naciskaj zabawki piszczące. Wprowadzaj różnorodne
dźwięki. Częstokroć zmieniaj je, by stanowiły dla dziecka novum i przyciągały jego
uwagę.

2. Zacznij od generowania tych dźwięków w odległości 30-45 cm od dziecka. Jeżeli

dziecko zwraca uwagę na dźwięki bliskie, zwiększaj odległość dzielące źródło dźwięku
od dziecka. Przemieszczaj źródło dźwięku w kierunku od i do dziecka.

3. Każdorazowo, gdy się zbliżasz do dziecka, mów do niego. Po podejściu do

dziecka nawiąż z nim kontakt bezpośredni. Przewróć dziecko na inny bok, pogłaszcz je
lub unieś.

4. Umieść grzechotki w łóżeczku (albo w kojcu) na tyle nisko, aby dziecko mogło

od czasu do czasu trącać je nogami i w ten sposób wytwarzać dźwięki. Kiedy już dziecko
pozna dźwięk danej grzechotki, stopniowo zwiększaj odległość dzielącą ją od dziecka. W
ten sposób wytwarzanie przez dziecko dźwięków stanie się jego działaniem celowym.

5. Zmieniaj umieszczanie przedmiotów wydających dźwięki w pobliżu dziecka.

Umieszczaj je przy główce, przy nóżkach, przy rączkach, z prawej i z lewej strony
dziecka. W różnych miejscach wokół dziecka powinny być umieszczane różne
przedmioty wydające inaczej brzmiące dźwięki - piszczące,chrupiące, syczące.

6. Użyj arkusza białej bibuły wielkości dziecka lub większego. Połóż na bibule

dziecko, brzuszkiem do niej i pociągnij paznokciami po obrzeżach bibuły. Pomóż
dziecku podrapać ją, jeżeli nie robi tego samo, bez pomocy. Dziecko będzie mogło
również wydobywać dźwięki uderzając rączkami i nóżkami o bibułę.

JĘZYK 3

Wiek 0-1

RÓŻNYM PŁACZEM SYGNALIZUJE RÓŻNE POTRZEBY, NIEWYGODY

(GŁÓD, ZMĘCZENIE, MOKRE PIELUSZKI)

1. Przysłuchuj się płaczowi dziecka. Jest to bowiem ważna dla dziecka forma

komunikowania się. Jeżeli płacz jest podobny do płaczu z powodu głodu (głośniejszy i
ostry, przerywany odruchami ssania), nakarm dziecko. Jeżeli jest podobny do krzyku z
bólu (głośny i ostry, przerywany kwileniem), spróbuj wykryć tego przyczynę.

2. Wsłuchaj się w krzyk i spróbuj zwerbalizować dziecku, co ono komunikuje,

kiedy zaspokajasz jego potrzeby, zmieniasz na lepsze jego sytuację.

3. Połóż dziecko na kolanach matki. Poproś inną osobę dorosłą, by usiadła w

pobliżu. Ułóż dziecko na kolanach innej osoby. Matka siedzi nadal w pobliżu i mówi
uspokajająco do dziecka. Osoba, która dotąd trzymało dziecko, zwraca dziecko matce.
Dziecko jest uspokojone.

JĘZYK 4+

Wiek 0-1

ZWRACA GŁOWĘ W KIERUNKU GŁOSU

Celem proponowanych ćwiczeń i organizowanych sytuacji zadaniowych jest dalsze

kształtowanie umiejętności lokalizowania przez dziecko źródła dźwięku. Dążymy do
wytworzenia różnorodnych połączeń między wrażeniami słuchowymi a reakcjami
ruchowymi dziecka w sytuacjach pozytywnego kontaktu emocjonalnego dziecko-dorosły.

1. Połóż dziecko blisko siebie: w łóżeczku lub na kolanach. Mów (lub niech to robi

ktoś inny) do dziecka przyjemnym głosem. Jeżeli dziecko nie zwraca głowy w kierunku
mówiącego, delikatnie zwróć ją w tym kierunku, skąd dobiega głos.

2. Upewnij się, czy dziecko nie jest zaabsorbowane inną (innymi) czynnością

(czynnościami) w trakcie wykonywania z nim czynności określonej w punkcie 1.

3. Uśmiechnij się do dziecka, uściskaj je, pochwal (werbalnie), jeżeli zwróci głowę.
4. W przypadku dziecka niewidomego zbliż twarz do niego na tyle, by mogło

sięgnąć rączką. Weź rączki dziecka i umieść je na swoich policzkach, kiedy mówisz do
niego.

5. Nie włączaj radia (ani innych urządzeń odtwarzających) zbyt głośno, ponieważ

będzie to stwarzało zbyt duży kontrast z ciszą.

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 5

Wiek 0-1

GAWORZY

W tym zestawie ćwiczeń zwracamy uwagę na gaworzenie dziecka. Stymulujemy

powtarzającą się werbalną aktywność dziecka poprzez naśladowanie tego, co dziecko
mówi.

1. Trzymaj i przytulaj dziecko po karmieniu i przewijaniu. Mów do niego miękkim

głosem. Nadaj głosowi przyjemną barwę, zmieniaj intonację wypowiedzi. Uśmiechnij się
i pogłaszcz dziecko, jeżeli wydaje podobne dźwięki.

2. Delikatnie podmuchaj na szyję niemowlęcia. Powtórz po dziecku wydane przez

nie dźwięki.

3. Rozmawiaj z niemowlęciem. Powiedz mu, że jest śliczne, ładne albo duże.

Powiedz dziecku, co robisz.

4. Zrób przerwę, aby niemowlę mogło - w odpowiedzi - trochę pogaworzyć.

JĘZYK 6

Wiek 0-1

POWTARZA WŁASNY GŁOS

Celem ćwiczeń jest dalszy rozwój aktywności werbalnej dziecka i uważna

obserwacja jego werbalno-niewerbalnych zachowań w sytuacji odtwarzania uprzednio
nagranego głosu tego dziecka lub głosu innego niemowlęcia.

1. Pochyl się nisko nad twarzą dziecka i powtórz dźwięki, jakie ono wydaje.
2. Powtórz dźwięk parokrotnie. Kiedy dziecko ponownie powtarza ten dźwięk,

uśmiechnij się do niego, uściśnij lub z lekka poklep.

3. Nagraj próby mówienia tego samego i innego niemowlęcia. Odtwórz nagranie w

czasie zabawy z dzieckiem. Pamiętaj o tym, żeby odtwarzać mówienie dzieci w
podobnych sytuacjach, w jakich dokonywano nagrań.

4. Nagraj próby mówienia twojego dziecka. Włącz odtwarzanie nagranego głosu i

obserwuj reakcje dziecka. Powtórz te dźwięki, które artykułuje dziecko.

JĘZYK 7

Wiek 0-1

UŚMIECHA SIĘ I ŚMIEJE

Celem ćwiczeń jest wzmacnianie kontaktu emocjonalnego na tle wymiany

uśmiechu z dzieckiem.

1. Uśmiechaj się, kiedy mówisz do dziecka,trzymając lub kładąc je w odległości

około 30 cm od siebie (od twarzy). Niech dziecko słyszy śmiech twój i innych osób.

2. Połaskocz dziecko delikatnie w okolicy ust, kiedy z nim rozmawiasz i

uśmiechasz się do niego.

3. Dotknij delikatnie ustami brzuszka niemowlęcia i podmuchaj lekko na jego

skórę.

4. Weź dziecko na ręce i z lekka obracaj je, kiedy się śmiejesz.
5. Poszukaj miejsc do połaskotania dziecka. W czasie kąpieli połaskocz

wewnętrzną część dłoni dziecka lub połaskocz dziecko pod bródką za pomocą gąbki
(myjki płóciennej).

6. Kiedy dziecko się śmieje lub uśmiecha, odpowiedz tym samym.
7. Dziecku niewidomemu pomóż w ten sposób, że połóż jego rączki na swojej

twarzy i uśmiechnij się. Kiedy dziecko leży ci na kolanach, a ty się śmiejesz, umieść jego
rączki na swojej krtani i klatce piersiowej; w ten sposób dziecko może zarówno słyszeć
ś

miech, jak i czuć dotykiem.

JĘZYK 8

Wiek 0-1

POWTARZA DŹWIĘK PO INNYCH

Wszelkie dźwięki wprowadzane przez dorosłego powinny być kojarzone z

dotychczasową czynnością dziecka lub z przedmiotami wspólnej zabawy (szczególnie
chodzi tu o dźwięki nowe, które będzie dziecko dopiero poznawało).

1. Najpierw wybieraj dźwięki, które dziecko wydało spontanicznie w czasie

zabawy. Powtórz te dźwięki. Jeżeli dziecko potrafi je powtórzyć, zacznij skłaniać dziecko
do naśladowania dźwięków, których ono nie artykułuje w sposób spontaniczny.

2. Wypowiadaj różne dźwięki w obecności dziecka. Artykułuj każdy po kilkakroć;

daj dziecku trochę czasu na powtórzenie ich. Na początku każdy dźwięk zbliżony do
własnego, a artykułowany przez dziecko powtarzaj parokrotnie.

3. Artykułuj dźwięki towarzyszące zabawie lub podstawowym czynnościom

ruchowym ("tup, tup, tup; kop, kop, kop"; "buch, buch, buch").

4. Uśmiechnij się i uczyń z tych czynności coś, co dziecko ucieszy. Unoś dziecko

lekko do góry, przytulaj, kołysz w trakcie wykonywania takich ćwiczeń.

5. Po częstokroć przemawiaj do dziecka, aby zachęcić je do naśladowania.

JĘZYK 9

Wiek 0-1

POWTARZA TĘ SAMĄ SYLABĘ 2-3 RAZY (PA-PA-PA; MA-MA-MA; BA-

BA-BA; TA-TA-TA)

1. Stale powtarzaj dźwięki - na głos. Później - cicho, na ucho.
2. Powtarzaj dźwięki towarzyszące zabawie, np. stanowiące naśladowanie zabawki

(pi-pi-pi; dzyń-dzyń-dzyń; tu-tu-tu).

3. Pochwal dziecko, jeżeli powtarza dźwięki, i ponownie wypowiedz te same

dźwięki.

4. Zacznij najpierw od PA-MA-BA. Jeżeli dziecko paple, jeszcze raz powtórz te

dźwięki.

5. Wypowiadaj te głoski w czasie kąpieli dziecka, karmienia czy przytulania do

siebie. Zachęcaj dziecko do naśladowania. W różnych sytuacjach używaj różnych
(odmiennych) dźwięków, aby tym samym sytuacjom towarzyszyły dźwięki podobne.

JĘZYK 10+

Wiek 0-1

UŻYWA GESTÓW (MACHA RĄCZKĄ "PA-PA" LUB PRZECZĄCO KRĘCI

GŁOWĄ NA "NIE")

Interpretując wypowiedzi dziecka bierz pod uwagę kontekst sytuacyjny i akty

niewerbalnej komunikacji, poprzez które dziecko także przekazuje informacje.

1. Ucz dziecko naśladowania twoich gestów. Pokaż dziecku, co ma zrobić

pomagając mu pomachać ręką na pożegnanie, zaklaskać w dłonie. Zmniejszaj zakres

pomocy w miarę, jak dziecko czyni postępy. Pochwal je za każde samodzielne
naśladownictwo.

2. Powiedz: "nie-nie", kręcąc głową i równocześnie z lekka kręcąc głową dziecka.
3. Zachęć dziecko do naśladowania gestów wykonanych przez ciebie jako wzór dla

dziecka. Zadawaj pytania, na które dziecko może odpowiedzieć twierdząco lub
przecząco, kręcąc głową na "nie" i kiwając na "tak". Kiedy ty odpowiadasz ruchem
głowy, umieść ręce dziecka na swojej głowie.

4. Zachęć dziecko do używania prostych gestów. Zapytaj dziecko, czy chce wstać.

Jeżeli dziecko wyciąga do ciebie ręce lub wykonuje choćby najmniejszy ruch rękoma w
odpowiedzi, weź je z łóżeczka.

5. Zaproponuj dziecku jakieś przedmioty, trzymając je z dala od niego. Pomóż

dziecku odpowiedzieć przez ruch głową (na "tak" lub "nie") lub sięganie ręką po
przedmiot. Pomagaj dziecku, by mogło ono sięgnąć po przedmioty pozostające w pewnej
odległości od niego (matka jako "przedłużenie" ręki dziecka).

6. Dziecko niewidome będzie potrzebowało wspólnego wykonywania tych

czynności od początku. Ograniczaj pomoc manualną w doskonaleniu u dziecka
umiejętności wykonywania gestów, gdy tylko dziecko może wykonywać te gesty
samodzielnie.

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 11

Wiek 0-1

REAGUJE NA PROSTE POLECENIA SŁOWNE, KTÓRYM TOWARZYSZĄ

GESTY LUB WSKAZÓWKI MANUALNE ("PODAJ MI RĄCZKI", WYCIĄGNIJ
RĘCE W KIERUNKU RĄCZEK DZIECKA LUB DOTKNIJ ICH)

Staraj się wchodzić w integrację z dzieckiem czyniąc zrozumiałymi własne

komunikaty i staraj się zrozumieć komunikaty dziecka, by ono czuło, że jego zachowanie
się jest nie tylko odbierane ale i rozumiane przez otoczenie.

1. Zwróć się do dziecka po imieniu i wydaj proste polecenie. Pokaż dziecku, jak

zareagować na takie proste polecenie, wykonując z jego udziałem całą czynność. Pochwal
dziecko, jeżeli potrafi wykonać czynność, o którą je prosiłeś.

2. Oto niektóre polecenia wykonania czynności; towarzyszą im gesty:
"Podaj mi rączki" - wyciągnij ręce i dotknij nimi rąk dziecka;
"Otwórz buzię". Dotknij łyżeczką warg dziecka;
"Unieś nóżkę". Z lekka pociągnij dziecko za nogę.
3. Zachęć dziecko do reagowania na polecenia, używając znanego dziecku

podkładu muzycznego. Zaśpiewaj wydawane polecenia, posługując się np. znaną melodią
wierszyków dziecięcych.

JĘZYK 12

Wiek 0-1

PRZYNAJMNIEJ NA CHWILĘ PRZERYWA CZYNNOŚĆ, KIEDY SIĘ POWIE

DO NIEGO "NIE"

Stwarzaj dziecku możliwości poznania tego, co robią inni, gdy mówi się do nich

"nie". Celem ćwiczeń powinno być stwarzanie możliwości poznania przez dziecko danej
sytuacji, zrozumienia jej i dopiero wtedy stwarzanie dziecku możliwości uczestniczenia
w takiej sytuacji. Aktywność dziecka ma wtedy określone znaczenie.

1. Powiedz do dziecka "nie", jeżeli robi coś, czego nie powinno robić. Unikaj

używania tego słowa w błahych sprawach.

2. Wypowiedz słowo "nie" z naciskiem, emocjonalnie. Podkreśl to wyrazem

twarzy. Powstrzymaj dziecko od wykonania czynności fizycznie.

3. Wypowiadaj słowo "nie" tylko raz przed interwencją fizyczną.
4. Okaż dziecku, że jesteś zadowolony, że dziecko zaprzestało robienia tego, czego

zabroniłeś, mówiąc do niego "nie". "Dobry chłopczyk. Dobra dziewczynka."

5. Dziecko niewidome powinno mieć możliwość dotykania wszystkiego, aż do

chwili, gdy pozna to. Usuń z zasięgu dziecka cenne tłukące się rzeczy. Pomóż dziecku w
zbadaniu za pomocą dotyku i gromadzenia danych o jakiejś tłukącej się rzeczy.
Następnie, po wyjaśnieniach, wprowadź na "czarną listę" rzeczy, których nie wolno
dotykać (aby nie uszkodzić). Lista ta nie powinna zawierać więcej niż jedną, dwie
pozycje.

JĘZYK 13+

Wiek 0-1

POPROSZONE, ODDAJE PRZEDMIOT

Stwarzaj dziecku sytuacje, w których dochodzi do wymiany przedmiotów w

zabawie - otrzymywanie przedmiotów od kogoś i dawanie przedmiotów komuś.
Wprowadzaj towarzyszące wymianie przedmiotów proste polecenie. "Daj", "Proszę, daj
mi to". Obserwuj reakcje dzieci.

1. Daj dziecku jakiś przedmiot i pozwól mu pobawić się nim; następnie powiedz:

"Proszę mi to dać". Jeżeli dziecko nie chce się z tą rzeczą rozstać, weź delikatnie dziecko
za rączkę i poprowadź ją (z zabawką) do swojej drugiej ręki. Powiedz: "Dziękuję". Jeżeli
dziecko samo oddaje trzymany przedmiot, powiedz: "Dziękuję" i pochwal.

2. Daj dziecku jakiś przedmiot i pozwól mu pobawić się nim; następnie powiedz:

"Proszę, daj mi to." Podsuń torebkę (woreczek) lub jakiś ładny pojemnik, aby dziecko
łatwiej mogło oddać przedmiot, wrzucając go do pojemnika.

3. W prostych słowach wyjaśnij, dlaczego dziecko musi oddać ci ten przedmiot.

"Nożyczki mogą cię skaleczyć".

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 14

Wiek 0-1

ODPOWIADA NA PROSTE PYTANIA GESTAMI (NIEWERBALNIE). OSOBA

DOROSŁA PYTA: "CZY CHCESZ SIĘ KĄPAĆ?", DZIECKO PODSKAKUJE W
MIEJSCU

1. Pokaż dziecku swoje własne reakcje gestami (klaskanie w dłonie, skakanie) na

pytania innych osób o to, czy chce ci się jeść, iść gdzieś, posłuchać muzyki.

2. Jeżeli dziecko reaguje gestami na zadane mu pytanie, spróbuj zinterpretować

jego zachowanie werbalnie. Powiedz: "Chcesz się kąpać?" lub "Nie chcesz się kąpać?".

3. Daj dziecku trochę czasu na odpowiedź po zapytaniu go: "Czy chcesz wyjść z

łóżeczka?", "Czy chcesz do łóżka?", "Czy chcesz spać?". Jeżeli dziecko nie odpowiada,
wykonaj to ćwiczenie wspólnie z dzieckiem.

4. Zapytaj: "Czy chcesz ...?", proponując dziecku coś do jedzenia lub zabawkę.

Zaczekaj chwilę, aż dziecko zareaguje na pytanie wyciągnięciem ręki lub ruchem głowy.
Pochwal dziecko za właściwe odpowiedzi.

JĘZYK 15

Wiek 0-1

ŁĄCZY W CAŁOŚĆ DWIE RÓŻNE SYLABY W ZABAWIE WOKALNEJ

1. Wsłuchuj się w próby artykułowania głosek czynione przez dziecko. Kiedy

dziecko tworzy kombinacje różnych sylab, pamiętaj o tym, by zachęcić je do tego jeszcze
bardziej, np. Przez powtarzanie tych sylab natychmiast po wypowiedzeniu ich przez
dziecko, przez pochwałę ustną czy w innej formie.

2. Wypowiadaj połączenia dwóch różnych sylab przy dziecku. Zacznij od

kilkakrotnego powtórzenia tych samych dwóch sylab (la-li, ma-mo). Zachęcaj dziecko do
powtarzania ich. Wyraź swoje poparcie (w postaci pochwał, uścisków, poczęstunków) dla
czynionych przez dziecko prób. Kiedy już dziecko nabywa wprawy, zmieniaj pary sylab
powtarzane w zabawie wokalnej.

3. Na początku wyrażaj pochwały za zbliżone wypowiadanie naśladowanych sylab i

ich połączeń. Z biegiem czasu jednak żądaj większej dokładności.

4. Pamiętaj o tym, by łączyć opisane wyżej czynności z czynnościami

zabawowymi, jak na przykład z zabawami ruchowymi, z użyciem zabawek
wytwarzających różne dźwięki itp.

JĘZYK 16

Wiek 0-1

NAŚLADUJE KONSTRUKCJE INTONACYJNE GŁOSU INNYCH OSÓB

1. Opowiedz prostą historyjkę, modelując i zmieniając głos.
2. Urządź zabawę w "Rób to, co ja". Osoba dorosła powinna mówić coś szeptem

lub mruczeć. Zachęć dziecko do naśladowania.

3. Urządź zabawę typu "W chowanego", kładąc nacisk na wymowę nazwy zabawy -

"ciuciubabka", "berek".

4. Powiedz: "Ojej!", wymawiając pierwszą sylabę na niższym tonie. Zachęć

dziecko do naśladowania. Użyj tego wykrzyknika, gdy dziecko rozlało trochę jedzenia
lub gdy stało się coś innego, niezbyt poważnego.

5. Posłuż się zabawką, której działanie polega na tym, że z pudełka wyskakuje

jakaś figurka; zrób zdziwioną minę, kiedy się pudełko otworzy. Zachęć dziecko do
naśladowania.

6. Użyj nagrań popularnych i krótkich wierszyków dziecięcych. Powtarzaj je wraz z

dzieckiem, z nieco przesadnym zwracaniem uwagi na intonacje.

JĘZYK 17

Wiek 0-1

W SPOSÓB WŁAŚCIWY UŻYWA POJEDYNCZYCH SŁÓW ("DAJ", "PIĆ")

1. Spróbuj zauważyć, kiedy dziecko wymawia pojedyncze znaczące słowa w

sposób choć trochę zbliżony do prawidłowej wymowy. Sprawdź przez powtórzenie
słowa, czy właściwie je odczytałeś. Obserwuj reakcję dziecka.

2. Kiedy dziecko wygląda na spragnione, weź do rąk szklankę soku. W przypadku

dziecka niewidomego na chwilę zbliż szklankę do nosa dziecka, by mogło ono rozpoznać
napój po zapachu. Powiedz do dziecka: "Sok". Zachęć je do wypowiedzenia słowa choć
trochę przypominającego "sok". Trochę zwlekając z daniem dziecku picia, spróbuj
nakłonić je do powtórzenia tego wyrazu po tobie.

