FONETYKA

1. Jak powstaje dźwięk?

• Powietrze wydostaje się z płuc, dzięki zmniejszeniu się objętości klatki piersiowej, dostaje się do tchawicy, której górna część zwie się krtanią (tam powistaje dźwięczność głosek). W krtani znajdują się dwa elastyczne mięśnie tzw. wiązadła głosowe, szpary pomiędzy którymi nazywają się głośnią.

• Głos ma kształ kuli i rozchodzi się równomiernie.

1. Budowa aparatu mowy.

• Narządy mowne w jamie ustnej: wargi, zęby, dziąsła, podniebienie twarde(pallatum; nieruchome) i miękkie (zakończone języczkiem, który zamyka i otwiera wlot do jamy nosowej; ruchome), język (składa się z trzech części: przednią, środkową i tylną).

• Narządy mowne w jamie nosowej: dwie pary zatok ( dwie czołowe i dwie policzkowe).

1. Podział głosek

1. 6 głównych miejsc artykulacji.

MIEJSCE	PRZYKŁAD
Dwuwargowe	b,p,m
Wargowo-zębowe	w, f
Przedniojęzykowo-zębowe	z, s, n, d, t, dz, c
Przedniojęzykowo-dziąsłowe	dż, ż, cz, sz, l, r
Środkowojęzykowo-podniebienne (palatalne)	ź, ś, ć, ń, dź
Tylnojęzykowe	g, k, h

1. Rodzaj artykulacji.

RODZAJ	OPIS	PRZYKŁAD
Zwarto-wybuchowa	Następuje zwarcie narządów, a następnie eksplozja. Krótkotrwałe.	b, p, d, t, g, k
Szczelinowa	Dźwięk uchodzi spomiędzy szczelin między aparatami. Trwałe.	s, z, ż, sz, ź, ś, w, f, h
Zwartoszczelinowa	Zwarcie, a następnie szczelina.Po dłuższym wypowiadaniu przechodzą w swoje odpowiedniki szczelinowe.	c, dz, cz, dż, dź, ć
Półotwarta (sonorna)	W jednym miejscu następuje zwarcie a w innym otwarcie.	nosowe: m, n, ń ustne: r – wibrujące (potrzebne są wibracje) l – boczne (gdy dotykamy przodem języka dziąseł, boki unoszą się)

1. Dźwięczność, bezdźwięczność.

• Decyduje o tym udział wiązadeł głosowych, które muszą być wprawione w drżenie.

• Samogłoski i spółgłoski półotwarte są dźwięczne!

1. Twardość, miękkość.

• Miękkość powstaje przez ruch zmiękczający, tzw. palatalizujący, środkowej części języka do podniebienia twardego.

1. Ustność, nosowość.

• Zależne od ułożenia języczka, który otwiera i zamyka wlot do jamy nosowej.

1. Charakterystyka samogłosek.

• Ustne: i, y, e, a, o, u

• Nosowe: ą, ę

Przy charakterystyce samogłosek trzeba wyróżnić poziom masy języka ( ruch pionowy i poziomy ), a także kształt warg.

Kształt warg:

• Obojętne: a

• Płaskie: i, e

• Okrągłe: o,u

1. Różnice pomiędzy samogłoskami a spółgłoskami.

• Samogłoski są otwarte (brak zwarcia lub szczeliny), dźwięczne i są ośrodkiem sylaby.

1. Upodobnienia (asymilacja).

• Jest to proces polegający na pełnej lub częściowej adaptacji głoski do jej fonetycznego otoczenia.

• U podstaw tego procesu leży tendencja do ujednolicenia ruchów artykulacyjnych, w trakcie wypowiedzi.

• Upodobnienia powstają w wyniku koartykulacji, czyli nakładania się na siebie ruchów artykulacyjnych, charakterystycznych dla sąsiadujących ze sobą głosek. Koartykulację dzielimy na:

1. Antycypację – wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia następnej głoski. W ten sposób powstają upodobnienia wsteczne.

2. Persewerację – przedłużenie układu mowy w następną głoskę. W ten sposób powstają upodobnienia postępowe.

1. Podział upodobnień ze względu na:

1. Udział wiązadeł głosowych (dźwięczność)

2. Miękkość

3. Miejsce artykulacji

• W słowach polskiego pochodzenia

• W słowach pochdzących z języków obcych

1. Rodzaj artykulacji

1. Wymowa samogłosek Ą, Ę.

• Wymowa samogłosek ą, ę jest synchroniczna tylko przed spółgłoskami szczelinowymi (w, f, z, s, ś, ź, ż, h)

• Wymowa samogłosek ą, ę jest asynchroniczna (konsonantyczna) przed spółgłoskami nieszczelinowymi.

I o, e + m	II o, e + n	III o, e + ń	IV o, e + nga	V o, ę
kempa	kont	kreńcić	monka	vąvus
rombać	mondry	końcik	renka	vąxać
bemben	pront	pamieńć	зv’enk	sąśat
tempy	penзel	p’eńć	ponk’i	gęsty

1. Inne.

• i i j są półsamogłoskami i są niezgłoskotwórcze. Występują zawsze po spółgłoskach miękkich.

• ć, ś, ź, ń, dź to najbardziej miękkie spółgłoski w języku polskim.

• Jeśli i sąsiaduje z inną samogłoską w sylabie, nie zapisujemy go, a spółgłoskę, po której występowało zmiękczamy znakiem ‘.

• [nga] występuje przed g i k

• t, d , n zapisujemy z „kropeczkami” pod spodem kiedy występują przed sz, rz, cz, dż.

• Denazalizacja – utrata nosowości