Fonetyka – epoka

przedpi

ś

mienna

Przegłos lechicki

Wokalizacja jerów

Samogłoski

Dziedzictwo prasłowiańskie



, 

ь

ъ

, ę

o, Nj

ě



sonanty:

, ’, , ’

funkcjonalnie

tylko tożsame z

samogłoskami
(funkcja

zgłoskotwórcza)



Przegłos lechicki (IX-X w.)

e

ě

ę





+ T [t, d, s, z, n, r, ł (twarde l)]

>

’

oT

>

’

aT

>

’

NjT

> T > arT

> T > ełT

e > ’o wi

e

ziesz / wi

o

zę, ni

e

siesz / ni

o

sę

*ě > ’a o mi

e

ście / mi

a

sto, wi

e

rzyć / wi

a

ra

ę > ’Nj - proces zatarty przez późniejszy rozwój

samogłosek nosowych

 > *mtvъjь > martwy, por. *smtь > śmierć
 > *vna > * vna > wełna

*ě kontynuowane jest w polszczyźnie w innych

pozycjach jako eeee

Zjawiska anomalii i wyrówna

ń

analogicznych

1. Brak przegłosu
• cesarz < *cěsaŕь
• kobieta < *koběta
2. Pozorny brak przegłosu – bierny, kwietny, wierny
erny < *er

ь

nъjь

ketny < *kět

ь

nъjь

erny < *ěr

ь

nъjь

3. Zanik form z przegłosem
- cena, krzesło, czesać, krzesać – zmiany analogiczne (wyrównania do form bez

przegłosu)

- forma bez przegłosu w proklitykach (np. w przyimkach): bez, przez, przed
4. Wyrównania do form z przegłosem: o żonie, na sianie
5. Fałszywy przegłos
• fałszywy przegłos – przejaw wyrównań fonetycznych:
osioł, kozioł < osieł, kozieł < *osьlъ, *kozьlъ (e < ь)

Konsekwencje przegłosu

• zniesienie prawa korelacji miękkości

• powstanie nowych fonemów spółgłoskowych

miękkich – fonologizacja miękkości

• defonologizacja i i y - powstanie jednego

fonemu z dwoma wariantami pozycyjnymi

(i po spółgłosce miękkiej i w nagłosie, y po

spółgłosce twardej)

• powstanie nowych alternacji samogłoskowych

Zanik i wokalizacja jerów (XI w.)

• osłabienie jerów w wygłosie oraz przed sylabą z pełną

samogłoską > jery słabe ььььʢʢʢʢ,,,,ъъъъʢʢʢʢ

• wzmocnienie jerów przed sylabą z jerem słabym > jery mocne

ьььь, , , , ъъъъ

Konsekwencje:
• zanik jerów słabych:
*domъ, *konь, *dъva, *pьsъkъ > dom, koń, dwa, stpol. psek
- jer miękki zmiękczał poprzedzającą spółgłoskę, po zaniku jeru

miękkość spółgłoski pozostała

• wokalizacja jerów mocnych ъ > e, ь > ’e
*bъzъ > bez, *pьsъ > pies

˳ ˳

Wokalizacja jerów w s

ą

siedztwie j

• w sąsiedztwie joty występował tzw. jer napi

jer napi

jer napi

jer napięęęęty

ty

ty

ty (jego artykulacja

była wyższa, zbliżona do

i

(

y

)

• polskie kontynuanty jeru napiętego:

- wygłosowa grupa

-ъjь

> -y, np. *dobrъjь > dobry

- wygłosowa grupa

-ьjь

> -i, np. *tanьjь > tani

- śródgłosowa grupa -

ьj-

> -ij-, np. *bьjNj > biję

- śródgłosowa grupa -

ьj-

> -ij- > -yj-, np. *šьja > ija > šyja

- nagłosowa grupa jь- > i-, jeśli wyraz z jь- rozpoczynał zdanie

(nagłos absolutny), np. *jьdNj > idę, *jьgra > igra

> ø, jeśli wyraz z jь- występował po

samogłosce poprzedniego wyrazu, por. gra, skra, mieć

- B. lp. zaimka *jь > ji (zastąpiony od XVI w. przez

jego, go

)

Wyrównania analogiczne

•

Wyrównania w obrębie deklinacji rzeczownikowych:

1) oddziaływanie form jednego przypadka (najczęściej mianownika) na przypadki

zależne, np.:

M. lp. *ьʢmъrьʢ > šmer

D. lp. * ьmъʢra > šemra (por. szemrać)

C. lp. * ьmъʢru > šemru itd.

2) oddziaływanie form przypadków zależnych na mianownik, np.:

M. lp. *sъʢjьmъʢ > sjem

D. lp. * sъjьʢma > sejma

C. lp. * sъjьʢmu > sejmu itd.

3) analogiczne -e- ruchome (pojawia się w pozycjach, w których powinno dojść do

zaniku jeru)

-

w zdrobnieniach z formantami *-dlъʢko, *-slъʢko, *-tvъʢka (mydełko, masełko,

brzytewka, zamiast mydłko, masłko, brzytwka)

-

w zapożyczonym sufiksie -unek (< -ung)

•

Wyrównania analogiczne w przyimkach – uzależnienie od nagłosu kolejnego

wyrazu: przyimek z

e

zazwyczaj występuje przed zbitką spółgłoskową.