3. Wymień z nazwy najczęściej spotykane rzeczy w otoczeniu dziecka. Podawaj

nazwę przedmiotu lub czynności w tym samym czasie, kiedy dziecko poznaje ten
przedmiot (np. dotykiem) lub uczestniczy w tej czynności. Powszechnie występujące
czynności, jak na przykład "kąpać się", "jeździć (na rowerku)" określaj stale.

4. Pozwól dziecku niewidomemu potrzymać w dłoniach i zbadać dotykowo

przedmioty, których nazwy powinno poznać.

JĘZYK 18

Wiek 0-1

WYMAWIA PIĘĆ LUB WIĘCEJ SYLAB W ODPOWIEDZI NA MOWĘ INNEJ

OSOBY

1. Rozmawiaj z dzieckiem o czynnościach, które wykonujesz na co dzień,

określając ich nazwy, jak również nazwy przedmiotów, rodzajów potraw, ubrań. Określaj
czynności wykonywane przez siebie i przez dziecko, przez inną osobę dorosłą i przez
inne dziecko.

2a. Weź do ręki zabawki przedstawiające przedmioty z otoczenia dziecka

(przedmioty znane dziecku). Poproś, by dziecko pokazywało wybrane zabawki i
odpowiadające im przedmioty w otoczeniu. Jeżeli to możliwe (i dziecko radzi sobie z

tym zadaniem) włącz książkę z obrazkami.

2b. Weź książkę z obrazkami. Zwróć dziecku uwagę na występujące w jego

otoczeniu przedmioty, których ilustracje ogląda w książce. Poproś dziecko, by pokazało
ci obrazek i wskazało odpowiednie przedmioty w otoczeniu.

3. Poproś dziecko, by powiedziało ci, co się zdarzyło wtedy, gdy ono wychodziło

na spacer. Zadawaj również inne pytania, na które dziecko musi odpowiedzieć więcej niż
tylko "tak" lub "nie".

4. Okaż dziecku zadowolenie z czynionych przez nie prób artykułowania więcej niż

tych kilka (5) sylab.

5. Urządź zabawę z dzieckiem, polegającą na powtarzaniu dźwięków po dziecku.
6. Unikaj sytuacji przeciążenia dziecka nadmiernym oddziaływaniem gramofonu,

radia, telewizji i innych form nagrywanej mowy. Dzieci niewidome mogą powtarzać
zasłyszane wyrażenia w sposób bezsensowny zamiast uczestniczyć w nawiązywaniu
komunikacji językowej z inną osobą.

JĘZYK II

Wiek 1-2

Uwagi i wskazania ogólne
1/. Kontynuowanie ćwiczeń językowych w tym wieku powinno być oparte na

zdobytych wcześniej (0-1 r. ż.) przez dziecko doświadczeniach. W proponowanych
ć

wiczeniach należy zatem w większym stopniu wykorzystywać informacje czuciowo-

dotykowe, wrażenia smakowe, węchowe a nie tylko bodźce słuchowe. Zbyt duża
różnorodność nowych bodźców dźwiękowych uniemożliwia poznawczą kontrolę
otoczenia przez dziecko. Prowadzi do zachowań lękowych u dzieci, do wtórnego
hamowania poznawczej eksploracji otoczenia.

2/. Wykonanie różnych zadań na materiale wprowadzonym przez dorosłego

powinno być poprzedzone poznaniem tego materiału przez dziecko (wcześniejsza
eksploracja przedmiotu czy grupy przedmiotów).

3/. Należy zwiększać rolę aktywności niewerbalnej wspomagającej przekazywanie

informacji poprzez wypowiedzi słowne. Należałoby w większym stopniu wykorzystywać
gestykulację, żywą mimikę w procesie komunikowania znaczeń dziecku.

4/. W ćwiczeniach z naśladowaniem głosek przez dziecko należy pamiętać o tym,

e dzieci w tym wieku naśladują przede wszystkim samogłoski, które znajdują się na

początku lub na końcu słowa.

JĘZYK 19

Wiek 1-2

UŻYWA SŁOWA "WIĘCEJ" ("JESZCZE") W 3 RÓŻNYCH SYTUACJACH

1. Powiedz: "więcej", "jeszcze", Jeżeli dziecko wskazuje, że chce czegoś więcej.

Zaniechaj podawania mu wzorów, gdy używa tego wyrazu w sposób właściwy.

2. Używaj ulubionych zabawek dziecka: klocków, zwierzątek z plastyku, baniek

mydlanych. Wręcz dziecku niewielką ich liczbę. Jeżeli dziecko poprosi o więcej, podaj
mu więcej zabawek.

3. Stosuj czynności ruchowe, jak na przykład "jeżdżenie na koniu", "kołysanie się".

Wstrzymaj te zabawy i zaczekaj, aż dziecko poprosi "jeszcze".

4. Zachęcaj dziecko do używania wyrazu "więcej" ("jeszcze") w połączeniu z

innymi wyrazami, gdy tylko nauczyło się posługiwania nim w sposób izolowany (więcej
mleka, pohuśtaj jeszcze). Na początku podaj dziecku wzór łączenia wyrazów. Ćwicz
wspólnie z dzieckiem, stosowanie tych złożonych konstrukcji. (Nie zapominaj o
zabawowym charakterze tych ćwiczeń.)

JĘZYK 20

Wiek 1-2

NAŚLADUJE WYMOWĘ 3 SAMOGŁOSEK

1. Zachęć dziecko do naśladowania następujących dźwięków mowy po tym, jak

pokazałeś mu, jak należy wymawiać te dźwięki: Ewa, oko, auto, ucho.

2. Powiedz znany dziecku wierszyk, opuszczając jedno słowo. Poproś dziecko, by

podało to opuszczone słowo ("Koci, koci, łapci, jedziemy do ..."; "W pokoiku na stoliku
stało mleczko i ..."). Ważna jest tu umiejętność antycypowania przez dziecko sytuacji
opisanych w wierszyku.

3. Posłuż się kukiełkami. Niech kukiełki "artykułują" różne samogłoski. Zachęć

dziecko do powtarzania. Często udzielaj dziecku pochwał oraz nagradzaj za poprawne
wykonanie ćwiczenia.

4. Śpiewaj proste piosenki ("Wlazł kotek na płotek"). Zachęcaj dziecko do

samodzielnego śpiewania.

5. Nagraj dźwięki na taśmę magnetofonową. Powiedz dziecku, by powtarzało

dźwięki po usłyszeniu ich z magnetofonu.

JĘZYK 21

Wiek 1-2

PROSZĄC O COŚ, POSŁUGUJE SIĘ SŁOWAMI RÓWNOWAŻĄCYMI

ZDANIA ("PIĆ", "WODY")

Uwaga:
Zaakceptuj każdą próbę, jaką czyni dziecko, by powiedzieć, czego chce. Następnie

daj mu do zrozumienia, że wiesz o co mu chodzi. Powtórz sposób poprawny
wypowiedziane przez dziecko słowo. W miarę czynionych przez dziecko postępów,
możesz oczekiwać większej dokładności.

1. Zapytaj dziecka: "Co ci podać?" ("Czego chcesz?") w czasie posiłku lub zabawy.

Wymów właściwe słowo, a następnie pierwszy dźwięk w celu zachęcenia dziecka do
dopowiedzenia reszty słowa. Jeżeli na przykład sądzisz, że dziecku chodzi o picie, weź

kubek mleka, podsuń go dziecku i powiedz: "Pić-Pić-Pić - Pi...ć-Pi ...ć-Pi...".

2. Pochwal dziecko za zbliżone do poprawnych wypowiedzi, które - jak ci się

wydaje - są próbami proszenia o coś.

3. Kiedy już dziecko przyswoiło wyraz, którym może się posługiwać w celu

żą

dania czegoś, zachęcaj je do stałego posługiwania się nim. W odpowiedzi poczęstuj

dziecko ciasteczkiem, sokiem, pohuśtaj je lub daj coś albo wykonaj jakąś czynność, którą
dany wyraz (zdanie) oznacza.

JĘZYK 22

Wiek 1-2

WYKAZUJE ZROZUMIENIE NASTĘPSTWA ZDARZEŃ (IDZIE DO SZAFY Z

UBRANIAMI PO USŁYSZENIU "IDZIEMY NA SPACER - CHODŹMY NA
SPACER")

1. Wskazuj na konkretne dźwięki towarzyszące codziennym zajęciom, aby w ten

sposób dziecko nauczyło się rozróżniania ich i kojarzenia pewnych dźwięków z
następującym tuż potem zdarzeniem. Przykładami takich wskazówek akustycznych mogą
być: lanie się wody do wanny przed kąpielą, dzwonek u drzwi zapowiadający czyjeś
odwiedziny.

2. Powiedz: "Idziemy (chodźmy) na spacer." Zaprowadź dziecko do szafy z

ubraniami lub do drzwi frontowych, a następnie wyprowadź z domu. Kiedy indziej, gdy
dziecko bez żadnego przypominania - po usłyszeniu "Idziemy na spacer" - samo idzie do
szafy lub w kierunku drzwi, pochwal je za to. Powiedz: "Świetnie! Idziesz wziąć swoją
kurtkę."

3. Po usłyszeniu dźwięku, który coś oznacza, wyjaśnij go dziecku i zareaguj nań,

pokazując w ten sposób, jak ma postępować w takich sytuacjach dziecko. "Słyszę, jak
szczeka Reksio. Chodźmy go wypuścić."

JĘZYK 23+

Wiek 1-2

MÓWI "JUŻ NIE MA (JUŻ NIE MAM)" W 2 ODPOWIEDNICH SYTUACJACH

1. Mówiąc "Już nie ma" używaj specyficznej intonacji i używaj tego wyrażenia w

różnych (często występujących) sytuacjach, które z pewnością nie jeden raz się powtórzą.

2. Powiedz: "Już nie ma", kiedy dziecko skończyło jeść (zjadło wszystko). Pozwól

dziecku sprawdzić, czy talerzyki są puste.

3. Wypuść wodę z wanny lub włóż ostatnie drewno do pieca. Powiedz: "Już nie

ma". Posłuż się innymi przykładami na coś, czego "już nie ma" ("już się skończyło") i co
nie pojawi się ponownie.

4. Nie używaj tego wyrażenia na określenie sytuacji w czasie zabawy w

"chowanego", ponieważ dziecko może być zdezorientowane, co oznacza "już (nikogo)
nie ma", gdy za chwilę pojawia się ta osoba, inne osoby.

5. Dziecku niewidomemu pomóż w zrozumieniu "już nie ma" za pomocą

dotykowego stwierdzenia, że coś jest puste (np. talerz, miseczka, wanienka).

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 24

Wiek 1-2

SŁUCHA PRZEZ 1-2 MINUTY WIERSZA LUB RYMOWANEK

1. Używaj książek z barwnymi ilustracjami, które wiążą się tematycznie z wierszem

czy rymowanką. W kontakcie z dzieckiem niewidomym posłuż się dzwoneczkiem,
kawałkiem futerka czy specjalnymi książkami o charakterystycznych efektach
akustycznych i zapachowych (jeżeli takimi dysponujesz).

2. Czytaj rymowanki w zmiennym, "huśtawkowym" rytmie. Okaż twoje własne

zadowolenie wypływające z czytania wierszy i rymowanek.

3. Wspólnie z dzieckiem wykonuj ruchy, które towarzyszą wielu rymowankom i

wierszykom.

4. Zob. elementy psychozabawy stanowiące podstawę metody Bon Depart (dobrego

startu) - patrz: M. Bogdanowicz: "Metoda Bon Depart i próby jej zastosowania w
przedszkolu", Wychowanie w Przedszkolu, 1965, nr 7/8.

JĘZYK 25

Wiek 1-2

STOSUJE SIĘ DO 3 RÓŻNYCH POLECEŃ DOTYCZĄCYCH WYKONANIA

POJEDYNCZEJ CZYNNOŚCI ("ZATRZYMAJ ZABAWKĘ", "ZAKLASZCZ W
DŁONIE",

"PÓJDŹ

KUCHNI")

POLECENIA

WYDAWANE

BEZ

TOWARZYSZĄCYCH IM GESTÓW

1. Na początku łącz polecenia werbalne z gestami. Na przykład: z lekka uderz w

krzesło i powiedz "Usiądź". Pochwal dziecko, jeżeli się zastosowało do polecenia.
Stopniowo ograniczaj stosowanie gestów. Nie zapominaj stosować pochwał za udane
wykonanie polecenia.

2. Zacznij wydawać polecenia dotyczące codziennych czynności ("Weź buciki").

Na początku możesz prowadzić dziecko do miejsca, gdzie się znajdują jego buciki, by
wzięło je stamtąd. Ale już po kilku dniach daj dziecku trochę czasu, by samo zaczęło i
wykonało tę czynność. Pochwal dziecko, jeżeli polecenia wykonało prawidłowo.

3. Spróbuj urządzić zabawę ze stosowaniem poleceń (toczenie piłki, maszerowanie,

unoszenie ramion).

4. Zorganizuj zabawę w wykonywanie poleceń wydawanych przez ciebie ("Usiądź,

wstań, podejdź, daj mi"). Pokaż dziecku, jak wykonywać dane czynności. Udzielając
dziecku pomocy jeżeli tylko zachodzi taka potrzeba.

5. Wybierz zestaw 3 poleceń, wykonywania których ma nauczyć się dziecko.

Powtarzaj te polecenia codziennie zanim wprowadzisz nowe.

JĘZYK 26

Wiek 1-2

DOTYKA U SIEBIE 3 CZĘŚCI CIAŁA PO USŁYSZENIU, O KTÓRĄ CZĘŚĆ

CHODZI

1. Zawsze używaj jednego poprawnego określenia na każdą część ciała ("brzuch"

raczej niż "brzusio").

2. Zapytaj: "Gdzie masz ...?" Weź rączkę dziecka i dotknij nią tę część ciała.

Stopniowo eliminuj pomoc manualną aż do momentu, kiedy dziecko - na polecenie -
dotyka określonej części ciała. Wprowadzaj rymowanki ułatwiające dziecku
wykonywanie takich poleceń: "Leci, leci osa do nosa; Leci, leci mucha do ucha; Leci, leci
sroka do oka; Leci, leci pszczoła do czoła ...!". Każdorazowo przerabiaj umiejętność
określania jednej tylko części ciała. Następne określenia wprowadzaj dopiero wówczas,
gdy dziecko w zupełności poznało te, których uczyłeś poprzednio.

3. Wykorzystuj piosenki - rymowanki do uczenia dziecka określeń różnych części

ciała (lalki, tego dziecka, innego dziecka, osoby dorosłej). Stopniowo wycofuj się z
podpowiadania dziecku tych określeń i obserwuj, jak ono sobie radzi z pokazywaniem i
nazywaniem (przy uzupełnieniu tekstu piosenki) różnych części swego ciała.

4. Pozwól dziecku nosić jakąś naszywkę z którejś strony ciała. Zapytaj: "Gdzie

naszywka?".

5. Urządzaj zabawę w rodzaju takiej oto: "Jeżeli ci jest dobrze to dotknij palcem

nosa".

6. Użyj lustra. Stań obok dziecka. Dotykaj własnych części ciała i poproś dziecko,

aby dotknęło tej samej części swego ciała. Po jakimś czasie masz prawo oczekiwać od
dziecka wykonywania tych ćwiczeń bez twojej pomocy.

7. Dziecko niewidome będzie musiało przyswoić tę umiejętność (i inne tego typu)

zanim rozpocznie naukę samodzielnego chodzenia posługując się białą laską.

JĘZYK 27

Wiek 1-2

MÓWI 5 RÓŻNYCH WYRAZÓW (NIE, WODA, PIĆ ...)

1. Zachęcaj dziecko do posługiwania się przyswojonymi wyrazami.
2. Pokaż, jak się artykułuje nowe pojedyncze wyrazy. Pochwal dziecko, jeśli

wymówi jakiś pojedynczy wyraz.

3. Zareaguj na mowę dziecka pochwałą pod jego adresem i swoją własną

odpowiedzią werbalną. Dziecko: "Pić". Dorosły: "Tak, możesz się napić".

4. Jeżeli dziecko źle wymawia jakiś wyraz, wymów ten wyraz z poprawną

artykulacją. Zachęć dziecko do powtórzenia tego słowa. Nie zapominaj o swoistej mowie
dziecięcej.

5. Na początku zaakceptuj artykulację zbliżoną do poprawnej, lecz stopniowo

stawiaj dziecku większe wymagania w zakresie artykułowania wyrazów.

6. Zachęcaj do rozszerzania słownictwa dziecka poprzez stwarzanie dziecku

możliwości nabywania doświadczeń związanych ze znaczeniem nowych, dopiero
poznanych wyrazów.

JĘZYK 28

Wiek 1-2

POPROSZONE, POTRAFI WSKAZAĆ I PODAĆ 5 KONKRETNYCH

PRZEDMIOTÓW

1. Połóż (ustaw) jakiś przedmiot przed dzieckiem. Powiedz: "Daj mi ..." lub:

"Dotknij ..." Aby pokazać, jak dziecko ma wykonać tę czynność, połóż jego rękę na tym
przedmiocie. Postępuj tak dotąd, dopóki dziecko nie zacznie wykonywania czynności - na
prośbę - bez twojej pomocy.

2. Wyjmij 2-3 różne przedmioty. Poproś dziecko, aby dało ci lub dotknęło każdego

z nich. (Te przedmioty powinny były być wprowadzone - pojedynczo - w części
pierwszej tego ćwiczenia). Pochwal dziecko i nagródź za poprawne wykonanie
czynności.

3. Stopniowo zwiększaj liczbę do 5.
4. Nagródź dziecko za wskazanie lub przekazanie tobie przedmiotu. Pozwól

dziecku przez jakiś czas pobawić się tym przedmiotem lub przyjrzeć się mu z bliska.
Wtedy, gdy dziecko obraca przedmiot w ręku, omów z nim cechy tego przedmiotu: duży,
mały, gładki, chropowaty, ciepły, zimny.

5. Wyrażaj zgodę na to, aby dziecko mogło spożytkować tę umiejętność przy

każdej sposobności. Poproś dziecko, aby "dało" ci lub "dotknęło" kilka przedmiotów,
napotkanych gdziekolwiek.

6. Pójdź z dzieckiem na spacer. Powiedz, "Dotknij drzewa, kwiatów itp."

Wszystkie poprawne odpowiedzi (reakcje) powinny się spotkać z twoją pochwałą.

JĘZYK 29

Wiek 1-2

ZAPYTANE, PODAJE SWOJE IMIĘ (LUB IMIĘ ZDROBNIAŁE)

Zacznij tę grupę ćwiczeń od stworzenia dziecku możliwości poznania (i

artykułowania) imion znanych dziecku bliskich osób - "Mama Jola, Tata Alek, Babcia
Zosia, Dziadzio Wacek ...".

1. Posłuż się zdjęciem lub lustrem. Poproś, aby dziecko dotknęło siebie i podało

(swoje) imię.

2. Zapytaj dziecka: "Jak masz na imię?" Wskaż palcem na dziecko lub delikatnie

dotknij jego piersi. Powiedz, "Masz na imię ...". Stopniowo eliminuj pomoc, mówiąc imię
szeptem lub wymawiając początkową głoskę imienia. Dziecko niech dokończy. Pochwal
dziecko, jeżeli poda własne imię.

3. Stale używaj imienia dziecka, kiedy wydajesz mu polecenia, zadajesz pytania,

jak również w trakcie rozmów z dzieckiem. Sporadycznie zwracaj się do dziecka,

mówiąc do niego imieniem zdrobniałym lub używając jakiegoś określenia
pieszczotliwego, które przylgnęło do dziecka.

4. Ubierając dziecko zapytaj: "Czyja to koszulka?" Zachęć do udzielenia

odpowiedzi, podając dziecku jej wzór: "Jasia". Pytając: "Czyja to zabawka?", odnoś
pytanie do ulubionych rzeczy dziecka.

JĘZYK 30

Wiek 1-2

DOTYKA I OKREŚLA CZĘŚCI WŁASNEJ TWARZY: UCHO, NOS, USTA,

OKO, POLICZEK

1. W rozmowach w trakcie mycia twarzy dziecka wspominaj również o nazwach

poszczególnych części twarzy ("A teraz umyjemy uszy i za uszami, buzię, policzki").

2. Dotykaj różnych części twarzy dziecka, zadając pytanie: "Co to?" Udzielaj

odpowiedzi tylko wtedy, kiedy ta pomoc jest niezbędna.

3. Za każdym razem ucz dziecko określenia jednej części twarzy. Pomagaj dziecku

w rozpoznawaniu poszczególnych części twarzy tylko wtedy, kiedy dziecko twojej
pomocy faktycznie potrzebuje. Zawsze proś dziecko, by samo nazwało tę identyfikowaną
część twarzy.

4. Stań z dzieckiem przed lustrem. Powiedz, by dziecko dotykało części twarzy,

kiedy mówisz o niej. ("Dotknij ucha". "Pociągnij za nos").

5. Dziecko niewidome na początku będzie potrzebowało twojej pomocy. Weź jego

palec wskazujący i z lekka uderzaj nim w nos dziecka, mówiąc: "To jest nos". Stopniowo
zmniejszaj zakres udzielanej dziecku pomocy.

JĘZYK 31

Wiek 1-2

ŁĄCZY UŻYCIE SŁÓW I GESTÓW, ŻEBY DAĆ DO ZROZUMIENIA, CZEGO

CHCE

1. Jeżeli dziecko żąda czegoś wskazując na to palcem lub czyniąc inne gesty,

postaraj się, aby dziecko wymówiło wyraz, który określa to, czego ono chce. Na przykład
dziecko pokazuje na kubek. Osoba dorosła mówi: "Chcesz się napić?" "Powiedz: pić".
Zaakceptuj na początku wymowę zbliżoną do poprawnej.

2. Podaj dziecku pierwszą głoskę słowa, jeżeli stara się gestami dać do

zrozumienia, o co mu chodzi. Na przykład dziecko trzyma ręce wyciągnięte ku
dorosłemu. Osoba dorosła mówi: "Aha, chcesz na rączki do mamy, do ma-my, ... do ma
...". Dziecko dopowiada resztę.

JĘZYK 32

Wiek 1-2

MÓWI IMIĘ ZWIERZĘCIA W JEGO OBECNOŚCI

1. Zacznij od jednego znanego dziecku zwierzęcia domowego. Pomóż dziecku

dotknąć i poznać zwierzę. Określaj je imieniem: "Pogłaskajmy Reksia", "To jest bardzo
miły pies".

2. Zachęcaj dziecko, by powiedziało: "Reksio jest naszym psem".
3. Spróbuj wypożyczyć zaprzyjaźnionego łagodnego psa, aby ułatwić dziecku

uogólnienie pojęcia "pies". Powiedz: "Azor jest psem". Pomóż dziecku czuć się
bezpiecznie, gdy patrzy na "Azora".

4. Powtórz to samo z innymi zwierzętami domowymi, jednakże każdorazowo

wprowadzając tylko jeden ich typ.

5. Pozwól dziecku dotknąć zwierząt, kiedy to tylko możliwe. W przypadku dzieci

niewidomych lub słabowidzących podawaj dodatkowy opis słowny zwierząt.

JĘZYK 33

Wiek 1-2

ODPOWIADA NA PYTANIE: "CO TO JEST?", "KTO TO JEST?", PODAJĄC

NAZWĘ PRZEDMIOTU, IMIĘ OSOBY

1. Posłuż się kilkoma znanymi dziecku przedmiotami. Daj dziecku jakąś rzecz,

pytając: "Co to jest?" Podaj wzór odpowiedzi. Powiedz, by dziecko powtórzyło. Pochwal,
jeżeli udzielane odpowiedzi są poprawne.

2. Przekartkuj książkę zawierającą duże i wyraźne ilustracje. Zapytaj: "Co to jest?",

"Kto to jest?" w odniesieniu do przedmiotów i osób znanych dziecku.

3. Utrwal u dziecka schemat poprawnej artykulacji danego słowa powtarzając po

dziecku poprawną odpowiedź i chwaląc je za nią.

4. W przypadku dziecka niewidomego unikaj na tym etapie jego rozwoju

stosowania zminiaturyzowanych przedmiotów.

JĘZYK 34

Wiek 1-2

NAZYWA (PO IMIENIU) ZNAJOMYCH LUDZI LUB ZNANE ZWIERZĘTA

DOMOWE

1. Używaj często imion członków rodziny, aby dziecko mogło wypracować u siebie

skojarzenia: osoba - imię. Staraj się wyrobić u dziecka umiejętność rozróżniania osób
będących członkami rodziny. ("Daj piłkę Eli", "Podaj łyżkę Tomkowi").

2. Poproś dziecko, by wymieniło imię znanej mu osoby (imiona osób) i imię

jednego ulubionego zwierzęcia, gdy te osoby i zwierzęta są obecne w danej chwili. Podaj
dziecku wzór odpowiedzi i pochwal je za starania.

3. Poproś, aby członkowie rodziny pytali dziecka o swoje imiona.
4. W przypadku dziecka niewidomego upewnij się, czy słyszany głos pomaga

dziecku. Pozwól mu na poznanie za pomocą dotyku osoby lub poznanie dotykiem
ulubionego zwierzęcia, imiona których dziecko ma podać.

JĘZYK 35

Wiek 1-2

OKREŚLA ZNANE ZABAWKI

1. Pomóż dziecku wziąć do ręki zabawkę. Podaj dziecku wzór określania zabawki i

poproś je, aby powtórzyło nazwy zabawek w takiej kolejności, w jakiej zabawki leżą w
pudełku.

2. Urządź zabawę polegającą na poszukaniu ukrytej zabawki ("Gdzie jest piłka?").

Kiedy dziecko ją znajdzie poproś o podanie jej nazwy. Podaj wzór prawidłowej
odpowiedzi i pochwal dziecko za taką odpowiedź.

3. Powiedz dziecku, by nazwało zabawkę, o którą prosi.
4. Powiedz dziecku, by nazwało zabawkę, którą się bawi. Podaj wzór odpowiedzi,

jeżeli zajdzie ku temu potrzeba.

5. Nazywaj wszystkie nowe zabawki, które dziecko otrzymuje. Powiedz, by

dziecko powtórzyło te nazwy. Zawsze udzielaj pochwały za próby nazwania przez
dziecko przedmiotów - znanych, nowych.

JĘZYK 36

Wiek 1-2

PROSI O JEDZENIE WYMIENIAJĄC JE Z NAZWY (MLEKO, PLACEK,

CIASTKO)

1. Używaj nazw produktów żywnościowych, które - jak się spodziewasz - dziecko

zechce zjeść w czasie przygotowywania posiłków i układania ich na stole, talerzyku,
tacce.

2. Podaj nazwę produktu: "To jest ...", "Co to jest?", "Tak, to jest ...".
3. Weź do ręki to, co dziecko chce zjeść. Podaj nazwę tego i poproś, by dziecko ją

powtórzyło.

4. Podaj jedzenie w małych porcjach, aby dziecko mogło poprosić o "dokładkę". Na

początku podawaj wzór nazwy jedzenia i poproś dziecko, aby wypowiedziało ją.
Czynność ta powinna być powtarzana aż do czasu, gdy dziecko potrafi bez żadnej
pomocy poprosić o konkretne jedzenie.

5. Poproś, aby dziecko wymieniło nazwy różnych owoców i warzyw, które znajdują

się w sklepie.

JĘZYK 37

Wiek 1-2

ZADAJE PYTANIA Z INTONACJĄ WZNOSZĄCĄ SIĘ PRZY KOŃCU

WYPOWIEDZI (WYRAZU LUB ZDANIA)

1. Podaj dziecku wzór pytań jedno- lub dwuwyrazowych, przesadnie wznosząc

intonację przy końcu wyrazu lub całego wyrażenia (zdania). Dotknij jakichś przedmiotów
i zapytaj: "Piłka?". Poproś dziecko, by powtórzyło twoje słowa. Okaż dziecku swoje
zadowolenie z umiejętności użycia intonacji wznoszącej się w końcu wyrazu lub zdania.

2. Pokaż dziecku, w jaki sposób prosi się o jakąś rzecz. Poproś je, by powtórzyło z

taką samą intonacją. Musisz wymagać intonacji przynajmniej zbliżonej do poprawnej.
Pochwal dziecko za czynione starania.

3. Odpowiadaj na intonację pytającą - nawet jeżeli zostało wypowiedziane tylko

jedno słowo - jak gdyby było to prawidłowo zbudowane zdanie. Jeżeli na przykład
dziecko trzyma w ręce (w rękach) piłkę i mówi: "Piłka?" z intonacją wznoszącą się
odpowiedz: "Tak, to jest piłka".

JĘZYK 38

Wiek 1-2

ODPOWIADA NA PYTANIA TYPU "CZY ...?" TWIERDZĄCO LUB

PRZECZĄCO

1. Podaj wzór zadawania pytań i udzielania na nie odpowiedzi twierdzących lub

przeczących, rozmawiając z inną osobą dorosłą w obecności dziecka. Zadawaj pytania,
dotyczące znanych dziecku osób i zdarzeń, w środkach językowych dziecka. "(Imię
dziecka), czy to jest twoja kaczuszka?", (o piszczącej gumowej zabawce - kaczuszce).

2. Jeżeli dziecko odpowiada tylko gestami lub mówiąc coś w sposób

niezrozumiały,zadaj ponownie pytanie i sam odpowiedz na nie. Po raz trzeci zadaj to
pytanie, spodziewając się usłyszeć odpowiedź dziecka: "Tak" lub "Nie". Odpowiedz sam,
podając poprawny wzór odpowiedzi, jeżeli dziecko nadal nie odpowiada.

3. Zadawaj dziecku proste pytania dotyczące codziennych czynności i potrzeb

dziecka. Podawaj wzory odpowiedzi twierdzących i przeczących.

4. Jeżeli dziecko we właściwy sposób naśladuje podawany przez ciebie wzór

odpowiedzi, możesz zaprzestać takiej pomocy. W ciągu dnia zadawaj dziecku pytania
typu: "Czy chcesz placuszka?". Spróbuj uzyskać od dziecka odpowiedź zanim zaczniesz
przygotowywać dla niego jedzenie.

5. Zapytaj dziecka, czy chce i co chce ono (wymień rodzaj pożywienia) na obiad

czy podwieczorek. Spróbuj uzyskać od dziecka odpowiedzi słowne.

JĘZYK III

Wiek 2-3

Wskazania i uwagi ogólne
1/. W kształtowaniu artykulacji u dzieci w tym wieku można już wykorzystywać

informację dotykową w odpowiednim ułożeniu narządów mowy w procesie
wypowiadania danych dźwięków. Ważne jest bowiem nie tylko naśladowanie końcowego
produktu artykulacji ale także poznawanie przez dziecko odczuć kinestetycznych
związanych ze sposobem artykułowania głosek.

2/. Dla dalszego rozwoju wrażliwości słuchowej należy w tym wieku ćwiczyć

odpoznawanie i różnicowanie przez dziecko intonacji, siły głosu, akcentu, brzmienia
głosu, tempa i rytmu mówienia. Ćwiczenia te powinny być wzbogacone o demonstracje z
użyciem instrumentów muzycznych: głośno-cicho, wysoko-nisko, szybko-wolno, itp.

3/. Wszystkie dotychczasowe ćwiczenia dotyczyły interakcji dziecko - dorosły.

Trzeba stopniowo przyzwyczajać dziecko do uczestnictwa w grupie. Całość ćwiczeń
językowych w tym wieku powinny uzupełniać niewerbalno-werbalne interakcje dziecka z
innymi dziećmi.

JĘZYK 39

Wiek 2-3

POWTARZA POŁĄCZENIA DWU CYFR LUB SŁÓW W TEJ SAMEJ

KOLEJNOŚCI

1. Wymów powoli dwa wyrazy lub dwie cyfry, zmieniając melodię głosu. Poproś

dziecko, by powtórzyło za tobą owe połączenia.

2. Ćwicz z dzieckiem określanie tożsamości różnych (znanych dziecku) osób,

określania tożsamości dziecka także, wykorzystując następujące dwu-członowe
konstrukcje: imię/nazwisko, nazwisko/wiek, imię/wiek, miasto/ulica, ulica/numer domu
...

3. Wprowadzaj wiersze - rymowanki zawierające połączenia dwu cyfr lub słów, np.

"1, 2 - Janek ma, 3, 4 - smaczne sery". Wymawiaj tylko wyrazy lub tylko cyfry, dziecko
natomiast ma uzupełnić tekst rymowanki. Naucz dziecko wierszyka: "Kto ty jesteś? Polak
mały, - Jaki znak twój? Orzeł biały ...".

4. W czasie spaceru z dzieckiem możesz odliczać: "raz, dwa; raz dwa" albo: "lewa,

prawa; lewa, prawa" w takt kroków.

JĘZYK 40

Wiek 2-3

DOTYKA I OKREŚLA CZĘŚCI WŁASNYCH KOŃCZYN: RĘKA, NOGA,

ŁOKIEĆ, KOLANO

1. W trakcie kąpieli lub ubierania (rozbierania) dotykaj i nazywaj części kończyn

dziecka. Używaj stale tych samych, poprawnych nazw na określenie poszczególnych
części kończyn: ręka, noga, łokieć, kolano...

2. Przesuwaj ręce dziecka po jego ciele nazywając różne jego części. Zachęć

dziecko do powtarzania po tobie każdej nazwy części ciała.

3. Dotknij jakiejś części ciała dziecka. Poproś dziecko, aby nazywało ją. Zapytaj:

"Co to jest?" Podaj wzór odpowiedzi i pochwal dziecko za próby odpowiedzi.

4. Połóż rękę dziecka na jakiejś części twojego ciała i powiedz na przykład: "To

jest ręka". Poproś dziecko, by dotknęło swojej ręki i nazwało ją. Nazwij jakąś część ciała
i poproś dziecko, aby dotknęło tej samej części swego ciała i podało jej nazwę.

5. Posłuż się łatwymi do zapamiętania piosenkami, których tekst zawiera nazwy

części ciała w trakcie wspólnego śpiewania takiej piosenki dziecko dotyka części swojego
ciała.

JĘZYK 41

Wiek 2-3

UŻYWA WYRAZU NA OKREŚLENIE POTRZEBY FIZJOLOGICZNEJ

1. Wybierz określony wyraz, którego będziesz stale używał w odniesieniu do

czynności związanych z toaletą dziecka. Podczas zmieniania pieluszek używaj wyrazu na
określenie tego, co dziecko zrobiło.

2. Używaj konkretnego wyrazu, kiedy dziecko pokazuje, że odczuwa potrzebę

fizjologiczną (ściąganie spodenek, "przebieranie" nóżkami). Poproś dziecko, by
powtórzyło dany wyraz.

3. Kiedy dziecko zaczyna gestami sygnalizować odczuwaną potrzebę, zapytaj je:

"Czy chcesz ...?" Jeżeli dziecko odpowiada "Tak", powiedz mu, żeby "..." Pochwal za
czynione starania wymówienia właściwego słowa (nie czekaj zbyt długo na odpowiedź).

4. Dobierz taki wyraz, który będzie oznaczał to samo dla innych osób, które mogą

nie znać bliżej dziecka. Pomoże to zrozumieć potrzebę fizjologiczną dziecka w sytuacji,
gdy w pobliżu nie ma jego rodziców. Postaraj się uczulić wszystkich domowników,
opiekunów dziecka i pozostałe osoby, mające z nim styczność, na dany konkretny wyraz.

JĘZYK 42x

Wiek 2-3

PODAJE IMIĘ ZWIERZĘCIA, KIEDY MU SIĘ POKAZUJE ZDJĘCIE TEGO

ZWIERZĘCIA

1. Zanim zaczniemy dziecku przedstawiać fotografie zwierząt, powinno ono mieć

pewien zasób doświadczeń z maksymalnie możliwą liczbą zwierząt. Może w tym pomóc
chodzenie do ZOO lub sklepów ze zwierzętami, gdzie można ćwiczyć nazywanie
autentycznych zwierząt.

2. Czytaj dziecku opowiadania o zwierzętach i zachęcaj je do podawania nazw

zwierząt przedstawionych na ilustracjach na początku podawaj dziecku wzór, lecz
również żądaj od dziecka określania tożsamości zwierząt bez podawania takich wzorów.
Posługuj się fotografiami, jeżeli są duże i wyraźne. Jeżeli natomiast zdjęcia są
nieodpowiednie, zastąp je zabawkowymi zwierzętami, które będą służyły za
"ilustracyjny" komentarz do czytanego opowiadania.

3. Używaj wizerunków znanych dziecku zwierząt. Ustaw w szeregu trzy duże

wyraźne fotografie lub wypchane zwierzęta i poproś dziecko, aby wskazało nazwane
przez ciebie zwierzę. Jeżeli dziecko potrafi to zrobić, poproś je, by nazwało - najpierw

jedno, potem - wszystkie trzy zwierzęta. Pochwal dziecko za próby poprawnych
odpowiedzi.

x Może nie nadawać się dla dziecka całkowicie niewidomego.

JĘZYK 43

Wiek 2-3

NAZYWA CZĘŚCI UBRANIA

1. Pokaż dziecku jego ubranka. Podaj nazwy poszczególnych rzeczy i poproś

dziecko o powtórzenie.

2. Dotknij części garderoby, którą dziecko ma na sobie. Zapytaj, co to jest. Podaj

nazwę i poproś, by dziecko powtórzyło.

3. Urządzaj zabawy lub śpiewaj piosenki, w których mówi się o odzieży. ("Kto

pierwszy dotknie bucika?", "W ten sposób wkładamy koszulę", "Wpadła gruszka do
fartuszka").

4. Zachęcaj dziecko do określania wszystkich rzeczy, które nosi na sobie. Na

początku ćwicz określanie jedynie rzeczy najczęściej noszonych, następnie rozszerzaj
wykaz rzeczy o takie części garderoby, jak rękawiczki lub szalik. Pochwal dziecko za
próby określania, nazywania części ubioru.

JĘZYK 44+

Wiek 2-3

WYKAZUJE ZROZUMIENIE ZAIMKÓW OSOBOWYCH, REAGUJĄC NA

WYDAWANIE POLECENIA ("DAJ TO JEJ")

1. Powiedz dziecku, by podało jakąś rzecz innemu dziecku, którego imię zostało

użyte w poleceniu. "Daj to Basi". Zastąp imię zaimkiem osobowym: "Daj to jej".
(Ćwiczenie prowadzić możesz w diadach, triadach lub w większych grupach dzieci).

2. Wybierz jeden z zaimków, na przykład "mnie". Podawaj takie same zaimki

wydając te same polecenia, jak na przykład - "Podejdź do mnie" do czasu, aż dziecko
zrozumie znaczenie zaimka "mnie". Wprowadzaj następne zaimki, każdorazowo - tylko
jeden nowy zaimek i to wtedy, gdy poprzednie zostały już przyswojone.

3. Posłuż się gestami, jak na przykład wskazywanie na osobę. Może to pomóc

dziecku w zorientowaniu się, o kogo chodzi. Stopniowo zmniejszaj zakres stosowanych
gestów. Nie "podpowiadaj" dziecku zbyt często.

4. Dziecko niewidome może potrzebować większej pomocy w trakcie przyswajania

tej umiejętności. Podawaj dwojakie formy wydawanych poleceń, jak na przykład: "Daj to
Basi. Tak. Daj to jej." Udziel dziecku niewidomemu dodatkowo pomocy manualnej, z
lekka popychając je lub pociągając w kierunku "Basi".

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 45

Wiek 2-3

ŁĄCZY DWA SŁOWA DLA WYRAŻENIA PROŚBY O COŚ ("CHCĘ PIĆ")

1. Wypowiedzi złożone z jednego wyrazu poszerzaj o jeszcze jedno słowo. Jeżeli

dziecko mówi: "Pić", prosząc o coś do picia, zapytaj: "Co chcesz pić?" - "Mleczko?
Soczek?" i odpowiednio: "Co chcesz jeść?" - "Ciastko? Chlebek?".

2. Interpretuj wypowiedzi dziecka, lecz nie żądaj, by dziecko powtarzało po tobie.

Jeżeli na przykład dziecko mówi: "mleko, kubek" i pokazuje na kubek, powiedz: "Aha,
chcesz, by ci nalać mleka do kubka" lub jeszcze coś innego, czego - jak ci się wydaje -
chce dziecko.

3. Pochwal dziecko za każdą próbę dodawania drugiego wyrazu do wcześniej

wypowiedzianego wyrazu pierwszego, nawet jeżeli drugi wyraz jest niekompletny.

JĘZYK 46

Wiek 2-3

MÓWI, CO W DANEJ CHWILI ROBI (JE CIASTKO, SIEDZI NA NOCNIKU)

1. Nazywaj najczęściej wykonywane przez dziecko czynności. Po podaniu nazwy

czynności zapytaj dziecka, co ono robi. Zapytaj: "Co robisz?" Jeżeli trzeba, jeszcze raz
podaj wzór określenia wykonywanej czynności.

2. Nie żądaj od dziecka, by używało czasownika we właściwej formie osobowej.

Wystarczy, jeżeli poda część zasadniczą, nawet w postaci zniekształconej.

3. Poproś dziecko, by powiedziało co robi. Podaj wzór odpowiedzi.

JĘZYK 47

Wiek 2-3

ODPOWIADA NA PYTANIA TYPU "GDZIE..." ZWROTEM PRZYIMKOWYM

(W KUBKU, POD STOŁEM)

1. Powiedz dziecku, by patrzyło i słuchało, jak wkładasz jakąś rzecz do czegoś,

kładziesz na czymś lub pod czymś. Powiedz do dziecka: "Piłka jest w pudełku".
Następnie zapytaj: "Gdzie jest piłka?" Podaj wzór odpowiedzi i pochwal dziecko za
czynione przez nie starania wykorzystania tego wzoru.

2. Każ dziecku włożyć coś do pudełka, położyć na pudełku lub pod pudełkiem na

polecenie. Następnie zapytaj dziecko, gdzie jest ta rzecz.

3. Gdy dziecko rozumie znaczenie pytań ze słowem pytającym, "gdzie", zrezygnuj

z podawania mu wzoru odpowiedzi. Podawaj wzór jedynie wtedy, gdy jest to niezbędne.

4. Powiedz dziecku, by weszło do czegoś, na coś lub pod coś. Następnie zapytaj,

gdzie ono jest.

5. Jeżeli domownicy wychodzą z pokoju lub domu udając się do różnych miejsc,

powiedz dziecku, dokąd oni poszli. Następnie zapytaj: "Gdzie jest mamusia?" Na
początku podaj wzór odpowiedzi, skoro tylko odpowiedzi dziecka są coraz bardziej
samodzielne, wyeliminuj podawanie wzoru.

6. Umieść w różnych częściach pokoju kilka ulubionych zabawek dziecka. Zapytaj:

"Gdzie jest ...?" Po poprawnej odpowiedzi pozwól dziecku wziąć tę zabawkę i pobawić
się nią.

7. Podawaj dziecku pewne wskazówki dźwiękowe, gdy jest to potrzebne (wrzuć

klocek do pojemnika, wlej mleko do szklanki, rzuć bucik na podłogę). Poproś dziecko, by
powiedziało, gdzie się dana rzecz znajduje.

8. Stwarzaj dziecku (słabowidzącemu) możliwości poznania przyimków i zwrotów

przyimkowych ("na górze", "na dole", "w", "nad", "pod" ...) W sytuacji oglądania
obrazków także (duże, wyraźne obrazki).