Wzdłu

ż

enie zast

ę

pcze

• wynik wyrównań kompensacyjnych – zanikający jer oddawał swój iloczas

pełnej samogłosce z poprzedzającej go sylaby, powodując jej wzdłużenie

*

vozъ

> *

vozъ

>

vooz

>

vōz > vóz

• spółgłoski bezdźwięczne mają długi iloczas i przed nimi samogłoski

wzdłużały się nie tak bardzo jak przed spółgłoskami dźwięcznymi – z

biegiem czasu samogłoski wzdłużone ulegają w tej pozycji skróceniu, np.:

*

nosъ

> *

nosъ

>

noos

>

nos

Skrócenie wzdłużonych samogłosek mogło być również wynikiem zmiany

opozycji fonologicznych – opozycja spółgłoskowa bezdźwięczna : dźwięczna

zastąpiona została opozycją samogłoskową krótka : długa (zmiana ta

wynikała z ubezdźwięcznienia spółgłosek w wygłosie wyrazów po zaniku

jerów)

*rokъ : *rogъ > rok : roog (rook)
*bokъ : *bogъ > bok : boog (book)

Konsekwencje zaniku jerów

• Zniesienie psł. korelacji miękkości
• nowe alternacje samogłoskowe (e:ø)
• powstanie nowych samogłosek długich
• uchylenie prawa otwartej sylaby – po zaniku jerów powstają

sylaby zakończone spółgłoską

• powstanie nowych spółgłosek miękkich
• powstanie skomplikowanych grup spółgłoskowych, np.:
*mNjžьʢstwo > męžžžžstw

stw

stw

stwo > męstwo

*vlošьʢskъʢjь > vłošsky > włoski itp.

ROZWÓJ SONANTÓW

• ROZWÓJ r

1. r uległo wokalizacji w ar

• krótkie

ă

r

psł. *brk

ъ

→

stpol. b

ă

rk

→

pol. Bark

psł. *brzo

→

stpol. *b

ă

rzo

→

pol. bardzo

psł. *grdlo

→

stpol. g

ă

rdło

→

pol. gardło

psł. *krk

ъ

→

stpol. k

ă

rk

→

pol. kark

• długie

ā

r

psł. *brš

čь

→

stpol. b

ā

rš

č

→

pol. barš

č

psł. *grb

ъ

→

stpol. g

ā

rb

→

pol. garb

psł. *grst

ь

→

stpol. g

ā

r

ść

→

pol. gar

ść

wyj

ą

tki:

r

→

ur np. kurczy

ć

r

→

yr np. myrda

ć

→

merda

ć

; styrcze

ć

→

stercze

ć

r

→

or np. storczyk

•

ROZWÓJ

ŕ

1.

ŕ

+ T (t, d, s, z, n, r, ł)

→

ar

psł. *

čŕ

t

ъ

→

stpol.

č

art

psł. *nap

ŕ

st

ъ

k

ъ

→

pol. naparstek

psł. *m

ŕ

zn

ą

ti

→

pol. marzn

ąć

psł. *

čŕ

no

→

stpol.

čā

rno

→

pol.

č

arno

2.

ŕ

+ W (p, b, w), K (k, g, ch)

→

i

ŕ

→

e

ŕ

→

e

ř

psł. *v

ŕ

ba

→

stpol. vi

ŕ

ba

→

v’e

ř

ba (wierzba)

psł. *v

ŕ

x

ъ

→

stpol. v’i

ŕ

x

→

v’e

ŕ

x

→

pol. v’e

ř

x

(wierzch)

3.

ŕ

+ T’ (spółgłoska palatalna)

→

ir

→

er

psł. s

ŕ

d

ь

ce

→

stpol. s’irce

→

s’erce

→

pol.

serce

psł. *t

ŕ

n

ь

→

stpol. t’ir

ń

→

ć

er

ń

• ROZWÓJ l

1. po spółgłosce z

ę

bowej l

→

łu

psł. *stlp

ъ

→

stpol. stłup

→

pol. słup

psł. *sln

ь

ce

→

stpol. słu

ń

ce

→

pol. sło

ń

ce

2. po spółgłosce wargowej l

→

ō

> ół,

ŏ

> oł

psł. *mlviti

→

stpol. mołvi

ć

→

mówi

ć

psł. *mlva

→

stpol. mołva

→

mowa

psł. *plk

ъ

→

stpol. p

ō

lk

→

ś

rpol. półk

→

npol. pułk

3. po spółgłosce tylnoj

ę

zykowej l

→

eł

psł. *klbasa

→

stpol. kełbasa

→

kiełbasa

psł. *xlm

ъ

→

stpol. xełm

psł. *zglk

ъ

→

stpol. zgełk

→

npol. zgiełk

• rozwój l’

1. po spółgłosce z

ę

bowej l’

→

łu

psł. *tl’k

ą

→

pol. tłuk

ę

psł. tl’st

ъ

j

ь

→

pol. tłusty

2. po spółgłosce

č

, ž l’

→

el

→

oł (przegłos)

ŏ

ł

→

oł,

ō

ł

→

ół

psł. *

č

l’gati

→

*

č

elgati

→

stpol.

čŏ

łga

ć

→

czołga

ć

psł. žl’v

ь

→

*ž

ē

lv

ь

→

stpol. ž

ō

łv’

→

ż

ółw

3. po spółgłosce wargowej:
a. przed t, d, s, z, n, r, ł

l’

→

eł

psł. *pl’n

ъ

j

ь

→

pełny

psł. *vl’na

→

wełna

b. przed inn

ą

spółgłosk

ą

l’

→

il

psł. vl’ga

→

wilga

psł. vl’k

ъ

→

wilk

Rozwój samogłosek nosowych