JĘZYK 48

Wiek 2-3

KOJARZY DŹWIĘKI Z INSTRUMENTAMI MUZYCZNYMI

1. Posłuż się trzema zabawkowymi instrumentami muzycznymi (bębenek,

dzwoneczki, tamburyn). Zagraj na bębenku i powiedz, by dziecko posłuchało jego
dźwięku, następnie daj pograć dziecku. Powtórz to samo z pozostałymi dwoma
instrumentami. Wskaż na różnice w dźwiękach.

2. Powiedz, by dziecko obróciło się plecami do ciebie, kiedy będziesz grał na

jednym z wyżej wymienionych instrumentów. Następnie poproś dziecko, by odwróciło
się ponownie twarzą do ciebie i wzięło do rąk instrument, na którym grałeś. Jeżeli
odpowiedź jest poprawna, daj dziecku pograć trochę na tym instrumencie. Jeżeli
natomiast odpowiedź była błędna, pokaż dziecku instrument, na którym grałeś, i zagraj
jeszcze raz. Powiedz, by dziecko zagrało na instrumencie, który wskazało, i porównajcie
dźwięki wydawane przez oba instrumenty.

3. Powtórz powyższą czynność z innymi popularnymi instrumentami. Pozwól

dziecku grać zarówno na autentycznych, jak i zabawkowych instrumentach (fortepian,
gitara, flet).

4. Zwróć uwagę dziecka na dźwięki znanych mu instrumentów muzycznych,

nagrane na taśmie magnetofonowej lub na płytach muzycznych; powiedz, by skojarzyło
słyszany dźwięk z instrumentem muzycznym. Ćwicz z dzieckiem rozpoznawanie
instrumentów muzycznych na podstawie analizy dźwięków, które do nas docierają (np.
dźwięki płynące z radia).

JĘZYK 49

Wiek 2-3

OKREŚLA DŹWIĘKI W OTOCZENIU, JEŻELI POCHODZĄ ZE ZNANYCH

MU ŹRÓDEŁ (SAMOCHÓD, TELEFON, ZWIERZĘ)

1. Kiedy dzwoni telefon, powiedz: "To telefon". Powtórz to samo w odniesieniu np.

do dzwonka u drzwi, budzika, odkurzacza, samolotu. Kiedy usłyszysz któryś z tych
dźwięków, zapytaj dziecka: "Co to jest?" Jeżeli trzeba, podpowiedz.

2. Słysząc jakiś dźwięk, zapytaj dziecka: "Co to?", "Co to jest?", "Co słyszysz?".

Zaprowadź dziecko do źródła tego dźwięku w celu wykrycia, co to był za dźwięk. Nazwij
przedmiot lub zwierzę, które wydało ten dźwięk. Zachęć dziecko do naśladowania tych
dźwięków.

3. Nagraj na taśmie magnetofonowej znane dziecku dźwięki pochodzące z

otoczenia i poproś, by dziecko określiło każdy z nich, (wykorzystując ćwiczoną
umiejętność rozpoznawania źródła dźwięków). Na wstępie w charakterze podpowiedzi
możesz się posłużyć fotografią przedmiotu lub zwierzęcia, należy jednak rezygnować z
takich wskazówek wtedy, gdy dziecko nabywa wprawy.

4. Dziecko może bawić naśladowanie głosów zwierząt lub manipulowanie jakimś

przedmiotem w celu wytworzenia dźwięków; w takich razach osoba dorosła powinna
zapytać: "Co to?", "Co słyszysz?", Co tak robi?".

5. Poproś sąsiada, by włączył klakson swego samochodu. Powiedz: "To samochód

pana Kowalskiego." Innym razem w takiej sytuacji zapytaj: "Co to?", "Czy to samochód
pana Kowalskiego?" Pozwól dziecku nacisnąć klakson w samochodzie. Pomoże to
dziecku zorientować się, jak brzmi dźwięk klaksonu i ułatwi rozpoznawanie tego
dźwięku wśród innych.

6. Dziecko niewidome powinno mieć więcej sposobności dokładnego zbadania

ródeł dźwięku.

JĘZYK 50

Wiek 2-3

ŁĄCZY DWA WYRAZY DLA OKREŚLENIA STANU POSIADANIA

(SAMOCHÓD TATUSIA)

1. Wybierz te przedmioty, które dziecko bez trudu zidentyfikuje jako należące do

niego lub innych członków rodziny. Powiedz do dziecka: "Sukienka mamusi, buty
tatusia". Zapytaj: "Czyja to sukienka?", "Czyje to buty?". Zaakceptuj formy zbliżone do
poprawnych. Zanim dziecko nie zacznie odpowiadać samodzielnie, podawaj wzory
odpowiedzi.

2. Poproś, by dwie lub więcej osób z rodziny usiadło obok dziecka. Zacznij od

nazywania takich rzeczy, jak "pantofle mamy", "buty ojca". Po podaniu kilku takich
określeń zapytaj dziecko: "Co to jest?" lub "Gdzie jest but tatusia?" Jeżeli dziecko nie
odpowiada mimo podanego wzoru odpowiedzi, powtórz całe ćwiczenie jeszcze raz.
Pochwal lub nagrodź dziecko, jeżeli wypowiedziało dwa potrzebne wyrazy.

3. Rozmawiaj o rzeczach należących do dziecka: "Zabawka Antosia", "Pozytywka

Antosia", "Buciki Antosia".

JĘZYK 51

Wiek 2-3

DAJE WIĘCEJ NIŻ JEDNĄ RZECZ W ODPOWIEDZI NA POLECENIE Z

UŻYCIEM RZECZOWNIKA W LICZBIE MNOGIEJ (KLOCKI)

1. Wręcz dziecku kilka rzeczy i dokładnie opisz, co to za rzeczy. Podaj wzór liczby

mnogiej rzeczownika. Poproś dziecko o powtórzenie. Powiedz, by dziecko dało ci kilka
rzeczy. Pochwal za poprawną reakcję.

2. Dobierz kilka zestawów niewielkich przedmiotów. Na przemian proś dziecko o

piłeczkę/piłeczki, klocek/klocki, kubeczek/kubeczki. Ćwicz z dzieckiem tę czynność na
kilku przykładach. Pochwal dziecko za poprawne reakcje.

3. Posłuż się zdjęciami pojedynczej rzeczy oraz grupy takich samych rzeczy.

Poproś dziecko, by najpierw pokazało ci jeden przedmiot, potem zaś kilka.

4. Wykorzystaj porę spożycia posiłków jako sposobność mówienia o czymś

pojedynczym i o czymś, czego jest kilka egzemplarzy. "masz serwetkę, widelec i łyżkę,
ale na stole leży wiele serwetek, widelców i łyżek".

JĘZYK 52

Wiek 2-3

DOTYKA I NAZYWA 10 PRZEDMIOTÓW LUB MIEJSC POZA DOMEM

1. Weź dziecko na spacer. Powiedz mu, by oglądało, słuchało, poznawało

węchowo, dotykało kilku przedmiotów. Omów je, wyjaśniając, czym są. Poproś dziecko,
by powtórzyło ich nazwy.

2. W czasie kolejnych spacerów spróbuj odnaleźć kilka podobnych przedmiotów i

poproś, by dziecko dotknęło ich i podało ich nazwy.

3. Stwarzaj dziecku okazje do zapoznawania się z otoczeniem, z którym dziecko

będzie się stykać najczęściej (trawa, chodnik, schody).

4. Spróbuj urządzić zabawę w zgadywanie. Usiądźcie w jakimś cichym miejscu.

Pokazuj dziecku przedmioty i zadawaj pytania: "Jak myślisz, co to jest?" Pamiętaj o tym,
by wszystkie te przedmioty były znane dziecku wcześniej i rozpoznawane przez nie
wśród innych. Zachęcaj dziecko do posługiwania się wszystkimi zmysłami w czasie
takiej zabawy. Dziecko może rozpoznawać przedmioty za pomocą dotyku, słuchu, z
użyciem węchu, smakowo ... . Dzieci słabowidzące wykorzystują także zmysł wzroku w
takim stopniu, w jakim jest to możliwe.

JĘZYK 53

Wiek 2-3

NAŚLADUJE SPÓŁGŁOSKI: P, B, M, H, W, N

1. Usiądź z dzieckiem twarzą w twarz. Wymawiając każdą spółgłoskę artykułuj je

nieco przeciągając. Z pewną przesadą podkreślaj ruchy warg. Zachęć dziecko do
naśladowania. Możesz ułatwić dziecku próby naśladownictwa poprzez wzbogacanie jego
doświadczeń czuciowych: np. wymawiając "n" dziecko powinno czuć drżenie skrzydełek
nosa, przy wymawianiu "w" - drżenie warg, wymawiając "b" dziecko powinno przesunąć

watkę umieszczoną na uniesionej w górę dłoni, itp.

2. Posługuj się lustrem dla kontrolowania własnej artykulacji i sposobu

wymawiania głosek przez dziecko. Nie szczędź dziecku pochwał za czynione próby
artykulacji spółgłosek.

3. Łącz spółgłoskę na głosową z samogłoską dla utworzenia wyrazu. Zachęcaj

dziecko do powtarzania tego wyrazu: ma, da, na, wy. Wykorzystując połączenia
spółgłoska-samogłoska zachęcaj dziecko do naśladowania głosów różnych zwierząt: np.
"mu...", "de...".

4. Kiedy dziecko nabyło pewnej wprawy, poproś je, aby powtórzyło za tobą kilka

krótkich wyrazów, które zawierają dane spółgłoski w nagłosie i w wygłosie. Spółgłoski
nagłosowe: bat, bęc, bąk, pąk, pod, na, nad, ma, mama. Spółgłoski wygłosowe*: łup,
stop, dam, sam, on, sen.

* Przyp. tłum. - Wydaje się, że należy zrezygnować z przykładów wygłosowych

spółgłosek dźwięcznych (w tym przypadku: be, wu), zatracających w języku polskim w
tej pozycji dźwięczność, aby nie wprowadzać dziecku dodatkowej trudności.

JĘZYK 54

Wiek 2-3

OKREŚLA WIEK (SŁOWNIE LUB PRZEZ UNIESIENIE OKREŚLONEJ

LICZBY PALCÓW)

1. Zademonstruj dziecku, jak ma wyglądać podawanie swego wieku: "Masz 2 lata".

Unieś do góry swoje palce i policz je. Powiedz, by dziecko cię naśladowało. Stopniowo
zmniejszaj zakres udzielanej pomocy. Zachęcaj je do odpowiedzi w formie słownej.
Pochwal za udane odpowiedzi.

2. Posłuż się obu rękami: po jednym palcu u każdej ręki - do pokazania, że dziecko

ma dwa lata. To może się okazać dla dziecka łatwiejsze.

3. Naucz dziecko pokazywania na palcach, ile ma lat, trzymając jego palce we

właściwej pozycji.

4. Wielokrotnie pytaj dziecko o wiek. Nie zapomnij "zaktualizować" dane na temat

wieku dziecka w dniu urodzin.

5. Rozmawiaj o wieku innych dzieci, które twoje dziecko zna, i pokazuj, ile mają

one lat. Określaj ich wiek słownie. Ćwiczenie to wprowadź, gdy twoje dziecko nabyło już
pewnej wprawy w określaniu swojego wieku.

JĘZYK 55

Wiek 2-3

WYKONUJE PROSTE POLECENIA DOTYCZĄCE DWU RÓŻNYCH

CZYNNOŚCI NA TYCH SAMYCH PRZEDMIOTACH ("PODNIEŚ KLOCKI I WŁÓŻ
JE DO PUDEŁKA Z ZABAWKAMI")

1. Urządź zabawę w pokazywanie prostych rozkazów. Zacznij od jednego

polecenia, następnie dodawaj inne. Jeżeli dziecko nie wykonuje poleceń wykonaj tę
czynność wspólnie z nim.

2. Pomóż dziecku zapamiętać wydane przez ciebie polecenia, prosząc dziecko o

powtórzenie ich - "O co prosiłem?" Jeżeli dziecko podaje tylko jedną część polecenia,
powiedz: "O co jeszcze?"

3. Spróbuj ułatwić i usprawnić zapamiętywanie przez dziecko 2 poleceń,

formułując polecenia w taki sposób: "Najpierw wypij mleko, potem wytrzyj buzię."
Później pomijaj "najpierw" i "potem", a po prostu wydawaj polecenia. Pochwal i nagródź
poprawne reakcje dziecka.

4. Wprowadzaj polecenia dotyczące innych czynności: "Podejdź do drzwi i zamknij

je", "Wypij mleko i podaj mi kubek", "Weź buciki i podaj mi je", "Weź (podnieś) książkę
i połóż na stole".

JĘZYK 57**

Wiek 2-3

NAZYWA I ROZPOZNAJE KCIUK WŚRÓD PALCÓW OBU RĄK

1. Nałóż na palce pacynki. Poruszaj palcami, aby bardziej zainteresować dziecko.

Wskaż dziecku kciuk u swej ręki - prawej, lewej. Poproś dziecko by powtórzyło nazwę
tego palca "Co to za palec? (Jaki to palec?)". Poszukaj z dzieckiem kciuka wśród palców
jego prawej, lewej ręki.

2. Posłuż się obrączkami (pierścionkami, małymi kółkami) i poproś, aby dziecko

włożyło obrączkę (kółeczko) na kciuk. Zapytaj: "Na jakim palcu jest obrączka?".

** Przyp. tłum. - Ćwiczenie 56 nie ma żadnego praktycznego zastosowania w

języku polskim, gdyż dotyczy przyswajania formy czasowników, nie istniejącej w języku
polskim (formy na - ing).

JĘZYK 58

Wiek 2-3

UŻYWA FORM LICZBY MNOGIEJ (KSIĄŻKA, KSIĄŻKI)

1. Zwracaj uwagę dziecka i używaj form liczby mnogiej (rzeczowników) w czasie

codziennych zajęć. Kiedy na przykład pierzesz bieliznę, wspomnij o skarpetkach,
spodenkach, koszulkach.

2. Unieś do góry jeden palec, mówiąc: "Widzę jeden palec", następnie unieś do

góry wszystkie palce jednej ręki, mówiąc: "Widzę pięć palców". Użyj całego szeregu
różnorodnych przedmiotów, ucząc dziecko form liczby mnogiej.

3. Używaj grupy przedmiotów (od 5 wzwyż); poproś dziecko, by dało ci kilka

przedmiotów i określiło ich formę w liczbie mnogiej. Zapytaj dziecka, co ono ci wręcza.

4. Posłuchaj uważnie, gdy dziecko o coś cię prosi. Daj mu tylko jedną rzecz, jeżeli

dziecko użyło formy liczby pojedynczej.

JĘZYK 59**

Wiek 2-3

UŻYWA CZASOWNIKA "JEST" W ZDANIACH TWIERDZĄCYCH ("TO JEST

PIŁKA", "TO JEST NA KRZEŚLE")

1. Używaj różnorodnych przedmiotów w różnych sytuacjach. Podaj dziecku wzór

zwrotów typu "To jest piłka", "To jest samochód". Zadawaj dziecku pytania: "Co to
jest?". Nagradzaj poprawne odpowiedzi dziecka.

2. Bawiąc się z dzieckiem objaśniaj mu pewne zjawiska czy czynności używając

czasownika "jest" na przykład połóż ulubiony przedmiot dziecka na krześle i powiedz "...
jest na krześle" kładąc nacisk na "jest". Przenieś ten przedmiot na stół i powiedz: "... jest
na stole". Zadawaj dziecku pytania "Gdzie to jest?". Nagradzaj poprawne odpowiedzi
dziecka.

3. Słuchaj uważnie wypowiedzi dziecka. Zwracaj uwagę na poprawne stosowanie

przez dziecko wzoru zdań twierdzących z użyciem czasownika "jest".

** Konsekwentnie stosując zasadę stopniowania trudności w zadaniach

organizowanych dziecku należało zmienić kolejność ćwiczeń. Powyższe ćwiczenie miało
numer 62 w wersji oryginalnej OREGOŃSKIEGO PROGRAMU REHABILITACJI.

JĘZYK 60**

Wiek 2-3

ZADAJE PYTANIA ZACZYNAJĄCE SIĘ OD "CO" LUB "GDZIE"

1. Podaj wzór formułowania pytań z pytajnikami "co" i "gdzie" ("Co to jest?",

"Gdzie to jest?") W rozmowie z osobą dorosłą lub ze starszym dzieckiem. Przeprowadzaj
to ćwiczenie, gdy dziecko zwraca uwagę na to, co się mówi.

2. Urządź zabawę, polegającą na rozpoznawaniu przedmiotów znajdujących się w

pokoju, identyfikowaniu głosów zwierząt lub przedmiotów schowanych do worka.
Zapytaj dziecka: "Co to jest?". Organizuj podobne ćwiczenia na "Gdzie to jest?" Pozwól
dziecku z kolei zadawać ci pytania. Spróbuj urządzić podobną zabawę w grupie dzieci.

3. Zadawaj dziecku pytania typu "Co to jest?", "Gdzie to jest?" w odniesieniu do

zabawek lub części ciała. Następnie powiedz dziecku, by ono zadawało pytania typu
"co?" i "gdzie?".

4. Umieść przedmioty w różnych częściach pokoju i zapytaj, gdzie się znajdują.

Pozwól również dziecku ukryć przedmioty i zadawać podobne pytania tobie i innym
dzieciom w zabawie uczestniczącym.

5. Zorganizuj zabawę grupową, w której ktoś mówi: "Znam coś, co jest bardzo

duże." Powiedz, by dziecko zapytało: "Co to jest? Co jest duże?" albo powiedz: "Wiem,
gdzie są paluszki", dziecko wtedy powinno zapytać: "Gdzie są paluszki?".

** Ćwiczenie to miało numer 59 w oryginalnej wersji PROGRAMU

OREGOŃSKIEGO.

JĘZYK 61**

Wiek 2-3

KONTROLUJE SIŁĘ GŁOSU (SZEPCZE LUB MÓWI GŁOŚNO)

1. Zmieniaj siłę głosu, aby dziecko mogło zauważyć te zmiany.
2. Przeczytaj dziecku emocjonujące opowiadanie, używając urozmaiconej ekspresji

głosu. Poproś dziecko, by powtórzyło niektóre fragmenty opowiadania, gdzie miał
miejsce szept lub okrzyk.

3. Szeptem przekazuj "sekrety" dziecku oraz urządź zabawę polegającą na tym, że

dziecko będzie szeptać do ciebie.

4. Zaaranżuj sytuację lub pokaż dziecku obrazki, w opowiadaniu których wysokie

lub niskie tony są odpowiednie. Zapytaj dziecka, który rodzaj głosu ma być użyty. Jeżeli
zajdzie ku temu potrzeba, podaj dziecku wzór.

5. Dzieci niewidome czasami mówią zbyt głośno do znajdującej się obok osoby.

Powiedz wtedy do dziecka: "Powiedz jeszcze raz ciszej".

** Ćwiczenie to miało numer 60 w oryginalnej wersji PROGRAMU

OREGOŃSKIEGO.

JĘZYK 62**

Wiek 2-3

OKREŚLA ZNANE ZABAWKI I INSTRUMENTY MUZYCZNE NA

PODSTAWIE ICH DŹWIĘKÓW (DZWONECZKI, BĘBEN)

1. Każdorazowo wprowadzaj jeden instrument. Wydobądź z instrumentu lub

zabawki dźwięk (cichy, głośny) i podaj dziecku nazwę źródła tego dźwięku.

2. Pozwól dziecku wziąć do rąk instrument (zabawkę) i zagrać na nim głośno i

cicho. Powiedz dziecku, żeby trochę pomanulowało instrumentem i poznało go dobrze.
Nazwij instrument, na którym dziecko zagrało i powiedz, by dziecko powtórzyło jego
nazwę.

3. Zachęć dziecko do powtórzenia nazwy instrumentu (zabawki), który/którą

dziecko dopiero co wzięło do rąk. Użyj różnych instrumentów lub zabawek do
wytworzenia różnych dźwięków. Zapytaj: "Co to było?"

4. Używaj płyt i taśm z nagraniami dźwięków instrumentów, które są znane

dziecku. Spróbuj urządzić zabawę grupową w rozpoznawanie i naśladowanie przez dzieci
głosu instrumentów.

** Ćwiczenie to miało numer 61 w oryginalnej wersji PROGRAMU.

JĘZYK 63+

Wiek 2-3

UŻYWA ZAIMKÓW "JA", "MI", "MNIE", "MÓJ", ZAMIAST SWOJEGO

IMIENIA

1. Zadawaj dziecku pytania: "Czyja zabawka?", "Czyje łóżeczko?". Podaj mu wzór

odpowiedzi do naśladowania.

2. Podaj kilka przykładów z użyciem nazw rzeczy, które należą do ciebie. "Te

klucze są moje". "Ten placuszek jest dla mnie".

3. Na przemian wręczajcie sobie rzeczy, mówiąc: "Daj mi to, proszę", "Ja

potrzebuję tego teraz".

4. Posłuchaj, jak dziecko mówi i pochwal za poprawne użycie zainków.
5. Zadawaj dziecku pytania, które wymagają użycia w odpowiedzi zainka "ja".

("Czy to ty ułożyłeś piramidkę?". "tak, ja").

6. Zachęcaj osoby z otoczenia dziecka do częstszego używania tych zaimków.
7. Zaimki te mogą nastręczać szczególnych trudności dziecku niewidomemu od

urodzenia. Zanim przystąpisz do nauczenia dziecka tych zaimków, musisz się upewnić,
ż

e dziecko ma ugruntowane pojęcie własnej osoby i swego imienia.

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 65**

Wiek 2-3

NAŚLADUJE SPÓŁGŁOSKI: K, G, T, D

1. Podaj wzór wymowy głoski "k":
a/ Zachęcaj dziecko do wymawiania dwugłosek: ka, ki, ko, ku.
b/ Podaj mu wyrazy zaczynające się od głoski "k". Powiedz, by ćwiczyło

powtarzanie (Kasia, kino, koty, Kuba).

c/ Podaj wyrazy kończące się na "k". Powiedz, by powtórzyło je (mak, lasek, rok,

stuk).

2. Podaj wzór artykulacji spółgłosek "g", "t" i "d" i w podobny sposób jak wyżej

przeprowadzaj ćwiczenie.

3. Urządź zabawę w chowanie i odnajdywanie przedmiotów, których nazwy

zawierają jeden z podanych dźwięków.

4. Ustaw przed dzieckiem lustro; podaj wzór artykulacji spółgłosek. Powiedz, by

dziecko śledziło swoje oblicze w lustrze w czasie naśladowania wymawiania wyżej
podanych spółgłosek.

** Ćwiczenie 64 wyeliminowano jako zbyt trudne dla dzieci w tym wieku.

JĘZYK 66

Wiek 2-3

ODPOWIADA NA PYTANIA TYPU "KTO ...?", "KIM ...?" Z PODANIEM

IMIENIA OSOBY (I STOPNIA POKREWIEŃSTWA, JEŻELI TAKIE WYSTĘPUJE)

1. Podaj wzór pytania i odpowiedzi na pytania typu "kto ...?", "kim ...?" w

rozmowie z inną osobą dorosłą lub ze starszym dzieckiem, podczas gdy dziecko młodsze
przysłuchuje się tej rozmowie. ("Kto to jest?", "Kim jest ten pan?" - "Babcia Zosia", "Pan
Wojtek").

2. Zapytaj dziecka: "Kto to jest?", "Kim jest ta pani?". Podaj dziecku wzór

odpowiedzi na te pytania. W odpowiedzi tej musi być zawarte imię osoby, o którą pytano
("To jest wujek Janek", "To jest pani Krysia ...").

3. Poproś o uczestniczenie w konwersacji członków rodziny lub posłuż się dużymi

wyraźnymi fotografiami tychże członków rodziny. Zapytaj dziecko: "Kto to jest?".
Pomóż dziecku odpowiedzieć na to pytanie. W odpowiedzi należy podać stopień
pokrewieństwa i imię osoby, o której mowa. Stopniowo zmniejszaj zakres pomocy
udzielanej dziecku. Pochwal dziecko za próby samodzielnych odpowiedzi.

Uwaga: Określaj stopień pokrewieństwa różnych osób względem dziecka.
4. Analizuj takie sytuacje podczas codziennych zajęć. Zadawaj dziecku pytania:

"Kto rysuje?", "Kto pisze?", pochwal za poprawne odpowiedzi.

JĘZYK 67**

Wiek 2-3

UŻYWA FORM DZIERŻAWCZYCH RZECZOWNIKÓW ("SZAL TATUSIA",

"MAMUSI CHUSTKA", "PIŁKA JASIA")

1. Wybierz rzeczy, o których dziecko wie, że należą do określonej osoby. Zapytaj

dziecka: "Czyj to płaszcz?". Podaj odpowiedź, podkreślając formę dzierżawczą
rzeczownika. Powiedz, by dziecko powtórzyło odpowiedź. Pomagaj dziecku, jeżeli nie
potrafi odpowiadać na pytania samodzielnie.

2. Dotykaj różnych części ciała u różnych osób i powiedz, by dziecko

identyfikowało je jako należące do kogoś (... nos, ucho, oko).

3. Urządź zabawę z udziałem kilkorga dzieci. Wręcz każdemu z nich po kilka

drobiazgów. Dotknij przedmiotu trzymanego przez jedno z dzieci oraz zapytaj
pozostałych: "Czyj/a/e jest ...?". Powiedz, by dziecko odpowiedziało z użyciem formy
dzierżawczej rzeczownika ("... Marysi").

4. Posłuż się dużymi wyraźnymi fotografiami znajomych osób lub zwierząt.

Dotknij właściwego obiektu na fotografii i zapytaj: "Czyj to jest ...?", "Czyja to jest ...?",
"Czyje to jest ...?".

5. W odniesieniu do dziecka niewidomego używaj raczej autentycznych

przedmiotów i zapraszaj ludzi do udziału w ćwiczeniach niż posługuj się zdjęciami osób
czy modelami przedmiotów.

** Stosując zasadę stopniowania trudności w zadaniach organizowanych dziecku

należało zmienić kolejność proponowanych ćwiczeń. W oryginalnej wersji PROGRAMU
OREGOŃSKIEGO powyższe ćwiczenie nosi numer 68 (przyp. red. pol.).

JĘZYK 68**

Wiek 2-3

DOTYKA I NAZYWA BARDZIEJ ZŁOŻONE CZĘŚCI KOŃCZYN U SIEBIE:

ŁOKIEĆ, DŁOŃ (RĘKA), RAMIĘ, PRZEDRAMIĘ; KOLANO, STOPA, UDO,
ŁYDKA

Umiejętność prawidłowego rozpoznawania i nazywania tych części ciała w

przypadku dziecka niewidomego lub słabowidzącego jest szczególnie istotna ze względu
na późniejsze szkolenie w zakresie orientacji przestrzennej i ćwiczenie umiejętności
samodzielnego poruszania się dziecka.

1. Podczas kąpieli i ubierania dziecka dotykaj i nazywaj części jego kończyn

górnych i dolnych. Używaj stałych i dokładnych nazw na określanie części kończyn.

2. Przesuwaj ręce dziecka po jego ciele, nazywając różne części ciała dziecka.

Zachęcaj dziecko do powtarzania każdej z usłyszanych nazw.

3. Dotknij którejś części ciała. Poproś dziecko, aby nazwało ją. Zapytaj: "Co to

jest?". Podaj wzór odpowiedzi. Pochwal dziecko za czynione próby odpowiedzi.

4. Połóż rękę dziecka na swoim łokciu, kolanie i powiedz: "To jest (mój) łokieć",

"To jest (moje) kolano". Poproś dziecko, by dotknęło i nazwało swój łokieć, swoje
kolano. Podaj określoną nazwę części ciała i poproś dziecko, by dotknęło tej części ciała
u siebie i powtórzyło nazwę.

5. Posłuż się nieskomplikowanymi piosenkami, które zawierają nazwy części ciała.

Powiedz dziecku, by dotykało części swojego ciała w trakcie wspólnego śpiewania
piosenki.

** W wersji oryginalnej PROGRAMU ćwiczenie to miało numer 67.

JĘZYK 70**

Wiek 2-3

DOTYKA I NAZYWA PŁASZCZYZNY WŁASNEGO CIAŁA: CZUBEK

GŁOWY, PODESZWA STOPY (NOGI), BOKI CIAŁA, PRZÓD I TYŁ CIAŁA

1. Dotykaj i nazywaj płaszczyzny ciała dziecka: czubek głowy, podeszwa nogi

(stopy), bok, przód i tył ciała.

2. Poproś dziecko, by dotykało płaszczyzn własnego ciała w trakcie nazywania ich

przez ciebie. Można posłużyć się piosenkami dla nadania bardziej zabawowego
charakteru temu zadaniu.

3. W jaki sposób można położyć się na podłodze? Poproś dziecko, by pokazywało

to razem z tobą. "Połóż się bokiem na podłodze, tak jak ja". Jeżeli zachodzi potrzeba,
pomóż w tym dziecku.

4. Gdy dotykasz ciała dziecka, powiedz, by określało, której części i której

płaszczyzny ciała dotykasz. Pochwal dziecko za prawidłowe odpowiedzi.

5. Nauczanie pojęcia "bok" jako płaszczyzna ciała jest często niedoceniane w

odniesieniu do dzieci niewidomych. Ćwicz z dzieckiem stawanie bokiem do ściany.

** Przyp. tłum. - ćwiczenie 69 dotyczy zjawisk językowych, które nie występują w

języku polskim - użycie przedimka określonego (the) i nieokreślonego (a/ań).

JĘZYK 71

Wiek 2-3

POSŁUGUJE

SIĘ

NAZWAMI

KLAS

NIEKTÓRYCH

OBIEKTÓW

(RZECZOWNIKI: ZABAWKA, ZWIERZĘ, JEDZENIE)

1a. Pokaż dziecku jakąś rzecz. Zapytaj: "Czy to jest do zabawy, czy do jedzenia?".

Posłuż się przykładami "głupimi", jak choćby - pokazując zabawkę, zapytaj się: "Czy to
jest coś do jedzenia?".

1b. Używaj kilku przedmiotów należących do każdej klasy. Powiedz: "Piłka jest

zabawką", "Placuszek jest jedzeniem", "Żółw jest zwierzęciem". Możesz posługiwać się
fotografiami, jeżeli są duże, wyraźne i łatwo rozpoznawalne.

2. Dobierz przedmioty autentyczne lub duże wyraźne fotografie tychże

przedmiotów, które znane są dziecku. Na początku wprowadzaj tylko jeden przedmiot
lub fotografię tego przedmiotu, który nie należy do danej klasy przedmiotów. Dobierz na
przykład troje zwierząt i zabawkę. Na początku podkreślaj kontrast ("Co nie pasuje do
tego?").

3. Wymieszaj te rzeczy i poproś dziecko, by podało ci wszystkie przedmioty lub

fotografie należące do zbioru zabawek, jedzenia itd. Jeżeli dziecko nie potrafi podać
wszystkich, powiedz: "Widzę jeszcze jeden ...". Zachęć dziecko do odnalezienia tej
rzeczy.

4. Zadawaj pytania naprowadzające, które mogą pomóc dziecku w zorientowaniu

się w pewnych nazwach klas: "Co jemy?", "Czym się bawimy?","Co można zobaczyć w
ZOO?". Pochwal dziecko za wszelkie próby odpowiedzi na takie pytania.

5. Dziecku niewidomemu podaj do ręki znane mu przedmioty w trakcie ćwiczenia

tej umiejętności posługiwania się nazwami klas przedmiotów: "Co trzymasz w ręku?",
"Czy to jest coś do jedzenia, czy do zabawy?".

JĘZYK IV

Wiek 3-4

Wskazania i uwagi ogólne:
1/. Stymulując rozwój mowy dziecka niewidomego lub słabowidzącego należy

pamiętać o fizjologicznych zaburzeniach mowy dzieci w tym wieku. Uwaga ta odnosi się
także do wszystkich prób korekcji mowy dziecka we wcześniejszych okresach
rozwojowych. Należy pamiętać o tzw. swoistej mowie dziecięcej. Zapominanie o tym
prowadzi (w ramach poprawiania mowy dziecka) do podawania przez dorosłego wzorów
do naśladowania, których dziecko nie jest w stanie powtórzyć z racji małej jeszcze
sprawności mięśni artykulacyjnych.

2/. Z uwagą należy przysłuchiwać się samodzielnym wypowiedziom dziecka i

poważnie traktować każdą z nich - odpowiadać na wszelkie pytania dzieci i
podtrzymywać próby opowiadań dziecka poprzez stosowne pytania.

3/. Należy pamiętać o organizowaniu zabaw w grupach rówieśniczych. Dzieci będą

mogły wtedy referować sobie nawzajem swoje doświadczenia i ćwiczyć umiejętność
słuchania innych.

4/. Przy wątpliwościach co do poziomu rozwoju mowy dziecka na tym etapie

odwołać się należy do pomocy psychologa i logopedy.

JĘZYK 72+

Wiek 3-4

UŻYWA ZAIMKÓW WSKAZUJĄCYCH: "TEN", "TAMTEN", "CI", "TAMCI"

1. Słysząc odgłosy dochodzące z zewnątrz (przejeżdżający samochód, szczekający

pies, zatrzaskiwane drzwi), zapytaj dziecka: "Co to?" oraz na początku podaj mu wzór
odpowiedzi - "To jest ...". Powiedz dziecku, by powtórzyło.

2. Wybierz kilka znanych dziecku przedmiotów. Umieść przed dzieckiem dwa

spośród nich; z tych dwu przedmiotów dziecko ma określić właściwy.Zapytaj: "Który z
nich jest ...?". Jeżeli dziecko tylko wskazuje na przedmiot, powiedz: "ten" lub "tamten".
Jeżeli dziecko udziela odpowiedzi słownej, pochwal je. Zachęć je do powtórzenia.

3. Pozwól dziecku dokonać wyboru jednego spośród podobnych przedmiotów:

"Który ... chcesz mieć: ten czy tamten?". Jeżeli dziecko tylko wskazuje gestem (palcem),
powiedz: "Chcesz mieć ten (tamten)?". Powiedz, by powtórzyło.

4. Dla utrwalenia poprawności odpowiedzi powtórz ją. ("Tak, te" lub "Tak, tamte").

Pochwal dziecko za spontaniczne odpowiedzi, które są poprawne.

5. Pozwól dziecku dotknąć, wziąć do rąk lub podejść do przedmiotów lub źródeł

dźwięku. Stosuj poprzednie ćwiczenia, ilekroć dziecko używa odpowiedzi słownych do
potwierdzania swojej umiejętności posługiwania się zaimkami wskazującymi.

6.Dziecko niewidome może potrzebować więcej czasu do przyswojenia tej

umiejętności. W toku ćwiczeń używaj raczej nazw rzeczy - tak na przykład posługuj się
raczej określeniem "ta łyżka" niż "ten wyraz" czy "ta czynność".

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 73

Wiek 3-4

ROZPOZNAJE (NAZYWA) ZNANE SOBIE ZWIERZĘ PO USŁYSZENIU JEGO

GŁOSU

1. Zapoznaj dziecko z głosem jednego konkretnego zwierzęcia (psa). Wskaż na

unikalność głosu tego zwierzęcia. Naśladuj jego głos. Powiedz dziecku, by również
spróbowało naśladować jego głos.

2. Słysząc innego psa, powiedz, że "To szczeka pies".

3. Podaj brzmienie głosu innych zwierząt; jeżeli jest to konieczne to zarejestruj

głosy na taśmie magnetofonowej i omów je. (Posłuż się nagraniami głosów zwierząt
jedynie wówczas, gdy dziecko słyszało już z taśmy inne dźwięki).

4. Po nauczeniu dziecka rozpoznawania głosu jednego zwierzęcia, wprowadzaj

głosy innych zwierząt. Stwarzaj możliwości kojarzenia głosu zwierząt z samymi
zwierzętami. Odwiedź ZOO lub gospodarstwo wiejskie. Razem z dzieckiem rozpoznawaj
zwierzęta po ich głosach.

5. Jest rzeczą szczególnie istotną, by posługiwać się raczej autentycznymi

zwierzętami niż zabawkowymi modelami. Dzieci niewidome, zanim się zetkną z
prawdziwymi zwierzętami, powinny się oswoić z dotykowym rozpoznawaniem futra
zwierzęcego i ptasich piór. Nie ucz dziecka niewidomego głosu żadnego zwierzęcia,
jeżeli nie miało ono żadnych doświadczeń, płynących z bodźców dotykowych, z tym
zwierzęciem. Jeżeli macie w domu zwierzę, którego poruszania się nie słychać (kot),
przywiąż mu do szyi dzwoneczek, aby dziecko nie było zaskoczone, a tym bardziej
przestraszone bezpośrednim kontaktem z tym zwierzęciem.

JĘZYK 74

Wiek 3-4

UŻYWA

NIEKTÓRYCH

PRZYSŁÓWKÓW

("SZYBKO",

"TERAZ",

"WOLNO")

1. Powiedz dziecku, by wykonało twoje polecenia: "klaszcz szybko - klaszcz

wolno", "spaceruj szybko - spaceruj powoli". Wykonajcie to ćwiczenie razem.

2. Zachęć dziecko do opisania wykonywanej w danej chwili czynności: "Klaszczę

szybko". "Teraz klaszczę wolno".

3. Poproś dziecko, by opisało wykonywaną czynność. ("Idziesz szybko czy

wolno?") Podaj mu wzór poprawnej odpowiedzi. Zachęć dziecko do udzielania właściwej
odpowiedzi.

JĘZYK 75

Wiek 3-4

OKREŚLA PRZEDMIOTY JAKO "OTWARTE" LUB "ZAMKNIĘTE" ("DRZWI

SĄ OTWARTE", "OKNO JEST ZAMKNIĘTE")

1. Posłuż się takimi przedmiotami, jak słoiki, pudełka, szuflady, drzwi.

Zademonstruj i nazwij przedmioty otwarte i zamknięte. Pokaż to dziecku.

2. Otwieraj i zamykaj różnorodne przedmioty, pytając: "To jest otwarte czy

zamknięte?". Pochwal dziecko za właściwą odpowiedź. Jeżeli odpowiedź nie jest
poprawna, podaj właściwą odpowiedź i poproś dziecko o powtórzenie jej.

3. Poleć dziecku pootwierać i pozamykać różne przedmioty. Wskaż dziecku dwa

przedmioty (jeden otwarty, a drugi zamknięty) i zachęć je do otworzenia lub zamknięcia
tych przedmiotów oraz do opowiedzenia tego, co robi.

4. Wykorzystaj sytuacje zabawowe w grupach dziecięcych, w których jedno

dziecko udziela wskazówek innym dzieciom lub wykonuje ich polecenia otworzenia lub
zamknięcia przedmiotów (pojemników). Na przykład: "Poczęstunek jest schowany w
zamkniętym pojemniku. Dziecko, które go znajdzie, może poczęstować się i włożyć to,
co pozostało do innego pojemnika, by wydać polecenie następnemu uczestnikowi
zabawy."

5. Pomóż dziecku w zidentyfikowaniu sytuacji w jego otoczeniu, które się wiąże z

pojęciem otwierania i zamykania czegoś. ("Sklep jest zamknięty").

6. Dzieci niewidome będą musiały zbadać za pomocą dotyku wszelkie otwarte i

zamknięte przedmioty. Przy rozpoznawaniu przedmiotów otwartych/zamkniętych
pozwalamy dziecku na manipulowanie tymi przedmiotami. Pokazujemy, że do otwartego
możemy włożyć rękę, palec, jakiś przedmiot mniejszy lub większy. W przypadku
zamkniętego przedmiotu takie nasze wysiłki nie dają żadnego rezultatu.

JĘZYK 77**

Wiek 3-4

UŻYWA "CZY" NA POCZĄTKU ZDAŃ PYTAJĄCYCH (W SPOSÓB

WŁAŚCIWY)

1. Podaj wzór formy pytającej zdania, jeżeli dziecko formułuje pytania w

niewłaściwy sposób. (Dziecko: "Tatuś w domu?". Wzór: "Czy tatuś jest w domu?").

2. Zbierz niewielką grupę dzieci i pozwól każdemu z nich zadawać pytania innym

dzieciom dotyczące przedmiotów. ("Czy to jest nowa piłka?", "Czy to twój kalosz?",
"Czy to jest otwarte pudełko?").

3. Zorganizuj zabawę, w której każde dziecko zadaje całej grupie pytanie dotyczące

czynności wykonywanej przez jednego z członków grupy. ("Czy Basia się uśmiecha?",
"Czy tupie nogą?"). Pozwól dziecku, które jako pierwsze podało poprawną odpowiedź,
zadać pytanie pozostałym.

4. Spróbuj urządzić zabawę w zgadywanie z zastosowaniem "tajemniczej"

przesyłki. Powiedz dziecku, by odgadło, jakie to jest lub gdzie to jest, za pomocą
zadawania pytań. ("Czy to jest w kuchni?", "Czy to jest duże?"). Odpowiadaj na pytanie
tylko wówczas, gdy zaczyna się od "czy".

** Przyp. tłum. - Ćwiczenie 76 dotyczy nie istniejącej w języku polskim kategorii -

nieregularnych form czasu przeszłego (czasowników).

JĘZYK 78

Wiek 3-4

SŁUCHA OPOWIADANIA LUB WIERSZA PRZEZ OK. 5 MINUT

1. Czytaj dziecku codziennie. Pozwól dziecku od czasu do czasu dokonać wyboru

tego co ma być mu czytane. Postaraj się, by czytanie było dla dziecka zarówno ciekawe,
jak i odprężające, relaksujące.

2. Przeczytaj dziecku łatwe i ciekawe opowiadanie. Omów zdarzenia, osoby lub

przedmioty, o których czytałeś dziecku. Pozwól, by dziecko opowiedziało o nich innemu
członkowi rodziny. Wykorzystuj wszelkie takie sytuacje, w których dziecko będzie
mogło wystąpić w roli kompetentnego źródła informacji (np. dziecko opowiada ojcu
wracającemu z pracy o tym, co wydarzyło się w domu w ciągu dnia).

3. Próbując zwiększać czas słuchania czytanych dziecku opowiadań, wierszy,

posłuż się budzikiem kuchennym, ustawiając go najpierw na 1 minutę lub 2. Jeżeli
dziecko słuchało aż do dzwonka, pochwal je i nagródź. Stopniowo zwiększaj odcinki
czasu, w których dziecko słucha tego, co czytasz.

4. Przed rozpoczęciem czytania spróbuj zaciekawić, zainteresować dziecko, zadając

mu takie pytania, jak np. "Czy mała kurka znajdzie kogoś, kto jej pomoże?", "Czy
kociątka odnajdą swoje buciki?".

JĘZYK 79

Wiek 3-4

WYKONUJE DWA POLECENIA NIE DOTYCZĄCE TEGO SAMEGO

1. Wydaj jedno polecenie. Jeżeli dziecko wykonuje je w sposób właściwy, pochwal

je.

2. Wydaj dziecku dwa proste polecenia nie dotyczące tego samego przedmiotu np.

"Proszę przynieś mi książkę i zamknij pudełko z zabawkami". Jeżeli dziecko ma
trudności z wykonywaniem tych poleceń, pomóż mu i po wspólnym wykonaniu polecenia
pochwal dziecko.

3. Polecaj dziecku wykonywać czynności dla niego przyjemne i mające charakter

bardziej ruchowy, jak na przykład: podskakiwanie, klaskanie w dłonie, bieganie.

4. Powiedz dziecku, by przed wykonaniem polecenia/poleceń powtórzyło je. 5.

Wydawaj polecenia, mówiąc: "Najpierw ... potem ...". Stopniowo eliminuj użycie tych
wyrazów.

JĘZYK 80

Wiek 3-4

ZAPYTANE, PODAJE IMIĘ I NAZWISKO

1. Zwracaj się do dziecka, używając jego pełnego imienia i nazwiska.
2. Zapytaj dziecko: "Jak się nazywasz?", "Tomku, jak się nazywasz?", "Jakie jest

twoje nazwisko?", "Tomku Kowal...", "Jak się nazywasz?", "Tomku Ko..., jakie jest
twoje pełne imię i nazwisko?", "Tomek? Jaki Tomek?", "Tomek Kowals...?", "Aha,
Tomek Kowalski!".

3. Regularnie powtarzaj te czynności aż do czasu, gdy dziecko wie, jakie jest jego

imię i nazwisko.

4. Omów z dzieckiem kwestię jego nazwiska. Wyjaśnij celowość istnienia

nazwiska i wskaż na fakt, że pozostali członkowie rodziny noszą to samo nazwisko.
Zwracaj się do domowników, używając ich imienia i nazwiska, następnie poproś dziecko,
by podało własne imię i nazwisko. ("Tatuś się nazywa Jan Kowalski, siostra się nazywa

Basia Kowalska. Jak się ty nazywasz?").

5. Wykonaj te czynności w grupie dzieci, aby dziecko lepiej zrozumiało, że każde

dziecko ma imię i nazwisko.

6. Przystąp do wprowadzania drugiego imienia, kiedy już dziecko nauczyło się

podawania imienia pierwszego i nazwiska.

JĘZYK 81+

Wiek 3-4

UŻYWA ZAIMKÓW OSOBOWYCH: ON, ONA, ONO, ONI, ONE, TY, WY

1. Zadawaj dziecku pytania: "Czy on/ona/ono jest duży?". Podaj wzór właściwej

odpowiedzi ("On/ona/ono jest duży"). Jeżeli odpowiedź dziecka jest poprawna, pochwal
je. Jeżeli odpowiedź jest nieprawidłowa, podaj wzór poprawnej odpowiedzi ponownie i
powtórz pytanie.

2. Zapytaj dziecko: "Co on/ona/ono robi?" albo "Gdzie on/ona/ono jest?". Postępuj

w podobny sposób, jak to podane zostało powyżej. Wymagaj od dziecka, by zdanie
zaczynało się od właściwego zaimka.

3. Zorganizuj zabawę w grupie dzieci, polegającą na opisywaniu innego dziecka,

którego imię i nazwisko trzeba odgadnąć. Wszystkie wypowiedzi charakteryzujące to
dziecko powinny zaczynać się od właściwego zaimka. W pytaniach o dodatkowe
informacje należy też używać właściwych zaimków osobowych. (np. "Ona jest
dziewczynką. Ona ładnie rysuje i śpiewa. - Czy ona jest grzeczna?").

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 82

Wiek 3-4

ODPOWIADA NA PROSTE PYTANIA TYPU "KTÓRĘDY ...?", "JAKĄ

DROGĄ ...?", "JAK ...?"

1. Zadawaj dziecku pytania dotyczące codziennych zwykłych zajęć. ("Którędy

idziemy do sklepu?", "Jaką drogą wracamy do domu?"). Jeżeli dziecko nie potrafi podać
poprawnej odpowiedzi podaj mu jej wzór.

2. Stopniowo zwiększaj trudność pytań. Posługuj się mniej pospolitymi

przykładami.

3. Przeczytaj opowiadanie. Przerywaj w pewnych miejscach i zadawaj pytania typu:

"Jaką drogę powinien wybrać króliczek?", "Jak on może dojść do rzeczki?". Aby ułatwić
dziecku sformułowanie odpowiedzi, podaj parę wskazówek. Stopniowo eliminuj
podawanie wskazówek i żądaj od dziecka odpowiedzi samodzielnej.

4. Posłuż się przeczytanymi wcześniej opowiadaniami i zapytaj, w jaki sposób (jak)

postąpiłoby dziecko w sytuacjach, które zna z tych opowiadań. ("Jak ty byś to zrobiła?").
Podawaj dziecku wzory właściwych odpowiedzi, dotąd, aż zacznie formułować
odpowiedzi samodzielnie.

JĘZYK 83

Wiek 3-4

POWTARZA CIĄGI 3 CYFR LUB 3 WYRAZÓW W TEJ SAMEJ KOLEJNOŚCI

1. Wymów ciąg trzech cyfr (jeden, dwa, trzy). Zachęć dziecko do powtarzania tego

ciągu. Na początku stosuj ciąg kolejnych cyfr, później - cyfr dowolnych.

2. Wymów ciąg trzech wyrazów ("jesteś dużym chłopcem" lub "drzewo, kaczka,

owoc"). Zachęć dziecko do powtórzenia ich w takiej samej kolejności.

3. Zaaranżuj zabawę, mającą na celu utrwalanie umiejętności powtarzania

wypowiedzi (na przykład: "Powiedz: Grześ goni gęś"). Po to, by zachęcić dziecko do
powtarzania wypowiedzi złożonych z ciągów wyrazów lub cyfr, polecaj dziecku
wykonanie także innych (przyjemnych) czynności, np. ("Powiedz: gruszka, cukier, ptak, a
potem podskocz!").

JĘZYK 84

Wiek 3-4

WE WŁAŚCIWY SPOSÓB UŻYWA 3 WYRAZÓW OPISOWYCH, KIEDY

POKAZUJE MU SIĘ PEWNE PRZEDMIOTY (ŁADNY, LEPKI, GŁADKI)

1. Daj dziecku 3 ładne przedmioty. Wspólnie z nim poszukajcie czegoś jeszcze, co

jest "ładne". Następnie wymień niektóre inne rzeczy, które są ładne.

2. Powtórz te same czynności w odniesieniu do przedmiotów lepkich, przedmiotów

gładkich (o gładkiej powierzchni). /Dziecko niewidome może wykazać opór przed
dotykaniem przedmiotów lepkich, wprowadź zatem na początku rzeczy tylko w
niewielkim stopniu lepkie/.

3. Zapoznaj dziecko z przedmiotami o kilku cechach naraz. Powiedz, by dziecko po

otrzymaniu rzeczy opisało ją.

4a. Włóż dziecku do ręki przedmiot gładki. Poproś dziecko, by dobrze poznało ten

przedmiot dotykiem i opisało ten przedmiot używając wyrazu "gładki".

4b. Poproś dziecko, by odnalazło przedmiot gładki w zbiorze przedmiotów o

chropowatej powierzchni.

4c. Poproś dziecko, by wybrało przedmioty gładkie i ładne spośród innych.
5. Spróbuj urządzić zabawę, polegającą na tym, że do pojemnika wkłada się

przedmioty o różnych kształtach i o różnej powierzchni. Poproś dziecko, by włożyło rękę
do pojemnika, namacało i wyciągnęło zeń przedmiot, który pod względem kształtu,
powierzchni odpowiada przedmiotowi, o który prosiłeś. Powiedz, by dziecko opisało ten
przedmiot.

JĘZYK 85

Wiek 3-4

UŻYWA FORM CZASU PRZESZŁEGO (SKAKAŁ)

1. W rozmowie z dzieckiem opisując czynność, która już miała miejsce, używaj

form czasu przeszłego.

2. Użyj takich czasowników, jak skakać, kopać, biegać. Powiedz dziecku, by

wykonało czynność, określoną tymi czasownikami, a następnie by wyjaśniło, co to była
za czynność, którą przed chwilą wykonało. ("Ja skoczyłem"). Podaj wzór prawidłowej
"odpowiedzi", jeżeli zajdzie taka potrzeba.

3. Zorganizuj taką czynność, jak pójście do parku, sklepu lub na spacer. Po

powrocie do domu poproś dziecko, by powiedziało, co się działo w parku, w sklepie, na
spacerze. Zapytaj, co dziecko tam robiło ("Ja biegałem").

4. Przeczytaj opowiadanie i poproś dziecko, by opisało, co się działo w tym

opowiadaniu.

5. Pozwól dziecku użyć kukiełki do wykonania pewnych czynności. Poproś je, by ci

opowiedziało, co kukiełka robiła.

JĘZYK 86+

Wiek 3-4

DOTYKA I NAZYWA CZĘŚCI I PŁASZCZYZNY CIAŁA U LALKI I

(INNYCH) OSÓB

1. Wprowadź nauczanie tej umiejętności dopiero wówczas, gdy dziecko potrafi

nazywać części własnego ciała. Dobierz taką lalkę, którą można dokładnie "obejrzeć" za
pomocą dotyku.

2. Zapytaj dziecka: "Gdzie lalka ma nos?". Pomóż w udzieleniu odpowiedzi,

zadając pytanie: "Co to jest?". Pochwal za każdą poprawną odpowiedź. Włączaj również
płaszczyzny ciała. ("Gdzie są plecy lali?", "Dotknij podeszwy nogi/stopy lali!").

3. Powiedz dziecku, by umyło w wanience lalę. Nazywaj dziecku te części "ciała"

lalki, które ma ono umyć. Jeżeli dziecko za każdym razem dotyka tej części lalki, którą
wymieniłeś, ty przystąp do mycia lalki, a dziecko niech określa ci te części ciała lalki,
które masz umyć.

4. Naklej skrawki taśmy klejącej na różnych częściach ciała dziecka. Dziecko może

zdjąć taśmę z siebie i umieścić ją na lalce lub na ciele kogoś innego, jeżeli właściwie
nazwało daną część ciała.

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 87

Wiek 3-4

WYKAZUJE ROZUMIENIE PROSTYCH POLECEŃ, ROZMOWY MIMO

DOBIEGAJĄCEGO Z NAJBLIŻSZEGO OTOCZENIA HAŁASU

W przypadku dziecka niewidomego konieczne jest położenie dużego nacisku na

wyrobienie u dziecka tej umiejętności, a to z tego powodu, że nie będzie mogło
kontrolować wzrokowo artykulacji u osoby, z którą rozmawia. Musi nauczyć się
wychwytywać dźwięki znaczące, ważne w danej sytuacji (np. ze względu na zadanie,
jakie ma wykonać).

1. Kiedy z radioodbiornika umieszczonego w drugim pokoju płynie niegłośna

muzyka, niegłośno wydawaj dziecku polecenia, które ma ono wykonać. Zwiększaj siłę
głosu muzyki docierającej do dziecka i wydawaj nowe polecenia.

2a. Odtwarzaj z magnetofonu utwór muzyczny wykonywany równomiernie, w tym

samym tempie. Powiedz dziecku w tym czasie krótkie zdanie i poproś je o powtórzenie
(zwiększaj siłę głosu muzyki docierającej do dziecka).

2b. Odtwarzaj z magnetofonu utwór muzyczny wykonywany nierównomiernie w

różnym tempie. W tych warunkach poproś dziecko o powtórzenie krótkiego zdania.

3. Będąc w pobliżu grupy rozmawiających ludzi, powiedz dziecku do ucha jakąś

króciutką (nie mającą sensu) rymowankę i poproś, by dziecko ją powtórzyło.

4. Włącz radio znajdujące się nie opodal i poproś dziecko, by posłuchało

opowiadania, które mu przeczytasz.

JĘZYK 88

Wiek 3-4

OPOWIADA O ŚWIEŻYCH WRAŻENIACH

1. Poproś dziecko, by opisało ci, co robi, kiedy widzisz je czymś zajęte, kiedy

czynność została zakończona, poproś dziecko, by wyjaśniło, co robiło.

2. Poproś dziecko, by wyjaśniło czynność wykonywaną w tej chwili przez inną

osobę. Kiedy ta czynność została już zakończona, poproś dziecko, by opisało, co dana
osoba robiła. Jeżeli zajdzie potrzeba, podaj pewne wskazówki.

3. Jeżeli dziecko właśnie słuchało opowiadania lub oglądało telewizję, poproś je,

by opowiedziało o tym bliżej.

4. Znajdź dla dziecka czas na rozmowę, w której podzieli się z tobą wrażeniami z

całego dnia. Jeżeli okaże się to potrzebne, podaj dziecku przykład takiego opowiadania.

JĘZYK 89**

Wiek 3-4

MÓWI, DO CZEGO SŁUŻĄ POWSZECHNIE STOSOWANE PRZEDMIOTY

(GRZEBIEŃ, ŁYŻKA)

1. Pokaż dziecku jeden z najczęściej używanych przedmiotów (grzebień, łyżka,

szklanka) i zapytaj: "Co robimy za pomocą tego?". Podaj wzór odpowiedzi; za poprawną
odpowiedź pochwal.

2. Pokaż dziecku dużą wyraźną fotografię przedstawiającą jakiś przedmiot i

wykonaj czynność, jak w punkcie 1.

3. Jeżeli dziecko nie wie, do czego służy dany przedmiot, powiedz mu. Powtórz to

samo pytanie: "Co robimy za pomocą tego (przedmiotu)?" (Na przykład: "Włosy
czeszemy grzebieniem. Co robimy grzebieniem?", "Pijemy ze szklanki. Co robimy za
pomocą szklanki?").

4. W trakcie wykonywania czynności codziennych rozmawiaj z dzieckiem,

określając, co robisz tym lub innym przedmiotem.

5. Zachęcaj dziecko do opisywania, co się robi za pomocą każdego z przedmiotów,

którymi się dziecko posługuje co dzień. (Na przykład: rozczesywanie włosów, mycie
zębów, mycie rąk).

** Ćwiczenie to stanowić może wstęp do ćwiczenia umiejętności nazywania przez

dziecko przedmiotów na podstawie opisu i zastosowania, stąd zmiana kolejności ćwiczeń
w porównaniu z oryginałem. Ćwiczenie to w oryginalnej wersji PROGRAMU miało
numer 91.

JĘZYK 90**

Wiek 3-4

NAZYWA POWSZECHNIE ZNANE PRZEDMIOTY NA PODSTAWIE OPISU

ICH ZASTOSOWANIA ("CZYM MYJESZ ZĘBY?")

1. Na stole lub na tacy o lekko wystających krawędziach umieść kilka różnych

przedmiotów, jak na przykład piłka, łyżka, filiżanka, mydło itp. Nazywaj te przedmioty i
wspólnie z dzieckiem określaj ich zastosowanie, funkcje - "Co można tym robić?", "Do
czego to jest?", "Do czego to służy?". Następnie poproś dziecko, by odnalazło na tacy
przedmiot, którym się je, z którego się pije itd. Pochwal dziecko za poprawne
odpowiedzi.

2. Opisz funkcje lub zastosowanie poszczególnych przedmiotów i poproś dziecko o

zidentyfikowanie ich na tej podstawie. Pochwal dziecko za odpowiedzi poprawne i
pomóż mu odpowiedzieć poprawnie, jeżeli odpowiedź była niewłaściwa.

3. Poproś dziecko, by wymieniło przedmioty, którymi się posługujemy przy myciu

zębów, kąpieli itd. Podaj wzory odpowiedzi, jeżeli jest to konieczne, i pochwal dziecko
za odpowiedzi poprawne.

4. Jeżeli dziecko napotyka trudności, wybierz tylko jedną rzecz, którą dziecko ma

rozpoznać na podstawie opisu jej zastosowania. Wprowadzaj rzeczy nowe jedynie
wówczas, gdy pierwsza została przyswojona.

5. Musisz pamiętać o tym, że dziecko niewidome oczekuje, iż polecisz mu

zidentyfikowanie jedynie tych przedmiotów, którymi już się posługiwało i które potrafi
nazwać.

** Ćwiczenie to w oryginalnej wersji PROGRAMU miało numer 89.

JĘZYK 91**

Wiek 3-4

WYRAŻA CZYNNOŚCI W CZASIE PRZYSZŁYM

1. W rozmowach z dzieckiem używaj konstrukcji czasu przyszłego. Zanim

zaczniesz z dzieckiem wykonywanie jakiejś czynności, powiedz do dziecka: "Będziemy
...". Tuż przed rozpoczęciem czynności zapytaj go, co się będzie działo. Jeżeli się to
okaże niezbędne, podaj wzór odpowiedzi.

2. Posłuż się kukiełkami lub opowiadaniami, znanymi dziecku, by w ten sposób

stworzyć dziecku większe możliwości użycia zdań mówiących o przyszłych zdarzeniach.

3. Posłuż się zabawką wyskakującą z pudełka (za naciśnięciem przycisku), by

"wyciągnąć" od dziecka wypowiedź sformułowaną w czasie przyszłym. ("Zabawka ... /co
zrobi?/").

4. Zażądaj od dziecka użycia poprawnej wypowiedzi dotyczącej jakiejś czynności,

która ma być wykonana, zanim przystąpisz do jej wykonania (lub pozwolisz dziecku na
jej wykonanie).

5. Uważnie posłuchaj spontanicznych wypowiedzi dziecka i pochwal je za

poprawne użycie form czasowników w czasie przyszłym.

** Ćwiczenie to w oryginalnej wersji PROGRAMU miało numer 90.

JĘZYK 93**

Wiek 3-4

UŻYWA PEŁNYCH ZDAŃ

1. Jeżeli dziecko mówi niepoprawnie, powtórz zdanie poprawnie. Podaj przykład

poprawnie zbudowanego zdania i powiedz dziecku, by powtórzyło. Nie zmuszaj do
odpowiedzi. Dotąd podawaj dziecku wzory zdań pełnych, aż zacznie samo tworzyć pełne
zdania. Na początku używaj - jako przykładów - zdań twierdzących z orzeczeniem w
czasie teraźniejszym "Ja oglądam obrazki", "Kasia gra na bębenku", "Mamusia szyje
sukienkę".

2. Powiedz dziecku, by usiadło na krześle. Następnie zapytaj je, co zrobiło. Podaj

wzór poprawnej odpowiedzi ("Ja usiadłem na krześle"). Używaj prostych pełnych zdań w
czasie przeszłym Zadawaj dziecku pytania w postaci rozwiniętej: "Co tatuś przyniósł z
lasu?".

3. Zadając dziecku pytania w formie rozwiniętej ("Co ty będziesz robił u babci?",

"Co mamusia kupi w sklepie?", "Którędy pobiegnie piesek?"). Naprowadzaj dziecko na
poprawne odpowiedzi wyrażane pełnymi zdaniami z orzeczeniem w czasie przyszłym.

** Przyp. tłum. Ćwiczenie 92 poświęcone jest kategorii gramatycznej, która w

języku polskim jest reprezentowana zaledwie przez kilka rzeczowników (człowiek -
ludzie, rok - lata), gdy tymczasem w języku angielskim poznanie nieregularnych form
liczby mnogiej rzeczywiście wymaga osobnych ćwiczeń.

JĘZYK 94

Wiek 3-4

OPOWIADA

DWÓCH

ZDARZENIACH

KOLEJNOŚCI

ICH

WYSTĄPIENIA

1. Powiedz dziecku, by obserwowało ciebie, jak wykonujesz dwie czynności. Na

przykład dotknij głowy, a potem klaśnij w dłonie. Zapytaj dziecka, co się wydarzyło.
Podaj wzór: "Najpierw ..., potem ...".

2. Powiedz dziecku, by wykonało dwie wybrane przez siebie czynności i poproś o

objaśnienie, co zostanie wykonane. Podaj wzór: "Najpierw ..., potem ...", pochwal
dziecko za właściwe poinformowanie ciebie o planowanych czynnościach. Po wykonaniu
czynności poproś dziecko, by powiedziało, co zrobiło.

3. Na zmianę wykonujcie jakieś czynności. Poproś dziecko, by opowiedziało o

nich. Na przykład: "Ty zrobiłeś bańkę mydlaną, a ja ją zepsułem". "Ja zrobiłem bańkę
mydlaną, a ty ją zepsujesz".

4a. Poproś dziecko, by powiedziało ci, w jakiej kolejności nastąpiły pewne

zdarzenia (czynności, zjawiska) poprzedniego dnia lub rankiem tego samego dnia.
("Najpierw wstałem, potem zjadłem śniadanie").

4b. Poproś dziecko, by powiedziało ci, co i w jakiej kolejności będzie ono robiło po

południu tego samego dnia lub w dniu następnym ("Co ty będziesz robił po obiedzie?" -
"Najpierw będę oglądał obrazki, potem będę rysował domek").

JĘZYK V

Wiek 4-5

Uwagi i wskazania ogólne:
1/. Szczególnie u dzieci w wieku 4-5 lat pojawia się łatwość dostrzegania różnic w

zakresie mowy. Pojawiają się pierwsze niepotrzebne niepokoje rodziców, którzy różnice
indywidualne między dziećmi w zakresie funkcjonowania werbalnego traktują jako
zaburzenia rozwoju mowy. O tym aspekcie zróżnicowania mowy dzieci należy pamiętać
przygotowując się do pracy w roli terapeuty dziecka niewidomego lub słabowidzącego.

2/. Nie można zapominać o tzw. swoistej mowie dziecięcej w tym wieku

(szczególnie dotyczy to artykułowania przez dziecko głosek deutalizowanych i
szczeglinowych).

3/. Ćwiczenia służące rozwijaniu ogólnej wrażliwości słuchowej u dzieci w tym

wieku obejmują także ćwiczenia słuchu fonematycznego, tj. umiejętności różnicowania
dźwięków podobnie brzmiących (bułka-półka, koza-kosa, domek-Tomek ...).

JĘZYK 95

Wiek 4-5

UŻYWA PRZECZENIA ("NIE") DLA WYKAZANIA BŁĘDU ("TO NIE JEST

OŁÓWEK, TO JEST PIÓRO")

1. Wskazuj na różne części ciała i określaj je jako "nie...". Wskazuj na nos,

powiedz: "To nie jest ucho, to jest nos". Następnie, wskazując na inną część ciała
(kolano) zapytaj: "Czy to jest ręka?" Dziecko powinno odpowiedzieć: "Nie, to nie jest
ręka. To jest kolano." Podawaj wzory dopóty, dopóki dziecko nie zacznie odpowiadać
prawidłowo.

2. Urządź zabawę z dzieckiem, zadając mu pytania typu: "Czy to jest łyżka?" (gdy

nie chodzi o łyżkę). Podaj wzór odpowiedzi: "Nie, to nie jest łyżka". Kontynuuj zabawę z
użyciem innych przedmiotów. Podawaj wzory odpowiedzi.

3. Powiedz dziecku, by mówiło o sobie kim jest, a kim nie jest. Na przykład:

"Jestem chłopcem, nie jestem dziewczynką", "Jestem chłopcem a nie dziewczynką".

JĘZYK 96

Wiek 4-5

OKREŚLA FUNKCJE RÓŻNYCH CZĘŚCI CIAŁA

1. Pomóż dziecku w uzupełnieniu niepełnych zdań, w których mówi się o tym, do

czego służą poszczególne części ciała. ("Jem ...", "Nogi są po to, by ..."). Zaproponuj
ć

wiczenie polegające na uzupełnianiu wypowiedzi: "Słyszymy uszami, widzimy ...".

2. Zadawaj dziecku pytania i wymagaj od niego odpowiedzi pełnymi zdaniami

("Czym jesz?", "Czym bierzesz chleb?").

3. Powiedz dziecku, by uzupełniło zdania oznaczające wykonywanie czynności.

("Nosem ... /wącham zapachy, oddycham/". "Nogami ... /chodzę, kopię piłkę, skaczę,
biegam/"). Ćwiczenia takie można uzupełnić demonstrowaniem tych różnych czynności
przez dziecko.

4. Posłuż się piosenkami, w których mówi się o czynnościach i funkcjach różnych

części ciała.

JĘZYK 97

Wiek 4-5

MÓWI POPRAWNIE ZBUDOWANYMI 4, 5 I 6-WYRAZOWYMI ZDANIAMI

("TATUŚ POJECHAŁ DO MIASTA SAMOCHODEM")

1. Poproś dziecko, by opisało jakieś przedmioty, czynności (zabawa), budowle

(dom, ośrodek handlowy) lub sytuacje (robienie czegoś nowego). Podaj wzór takiego
opisu na przykładach. Zachęć dziecko do konstruowania zdań złożonych z 4, 5 lub 6
wyrazów.

2. Stwarzaj dziecku okazje do dzielenia się z innymi wrażeniami w sposób

zwerbalizowany. Unikaj przerywania dziecku. Poprawiaj błędy podając wzory zdań
poprawnych. Udziel pochwały za właściwe formułowanie wypowiedzi przez dziecko.

3. Jeżeli dziecko rozpoczyna konwersację od zdania krótkiego (nierozwiniętego -

"Chcę ciastko"), zadaj mu pytanie, które wymagać będzie zdania dłuższego: "Jakiego
chcesz ciasta?". "Z czym będziesz jadł chlebek?".

JĘZYK 98

Wiek 4-5

WYKONUJE WE WłAŚCIWEJ KOLEJNOŚCI 3 POLECENIA

1. Ponownie zapoznaj się z umiejętnością wykonywania przez dziecko 2 poleceń.

Wydaj dziecku polecenie wykonania 2 związane ze sobą czynności i zorientuj się, czy są
one wykonywane we właściwej kolejności.

2. Podaj dziecku ciąg prostych, związanych ze sobą 3 poleceń. "Otwórz drzwi kotu,

wypuść go i zamknij drzwi". Poproś dziecko o powtórzenie tych trzech poleceń, zanim
przystąpi ono do wykonania ich.

3. Wydawaj polecenia, których wykonanie angażuje wcześniej nabyte umiejętności

dziecka ("Weź buciki usiądź i włóż buciki").

4. Spróbuj urządzić zabawę związaną z wykonaniem przez dzieci dwóch, potem

trzech czynności. ("Dotknij nosa, klaśnij w dłonie", "Skocz do góry, obróć się i usiądź").

5. Pozwól dziecku wydać komuś innemu polecenie wykonania 2, 3 czynności.

Zapytaj dziecka, czy czynności zostały wykonane we właściwej kolejności.

6. Wręcz dziecku lalkę zabawkę-zwierzę lub kukiełkę i zaproponuj mu 3 czynności

do wykonania. Pochwal dziecko za prawidłową kolejność wykonywanych czynności.

7. Spróbuj urządzić w grupie dzieci zabawę, polegającą na chowaniu i szukaniu

jakichś przedmiotów. Zadaniem uczestników zabawy będzie formułowanie 3-członowych
poleceń, mających pomóc szukającemu dziecku w odnalezieniu ukrytego przedmiotu
("Podejdź do szafy, otwórz drzwi, zajrzyj do pudełka").

JĘZYK 99+

Wiek 4-5

UŻYWA ZAIMKÓW DZIERŻAWCZYCH: JEGO, JEJ, TWÓJ, WASZ, ICH

1. Podaj dziecku wzór zadań twierdzących do powtórzenia("On jest jej ojcem,

ojcem Basi. To jest jej ojciec"; "Samochód jest ich - cioci i wujka"; "Pies jest nasz - twój,
mój i Kasi").

2. Zadawaj dziecku pytania, które wymagają użycia odpowiednich zaimków

dzierżawczych. "Czyja to książka?", "Czyj to pokój?", "Czyje to są zabawki?", "Czyj jest
ten rower - wasz czy ich?", "Czy ta lalka jest twoja czy Małgosi?".

3. Pokaż dziecku przedmiot, włóż mu do rąk i zapytaj: "Czyje to jest?".
4. Poproś dziecko, by określiło, czyje to są gazety, lub dla kogo są przeznaczone

ciasteczka. "To jest twoje, to jest jego, to jej, a to jest moje". Następnie poproś dziecko,
by podało tym osobom gazety, książeczki, ciasteczka.

+ Może być osiągnięte w późniejszym wieku przez dziecko całkowicie niewidome.

JĘZYK 100

Wiek 4-5

POPROSZONE, ODNAJDUJE PARĘ PRZEDMIOTÓW LUB ZDJĘĆ TYCH

PRZEDMIOTÓW (DZIECKO ROZUMIE SŁOWO "PARA")

1. Pokaż dziecku, że masz "parę" oczu, uszu, nóg i rąk. Zapytaj, ile dziecko ma

oczu, uszu, nóg i rąk. Czy dziecko zrozumiało, że dwoje takich samych oczu to "para"
oczu?

2. Posługuj się słowem "para" mówiąc o dwu identycznych przedmiotach (para

butów, para rękawic).

3. Wybierz pary przedmiotów. Pomieszaj je i poproś dziecko o odnalezienie pary

skarpetek, bucików ...

4. Przygotuj zestaw różnych identycznych przedmiotów i poproś dziecko o

odnalezienie spośród nich jedynie tych przedmiotów, które są do pary.

5. Posłuż się zdjęciami przedmiotów. Poproś dziecko, by ułożyło je w pary.
6. Unikaj użycia przykładów "spodni", "rajstop ..." tych, które obrazować mają

pojęcia "para".

JĘZYK 101

Wiek 4-5

UŻYWA FORM CZASOWNIKOWYCH W TRYBIE PRZYPUSZCZAJĄCYM

1. W rozmowie z dzieckiem używaj (tam, gdzie jest to możliwe) czasowników w

trybie przypuszczającym.

2. Spróbuj urządzić zabawę słowną polegającą na posługiwaniu się czasownikami

w trybie przypuszczającym: "Gdybym był królikiem, mógłbym hasać, podskakiwać i
poruszać nosem". "Gdybym był w wesołym miasteczku, mógłbym się huśtać i jeździć na
karuzeli". Pozwól dziecku przejąć kierowanie zabawą.

3. Zadawaj pytania typu: "Kto mógłby zrobić to dla mnie?". Zachęć dziecko do

udzielenia odpowiedzi w rodzaju: "Ja mógłbym, Ela mogłaby też".

JĘZYK 102

Wiek 4-5

OPOWIADA O TYM, CO SIĘ DZIAłO W CIĄGU DNIA

1. Poproś dziecko, by opowiedziało ci, co się działo przed chwilą. Stopniowo

opóźniaj moment zwracania się do niego z taką prośbą. Posłuż się doświadczeniami
dziecka ze wspólnie wykonywanych tego dnia czynności, aby mieć pewność, że dziecko
zrozumiało twoje polecenie.

2. Na początku akceptuj krótkie opisy, później proś dziecko o nieco dłuższe relacje.
3. Jeżeli dziecko powtarza swe opowiadanie, zachęcaj je do relacjonowania zdarzeń

we właściwej kolejności. Pomagaj dziecku poprzez stosowanie pytań ułatwiających: "A
co się stało potem?".

4. Zadawaj dziecku szczegółowe pytania dla zbadania tego, na ile dokładnie

pamiętało co robiło: "Co robiłeś/robiłaś poza domem? Co robiłeś najpierw a co potem?
Co zrobiłeś, żeby pomóc mamie?".

5. Zadawaj dziecku pytania, które zachęcają je do wyrażenia uczuć związanych z

jego doświadczeniami: "Co się stało, że jesteś smutny?".

JĘZYK 103

Wiek 4-5

UŻYWA ZDAŃ ZŁOŻONYCH ("POSZLIŚMY DO SKLEPU I KUPILIŚMY

DUŻO CUKIERKÓW")

1. Przysłuchuj się mowie dziecka. Tam, gdzie dziecko mogłoby użyć spójnika,

powtórz słyszane zdanie z użyciem odpowiedniego spójnika ("i", "bo", "albo"):
"Poszliśmy do sklepu i kupiliśmy dużo cukierków", "Janek płacze, bo go boli noga",
"Ona pojedzie do babci albo zostanie w domu".

2. Opowiadaj i wyjaśniaj zdarzenia, używając zdań złożonych. Zachęć dziecko do

rozmowy o tych zdarzeniach - również z użyciem zdań złożonych.

3. Poproś dziecko, by opowiedziało o dwóch sprawach, które załatwialiście w

sklepie lub parku.

4. W swojej mowie używaj krótkich zdań złożonych. "Jestem zmęczony i chce mi

się jeść. A jak się ty czujesz?".

5. Jeżeli dziecko używa krótkich zdań pojedynczych, pomóż mu rozwinąć je. "Reks

szczeka", "Reks szczeka, bo chce się bawić".

JĘZYK 105**

Wiek 4-5

UŻYWA W SPOSÓB WŁAŚCIWY OKREŚLEŃ: SIOSTRA, BRAT, BABCIA,

DZIADEK

1. Najpierw używaj powyższych określeń w celu opisania krewnych dziecka,

zwłaszcza tych, których ono widzi stale.

2. Mówiąc o członkach rodziny lub zadając dziecku pytania na ich temat, używaj

raczej wyżej wymienionych określeń niż imion tych osób lub określając stopień
pokrewieństwa, podawaj także imię osoby, o którą chodzi ("Nadchodzi babcia", "Gdzie
jest twoja siostra?", "Co robi dziadek Wacek?").

3. Opisz wymienione osoby i poproś dziecko, by zidentyfikowało je za pomocą

tych określeń.

4. Zachęć dziecko do rozpoznania krewnych na fotografiach lub po głosie

nagranym na taśmie magnetofonowej.

5. Zachęć dziecko do mówienia o różnych członkach rodziny z użyciem

właściwych słów na określenie pokrewieństwa.

6. Kiedy już dziecko orientuje się w stosunkach pokrewieństwa, wyrażonego

słowami: siostra, brat, babcia, dziadek, łączących je z tymi osobami, używaj tych

wyrazów przy opisywaniu rodziny innego dziecka.

7. Zachęć dziecko do mówienia o członkach rodziny jego kolegi/koleżanki z

użyciem właściwych słów na określenie stopnia pokrewieństwa ("jego tatuś", "Babcia
Małgosi", "jego brat").

** Przyp. tłum. - Ćwiczenie 104 dotyczy nie istniejącej w języku polskim kategorii

gramatycznej - skrótowych form czasowników modalnych, z czego należało naturalnie
zrezygnować.

JĘZYK 106

Wiek 4-5

PODAJE WYRAZY PRZECIWSTAWNE DO UŻYTYCH JUŻ W ZDANIU

("LATO JEST GORĄCE, ZIMA JEST ...")

1. Zachęć dziecko do uzupełnienia zdań. "Brat jest chłopcem. Siostra jest ...", "Lata

są upalne, zimy są ...", "Wstaje się rano, idzie się spać ...", "Drzewo jest wysokie, krzak
jest ...". Zmieniaj szyk wyrazów w zdaniu, pozostawiaj dziecku możliwość podawania
wyrazów przeciwstawnych do różnych wyrazów użytych w zdaniu.

2. Zachęcaj dziecko do uzupełniania zdań ("Zima jest mroźna, lato jest ...", "... jest

upalne, zima jest mroźna").

3. Tam, gdzie to możliwe, posłuż się obrazkami lub autentycznymi przedmiotami

dla zilustrowania przeciwstawnych ich właściwości (słony - słodki, gorący - zimny,
twardy - miękki). Pozwól dziecku poznać te właściwości dotykiem, smakowo, z pomocą
rąk.

JĘZYK 107

Wiek 4-5

OPOWIADA POZNANĄ HISTORYJKĘ (KTÓRĄ KTOŚ PRZECZYTAŁ,

OPOWIEDZIAŁ)

1. W trakcie czytania opowiadania zadawaj dziecku pytania, na które ono musi

odpowiedzieć (typu "kto", "gdzie", "dlaczego", "jak" i "jaki"). Podkreśl te fragmenty
opowiadania, które dotyczą tego, co zostało powiedziane i jak bohaterowie zareagowali
na to.

2. Jeszcze raz opowiedz to, o czym czytałeś. Pomijaj istotne części opowiadania.

Powiedz, by dziecko uzupełniło to, czego brakuje.

3. Za każdym razem w trakcie czytania znanego dziecku opowiadania pomijaj coraz

więcej fragmentów. Poproś dziecko o uzupełnianie ich. Pozostawiaj dziecku do
uzupełnienia coraz większe partie tekstu, aż dotąd, kiedy dziecko bez żadnej pomocy
potrafi opowiedzieć całą historyjkę.

4. Zwiększaj długość czytanych opowiadań i wprowadzaj większe ich

skomplikowanie. Pochwal dziecko jeżeli udaje mu się zapamiętać coraz więcej
szczegółów.

5. Powiedz dziecku, by "odegrało" znane mu opowiadanie. Następnie poproś

dziecko, by opowiedziało, co się wydarzyło.

JĘZYK 108

Wiek 4-5

RÓŻNICUJE SŁOWA O PODOBNYM BRZMIENIU (ODPOWIADA NA

PYTANIE: "CZY SŁYSZYSZ TAK SAMO CZY INACZEJ?") - DOMEK-TOMEK,
KOT-KOC, KOZA-KOSA

1. Podaj dziecku słowa podobnie brzmiące i zapytaj: "Czy słyszysz tak samo, czy

inaczej? - domek-Tomek, Kasia-kasza, nos-noc, nos-nos; kot-kot, kot-koc, bułka-bułka,
półka-półka, bułka-półka ...".

2. Podaj dwa słowa o różnych a/ głoskach początkowych (morze-noże, domek-

Tomek, bułka-półka); b/ głoskach końcowych (nos-noc, koc-kot, kot-kos); c/ głoskach
wewnątrz słowa (myszka-miska, buty-budy, koza-kosa). Zapytaj dziecko, czy są one takie
same, czy się różnią. Co jakiś czas wprowadzaj słowa identycznie brzmiące.

JĘZYK 109

Wiek 4-5

MÓWI, CZY DWA WYRAZY SIĘ RYMUJĄ CZY NIE

1. Podaj dziecku rymujące się wyrazy. Powiedz: "kot, pot, lot, grot". Użyj również

rymujących się sylab: "ku, bu, mu, wu". Następnie stopniowo wprowadzaj wyrazy
(sylaby), które się nie rymują, i poproś dziecko o wskazanie ich.

2. Czytaj dziecku wiersze, pytając które wyrazy się rymują.
3. Pozwól dziecku uzupełnić zdania wyrazami, które będą się rymowały z którymś

z wyrazów już użytych. ("Papuszko, papuszko, powiedz mi co na uszko. Pokazał nam
Tomek, gdzie jest jego ...").

4. Urządź zabawę w rymowanie, (najlepiej w grupie dzieci). Sprawdź, czy dziecko

potrafi podać kilka wariantów.

5. Posłuż się zagadkami, w których występują pewne kategorie, jak na przykład

zwierzęta, potrawy lub cyfry: "Jestem cyfrą, która się rymuje ze słowem "patrzy". Jestem
cyfrą, która się rymuje ze słowem "sery". Jestem zwierzęciem, które się rymuje z
"płotek"."

JĘZYK 110

Wiek 4-5

OPOWIADA PROSTE DOWCIPY ("PUK, PUK ...")

1. Opowiedz dziecku jakiś dowcip. Zachęć je do opowiedzenia dowcipu kolegom

lub krewnym. Można wykorzystać żarty z "Misia". (Dobrze, by dziecko miało swoją
gazetkę. Jest to pomoc dla rodziców w doborze ćwiczeń).

2. Przeczytaj kilka zagadek dziecku. Daj mu trochę czasu na odpowiedź. Przykłady

takich zagadek (humorystycznych): "Dlaczego ptaki odlatują na południe?" - "Jest za
daleko, by iść", "Co się wnosi do góry, gdy pada deszcz?" - "Parasol". "Jaka to pora, gdy
hipopotam siada na płocie?" - "Najwyższa pora, by postawić nowy płot".

3. Posłuż się dowcipami absurdalnymi: ("Puk, puk!" "Kto tam?" "Dzień". "jaki

dzień?" "Dzień dobry, ci Krzysiu!").

JĘZYK VI

Wiek 5-6

Uwagi i wskazania ogólne:
1/. Mowa dziecka jest częścią jego szerszej aktywności. Wszystkie ćwiczenia

językowe powinny być zatem w tej aktywności osadzone. Jest to tym bardziej istotne, że
mowa dziecka, początkowo tylko towarzysząca działaniom, teraz pełni wobec nich
funkcję kierującą i organizującą. Nie należy zapominać też o rozwoju myślenia
werbalnego.

2/. W programie ćwiczeń z dziećmi w tym wieku należy położyć większy nacisk na

mowę dialogową dziecko-partner. Należy ćwiczyć umiejętności wiązania przez dziecko
treści wypowiedzi nie tylko z tym, co jest dane spostrzeżeniowo (przy wykorzystaniu
różnych zmysłów) w sytuacji komunikowania się, ale także z tym, co już było
powiedziane wcześniej (rola kontekstu werbalnego).

3/. Nie można zaniedbać współpracy z wychowawczynią dziecka uczęszczającego

do przedszkola (ważne jest powtarzanie w domu pewnych zajęć prowadzonych w
przedszkolu, oczywiście w formie zabawowej).

JĘZYK 111

Wiek 5-6

UŻYWA ZDAŃ PEŁNYCH ("ON CHCE, ŻEBYM ZASZEDŁ DO NIEGO, BO

...")

1. Urządź zabawę typu: "Mówisz to, co ja". Poproś dziecko, by powtórzyło po tobie

zdanie. Jeżeli ma ono z tym trudności, powtórz część zdania, a dziecko niech je
dokończy.

2. Poproś dziecko o opisanie jakiejś czynności; w razie potrzeby uzupełniaj

wypowiedzi dziecka właściwymi wyrazami, by w ten sposób powstały zdania pełne.

3. Przed udaniem się do sklepu lub na dłuższy spacer powiedz dziecku, co należy

zrobić przed wyjściem z domu i dlaczego. ("Musimy zamknąć mieszkanie, by nikt do
niego nie wszedł". "Zostawimy kartkę, żeby siostra wiedziała, gdzie jesteśmy").

JĘZYK 112

Wiek 5-6

PODAJE DOKŁADNY ADRES (ULICĘ, NUMER DOMU, MIASTO)

1. Podaj dziecku jego adres. Zacznij od tego, że dziecko ma podać tylko część

adresu pełnego. Wymień numer domu, dziecko zaś niech poda nazwę ulicy. Podaj nazwę
miasta, dziecko niech poda województwo. Następnie zmień role: poproś dziecko o
podanie numeru domu, podczas gdy ty podajesz nazwę ulicy.

2. Podaj dziecku jego adres i poproś o powtórzenie go.
3. Wyjaśnij dziecku, dlaczego należy znać swój adres.
4. Na kartce napisz (najlepiej w brajlu) numer domu. Wręcz dziecku 4 lub 5

różnych kartek (fiszek) i poproś, by wybrało właściwą.

5. Powtórz ćwiczenie punktu 4 z nazwą ulicy, miasta, województwa. Pochwal

dziecko za każdą poprawną odpowiedź.

JĘZYK 113

Wiek 5-6

PODAJE NUMER TELEFONU

1. Podaj dziecku numer telefonu. Powiedz, by dziecko powtórzyło go.
2. Podaj dziecku pewne ułatwienie. Podaj 3 pierwsze cyfry, dziecko zaś niech poda

pozostałe trzy. Potem dziecko niech poda 3 pierwsze cyfry, ty pozostałe. Ćwicz w ten
sposób, aż dziecko potrafi podać cały numer telefonu.

3. Jeżeli dziecko zna cyfry i potrafi je nazywać, napisz piórem lub w brajlu numery

telefonu na kartkach. Pozwól dziecku wybrać właściwy numer spośród kilku kartek z
numerami.

4. Posłuż się telefonem zabawkowym. Poproś dziecko, by podało ci numer

telefonu, który chce wykręcić. Jeżeli dziecko potrafi wykręcać numer, pozwól mu wybrać
ten numer (na tarczy aparatu telefonicznego).

5. Spróbuj urządzić zabawę, w której dzieci podawałyby sobie na zmianę numery

telefonu, by w ten sposób mogły do siebie "zadzwonić".

JĘZYK 114

Wiek 5-6

UŻYWA SŁÓW OZNACZAJĄCYCH ILOŚĆ (WIELE, KILKA, TROCHĘ,

NAJWIĘCEJ, NAJMNIEJ)

1. W rozmowach z dzieckiem posługuj się wyrazami oznaczającymi ilość. "Możesz

wziąć kilka: trzy lub cztery".

2. Jeżeli dziecko napotyka trudności, ćwicz każdorazowo tylko jeden wyraz

określający ilość.

3. Ułóż 2 grupy niewielkich przedmiotów (cukierki, owoce). Powiedz dziecku, by

wybrało grupę o większej lub mniejszej ilości. Następnie ułóż 3 lub więcej grup
przedmiotów i powiedz, aby dziecko wybrało tę, która liczy najmniej (najwięcej)
przedmiotów.

4. Pozwól dzieciom w grupie wręczać sobie na zmianę przedmioty. Jedno dostanie

kilka sztuk, drugie mniej; niech któreś z nich powie, kto ma najwięcej.

5. Używaj grup przedmiotów w istotny sposób różniących się liczbą tych

przedmiotów. Stopniowo zmniejszaj liczbę przedmiotów aż do różnicy wynoszącej 1-2
sztuki między większą liczbą i mniejszą.

6. Spróbuj urządzić zabawę grupową: utwórz kilka grup złożonych z różnej liczby

dzieci. Użyj słów określających ilość na opisanie tych grup dzieci. Pozwól dziecku opisać
różne grupy.

JĘZYK 115x

Wiek 5-6

WSKAZUJE NIEDORZECZNOŚCI NA TRZECH DUŻYCH WYRAŹNYCH

OBRAZKACH (LATAJĄCA ŁÓDŹ, KOSZULA O TRZECH RĘKAWACH, GŁOWA
Ż

YRAFY NA TUŁOWIU SŁONIA)

1. Pokaż dziecku obrazek koszuli o trzech rękawach i zapytaj je, co tu jest nie w

porządku. Jeżeli dziecko ma trudności, zadaj mu pytania: "Ile rękawów ma ta koszula?",
"Ile rękawów ma twoja koszula?", "Ile masz rąk?". Podawaj dodatkowe wskazówki, aż
dziecko potrafi odpowiedzieć na to pytanie.

2. Pokaż dziecku inne obrazki przedstawiające niedorzeczne połączenia

przedmiotów. Postępuj tak samo, jak poprzednio. Zapytaj dziecka, jakie należy
wprowadzić na obrazku zmiany, aby wszystko było w porządku: "Co można zmienić na
obrazku, żeby słoń wyglądał tak jak powinien?".

3. Zwróć uwagę dziecka, że w niedorzecznościach można dopatrywać się humoru.
4. Posłuż się zabawkami-lalkami, w których mogą być wyjmowane ręce i nogi. Na

miejsce nogi wstaw rękę. Zapytaj dziecka, co w tej zabawce jest niewłaściwego i pozwól
dziecku dokonać korekcji zabawki.

x Może nie nadawać się dla dziecka całkowicie niewidomego.

JĘZYK 116

Wiek 5-6

ODPOWIADA NA PYTANIA ZAWIERAJĄCE PYTAJNIK "DLACZEGO" Z

PODANIEM WYJAŚNIENIA

1. Podaj dziecku wzór zadawania pytań typu "dlaczego? ..." i odpowiadania na nie

w rozmowie z inną osobą (dorosłą). Następnie zadaj takie pytania dziecku.

2. Zachęć dziecko do odpowiedzi z użyciem zdania rozwiniętego. Podaj wzór.
3. Zadaj dziecku pytanie typu "Dlaczego? ..." Podaj część odpowiedzi, pozwalając

dziecku na dokończenie zdania. Stopniowo wymagaj od dziecka coraz większego zakresu
informacji w odpowiedzi.

4. Posłuż się kukiełkami. Odegraj scenki z opowiadania. Zadaj dziecku pytania

zawierające "dlaczego?".

5. Przeczytaj opowiadanie i poproś dziecko, by opisało, dlaczego w opowiadaniu

miały miejsce takie zdarzenia.

6. Zadawaj dziecku pytania "dlaczego?" dotyczące codziennych czynności, kiedy

już dziecko potrafi udzielać odpowiedzi na prostsze pytania.

JĘZYK 117

Wiek 5-6

OPOWIADA HISTORYJKĘ OBEJMUJĄCĄ 3 NASTĘPUJĄCE PO SOBIE

ZDARZENIA

1. Przeczytaj lub opowiedz dziecku historyjkę złożoną z 3 części. Użyj 3

przedmiotów lub obrazków, które mają reprezentować każde ze zdarzeń, o którym mowa
w opowiadaniu (historyjce). Wskazuj na nie podczas czytania. Postępuj w ten sposób
dopóty, dopóki dziecko nie zacznie wykazywać umiejętności kojarzenia przedmiotów lub
obrazków ze zdarzeniami. Przeczytaj lub opowiedz dziecku pierwszą część opowiadania.
Powiedz mu, by dokonało wyboru przedmiotu lub obrazka, reprezentującego następną
część opowiadania. Poproś je, by powiązało te dwa zdarzenia. Powtórz czynności w
odniesieniu do części trzeciej opowiadania.

2. Wykonaj czynności wymienione w punkcie 1, rozszerzając treść opowiadania do

5 części. Poproś dziecko, by opowiedziało historyjkę złożoną z 5 części. Jeżeli zajdzie
potrzeba, podpowiedz.

3. Pomóż dziecku przypomnieć sobie następne zdarzenia podając mu wskazówki

(werbalne) lub zadając naprowadzające pytania.

JĘZYK 118

Wiek 5-6

WYMIENIA PO KOLEI NAZWY DNI TYGODNIA

1. Podaj dziecku nazwy dni tygodnia. Poproś dziecko, by samo wymieniło je.
2. Kilkakrotnie wymień dziecku wszystkie dni tygodnia. Następnie wymień

pierwsze 5 dni, dziecko zaś niech je uzupełni. Stopniowo zwiększaj liczbę dni, które
musisz podać dziecku. Jeżeli dziecko ma trudności, podaj nazwę dnia i każ dziecku
wyliczać dalej albo podaj mu pierwszą sylabę każdej nazwy dnia.

3. Powieś w pokoju dziecka kalendarz, w ten sposób dziecko zapoznaje się z

kolejnością dni. Kiedy nadchodzi określony dzień (np. imienin, urodzin), zaznacz go na
kalendarzu. Przy różnych dniach na kalendarzu rysuj jakieś obrazki, by w ten sposób
zaznaczyć, w jakie dni dziecko wykonuje jakie czynności.

4. Każdego dnia w czasie śniadania podawaj nazwę danego dnia tygodnia. Poproś

domowników, by mówili przy dziecku o danym dniu tygodnia i o związanych z nim

zdarzeniach. Co dzień wieczorem pytaj dziecka, co to za dzień minął.

JĘZYK 119

Wiek 5-6

OPISUJE PRZEDMIOTY ZA POMOCĄ TERMINÓW ODPOWIADAJĄCYCH

RÓŻNYM

WRAŻENIOM

DOTYKOWYM,

SMAKOWYM,

SŁUCHOWYM,

WZROKOWYM: "TALERZ JEST OKRĄGŁY I PŁASKI", "ŚNIEG JEST WILGOTNY
I ZIMNY" (NIE "BIAŁY" W OPISACH DZIECKA CAŁKOWICIE NIEWIDOMEGO)

1. Opisz jakiś przedmiot za pomocą następujących terminów: funkcja, lokalizacja,

wymiary, kształt, struktura.

2. Powiedz dziecku, by wzięło do rąk lub dotknęło przedmiotu oraz podało 2

wyrazy opisujące je. Powtórz i poszerz zakres opisu. Podaj wzór, jeżeli zachodzi taka
potrzeba. Pochwal dziecko za poprawne odpowiedzi.

3. Daj dziecku jakiś przedmiot i poproś je, by opisało go, ażeby według tego opisu

inne dziecko potrafiło odgadnąć, co to za przedmiot. Podpowiedz dziecku, by włączyło
do opisu takie szczegóły, jak miejsce znalezienia przedmiotu, przeznaczenie, to, jaki jest
on w dotyku.

4. Podawaj różne przedmioty po kolei kilkorgu dzieciom: każde z nich ma podać

po jednym wyrazie określającym te przedmioty.

5. Używaj wyrazów określających, które mają znaczenie dla dziecka niewidomego

(oparte na wrażeniach dotykowych, słuchowych...).

6. W przypadku dziecka niewidomego zaakceptuj pewne odchylenia od normalnie

stosowanych opisów. Może ono na przykład pisać stary skórzany (ranny) pantofel jako
piękny lub wypłowiały materiał jako ładny.

JĘZYK 120

Wiek 5-6

PODAJE WYRAZY PRZECIWSTAWNE (ANTONIMY)

1. Zademonstruj dziecku cechy wody gorącej i zimnej. Dotknij i opisz miękką

poduszkę i twardą podłogę. Określaj przeciwstawne cechy stosując wyrazy
autonomiczne.

2. Zadaj dziecku pytanie: "Co jest przeciwieństwem ...?". Jeżeli dziecko nie potrafi

odpowiedzieć, pokaż mu jakieś inne przedmioty i podaj wskazówki werbalne, Jeżeli
zajdzie potrzeba.

3. Pokaż dziecku dwie filiżanki: jedną pustą, drugą pełną. Powiedz: "Ta filiżanka

jest pusta, a ta jest ...". Poproś dziecko, by opisało te dwie filiżanki. Podpowiedz
właściwe wyrazy, jeżeli się to okaże niezbędne.

4. Pomóż dziecku niewidomemu zbadać za pomocą dotyku pary przeciwstawnych

przedmiotów (substancji) przed zadaniem dziecku pytań związanych z użyciem wyrazów
autonomicznych.

JĘZYK 121

Wiek 5-6

ODPOWIADA NA PYTANIA TYPU "CO SIĘ STANIE, JEŻELI ...?" ("... WODĘ

UMIEŚCI SIĘ W ZAMRAŻALNIKU"; "... PRZYNIESIE SIĘ DO DOMU ŚNIEGU")

1. Zaaranżuj sytuacje, w których dziecko może obserwować rezultaty takich

zjawisk jak zamrażanie, topnienie, wrzenie, parowanie.

2. Poproś dziecko o wyjaśnienie, co się stanie, jeżeli ... (się przewróci do góry

dnem szklankę z wodą, upuści się jajko). Zadawaj pytania dotyczące wyłącznie takich
rzeczy, co do których jesteś pewien, że dziecko kiedyś się już z nimi zetknęło.

3. Staraj się formułować pytania w ten sposób, by uwagę dziecka ukierunkować na

to, co się stanie z przedmiotem, o którym w pytaniu mowa. Gdy pytanie na przykład
brzmi: "Co się stanie, jeżeli upuścisz jajko?", dziecko może odpowiedzieć: "Mamusia
mnie skrzyczy!".

4. Dziecko niewidome będzie musiało zbadać dotykiem różne przedmioty. Pomóż

mu na przykład w takim badaniu pojemnika na kostki lodu w odstępach 10-minutowych
po tym, jak zostanie on napełniony wodą i wstawiony do zamrażalnika.

5. Podawaj krótkie, lecz dokładne opisy zdarzeń w trakcie poznawania ich przez

dziecko.

JĘZYK 122

Wiek 5-6

PODAJE DZIEŃ I MIESIĄC SWOICH URODZIN (IMIENIN)

1. Podaj dziecku miesiąc i dzień jego urodzin (imienin). Poproś je, by powtórzyło.

Następnie - po jakimś czasie - poproś dziecko, by powiedziało jeszcze raz. Powtarzaj tę
czynność dotąd, aż dziecko nauczy się podawać je samodzielnie.

2. Jeżeli dziecko ma trudności z zapamiętaniem zarówno miesiąca, jak i dnia,

zacznij od miesiąca, później dopiero dodaj dzień.

3. Pokaż dziecku miesiąc i dzień jego urodzin (imienin) na kalendarzu

(brajlowskim). Powiedz dziecku, by zaznaczyło ten dzień na kalendarzu oraz by
powiedziało, co to za dzień i miesiąc.

JĘZYK 123

Wiek 5-6

UŻYWA WE WŁAŚCIWY SPOSÓB SŁÓW: RANO, PO POŁUDNIU,

WIECZOREM

1. Powiedz dziecku o różnych czynnościach wykonywanych przez nie, przez ciebie

rano, po południu i wieczorem. Poproś dziecko, by opisało inne czynności, które mogą

być wykonane w tych porach dnia.

2. Nazwij kilka różnych czynności i zapytaj dziecka, kiedy są one wykonywane.
3. Zapytaj dziecka: "Kiedy jemy śniadanie?", "Kiedy idziesz spać?". Jeżeli się to

okaże niezbędne,podaj właściwe odpowiedzi.

4. Zaplanuj czynności na kilka dni z rzędu. Powiedz dziecku: "Każdego ranka

będziemy ...", "Popołudniami będziemy ...", "Wieczorami będziemy ...". Następnego dnia
opisz, co robiliście rano, po południu i wieczorem poprzedniego dnia.

5. Rano omów z dzieckiem, co będzie robiło tego dnia z rana, po południu,

wieczorem.

6. Jeżeli dzień jest słoneczny, pokaż dziecku niewidomemu, że ciepło promieni

słonecznych dochodzi ze wschodniej strony domu z rana oraz ze strony zachodniej po
południu. Zapytaj dziecka: "Kiedy - rano czy po południu - słońce świeci z tej strony
domu?".

JĘZYK 124

Wiek 5-6

PYTA O ZNACZENIE NOWYCH I NIEZNANYCH WYRAZÓW

1. Opowiedz lub przeczytaj opowiadanie z nowym wyrazem. Wskaż kontekst, który

ułatwia zrozumienie znaczenia tego wyrazu. Poproś dziecko, by odgadło jego znaczenie.
Pomóż dziecku, jeżeli jest to dla niego trudne zadanie. Zachęcaj dziecko do pytania o
znaczenie nowych i nieznanych wyrazów.

2. Wyjaśnij znaczenie nowych słów na przykładzie różnych zdań.
3. Zastępuj wyrazy nowe wyrazami, które dziecko już zna. Następnie poproś

dziecko o odgadnięcie znaczenia nowego wyrazu. "Ciocia Elżbieta ma nowy automobil.
Jak myślisz, co to jest? Co ma ciocia Elżbieta?".

4. Użyj nieznanych dziecku wyrazów, by się zorientować, czy dziecko poprosi o

wyjaśnienia, czy nie. Pochwal, jeżeli dziecko pyta, co znaczy dane słowo.

5. Wyjaśnij znaczenie nowych wyrazów i wytłumacz, dlaczego się ich używa.

Następnie poproś dziecko, by wyjaśniło ich znaczenie innym członkom rodziny, innym
dzieciom.

6. Pytaj dziecko o znaczenie nowych wyrazów, by w ten sposób dać mu wzór

formułowania pytań. Powiedz również dziecku, żeby zapytało inną osobę o znaczenie
nowych wyrazów. "Zapytaj tatusia/mamusię, co znaczy ...". Regularnie powtarzaj takie
ć

wiczenia.

JĘZYK 125

Wiek 5-6

ODPOWIADA POPRAWNIE NA 3 PYTANIA DOTYCZĄCE KRÓTKIEGO

OPOWIADANIA

1. Przeczytaj dziecku krótkie opowiadania. Zadaj pytania: "kto", "co", "dlaczego",

"jak", zorientowawszy się uprzednio, czy aby a pewno w opowiadaniu znajdują się

sformułowania, które mogą być odpowiedziami na postawione pytania.

2. Poproś dziecko, by "przepowiedziało", co się może później wydarzyć w tym

opowiadaniu.

3. Poproś dziecko, by opisało, co mogą odczuwać bohaterowie opowiadania,

przeżywając zdarzenia, o których w opowiadaniu mowa.

4. Przenoś pytania z rzeczy konkretnych (o których jest mowa w opowiadaniu) na

bardziej ogólne (dające się wywnioskować): "Co się mogło wydarzyć później?".

JĘZYK 126

Wiek 5-6

OPOWIADA PRZEZ 1-2 MINUTY UłOŻONĄ PRZEZ SIEBIE HISTORYJKĘ

1. Podaj dziecku trzy wyrazy lub wręcz trzy obrazki, na podstawie których ma

ułożyć opowiadanie. "Opowiedz mi historyjkę o ...".

2. Poproś o ułożenie kilku różnych rodzajów opowiadań: wesołych, smutnych,

strasznych.

3. Zacznij opowiadanie kilkoma zdaniami. Przerwij i zachęć dziecko do

zakończenia tego opowiadania. Jeżeli dziecko potrafi dokończyć opowiadanie, zacznij
nowe opowiadanie, podając tylko jednozdaniowy początek.

4. Okaż zachwyt, zainteresowanie opowiadaniem dziecka. Zapytaj, co się stanie

potem. I dlaczego...

JĘZYK 127

Wiek 5-6

PODAJE JEDEN WYRAZ RYMUJĄCY SIĘ Z KTÓRYMŚ Z TRZECH

PODANYCH WCZEŚNIEJ (KOT, PIES, BIEGAĆ)

1. Przeczytaj znany dziecku wiersz. Pomiń wyrazy rymujące się i poproś o

wstawienie brakującego wyrazu.

2. Przeczytaj całkiem nowy wiersz i poproś dziecko o odnalezienie wyrazów

rymujących się.

3. Podaj jakiś wyraz i poproś dziecko o podanie wyrazu rymującego się z nim.

Jeżeli dziecko poradziło sobie z tym zadaniem, podaj mu dwa inne wyrazy, do których
należy znaleźć wyrazy rymujące się.

4. Spróbuj urządzić zabawę grupową, która wymaga od uczestników podawania

wyrazów rymujących się.

5. Podaj dziecku jeden wyraz (wymów go) i wręcz dziecku 3 fotografie. Poproś je o

wybranie i nazwanie (zatytułowanie) obrazka, tak żeby tytuł obrazka rymował się z
podanym wyrazem.

JĘZYK 128

Wiek 5-6

WYKONUJE

PROSTE

POLECENIA

DOTYCZĄCE

CZYNNOŚCI

ZWIĄZANYCH Z UŻYCIEM PAPIERU I OŁÓWKA LUB PAPIERU I
BRAJLOWSKIEJ MASZYNY DO PISANIA

1. Daj dziecku trzy powiązane ze sobą zadania, które mają być wykonane w takiej

kolejności, jak w "przykładzie" narysuj koło, postaw w kole kropki, odłóż ołówek.

2. Poproś dziecko o powtórzenie poleceń przed przystąpieniem do ich wykonania.
3. Wydaj 3 polecenia wykonania takich zadań, których dziecko się już uczyło.
4. W przypadku dziecka niewidomego dobierz 3 zadania, z których każde dziecko

już kiedyś wykonywało. Przykład: "wkręć arkusz papieru do maszyny brajlowskiej,
wykonaj jedną pełną linię punktem pierwszym (litera "a"), przesuń do następnego
wiersza".

5. Jeżeli dziecko ma trudności z wykonaniem trzech prostych poleceń, wydaj mu

tylko dwa polecenia, a dopiero później dodaj jedno bardzo proste, by w sumie było ich
trzy.

JĘZYK 129

Wiek 5-6

POPRAWNIE UŻYWA SŁÓW: DZIŚ, WCZORAJ, WCZORAJ WIECZOREM,

JUTRO PO POŁUDNIU

1. Każdorazowo wprowadzaj jedno tylko pojęcie. Dodawaj następne tylko po

nauczeniu się przez dziecko pierwszego.

2. Zaplanuj różnorodne zajęcia na kilka dni z rzędu. Przed przystąpieniem do nich

powiedz do dziecka: "Jutro będziemy ...". Kiedy nadejdzie ten dzień, opisz czynności,
które zamierzacie wykonać: "Dziś będziemy ..." oraz: "Wczoraj chodziliśmy ...".

3. Poproś dziecko, by powiedziało, co się wydarzyło wczoraj (rano, wieczorem), co

się będzie dzisiaj działo oraz jakie są plany na jutro (na rano, na wieczór).

4. Nazwij czynności i poproś dziecko, by powiedziało, czy zostały wykonane

wczoraj, czy też będą wykonywane dziś, czy jutro.

5. Posłuż się kalendarzem przy omawianiu tego, co się działo dzisiaj, wczoraj i co

się będzie działo jutro (rano, po południu, wieczorem).

JĘZYK 130**

** Przyp. tłu. - Ćwiczenie 130 dotyczy nie istniejącej w języku polskim kategorii

gramatycznej (inwersja słów modalnych w zdaniach pytających).

JĘZYK 131***

1. Poproś dziecko, by opowiedziało wszystko, co wie o danej rzeczy: "Powiedz

wszystko, co wiesz o piłce (o młotku, o szklance...)!"

2. Zachęcaj dziecko do kontynuowania opowiadania: "Opowiedz, co jeszcze wiesz

o piłce (o młotku, o szklance ...)!".

*** Ćwiczenie 131 (ważne w praktyce diagnostyczno-terapeutycznej) nie

występuje w oryginalnej wersji PROGRAMU OREGOŃSKIEGO.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Program Oregonski rehabilitacji DUZA MOTORYKA id 395366
Program Oregonski rehabilitacji FUNKCJE POZNAWCZE id 395367
Program Oregonski rehabilitacji PODRECZNIK DLA UZYTKOWNIKOW PRO
Program Oregoński rehabilitacji dzieci MAŁA MOTORYKA
Program Oregoński rehabilitacji dzieci SAMODZIELNOŚĆ
Program Oregoński rehabilitacji dzieci SOCJALIZACJA
Jezyk id 221797 Nieznany
Java Programowanie Sieciowe Podstawy Javy id 226331
Program praktyk 2012 OK id 3953 Nieznany
program IV VI AO id 395233 Nieznany
Program koła teatralnego, Język polski i szkoła podstawowa
Programy i Fundusze UE part2 id Nieznany
Programowanie Obiektowe Cwiczenia 10 id 396249
Program oregoński, socjalizacja 1, PROGRAM OREGO?SKI

więcej podobnych podstron