Pielęgniarstwo w 
środowisku 
nauczania i 
wychowania 

POZ ‐ Wykłady 

 
 
 

III 

Rok

 

Paweł Rucki 

Uniwersytet Medyczny w Łodzi 

III Rok 

Wykład 1 

Główne założenie Medycyny Szkolnej 

Główne założenia pielęgniarstwa w środowisku nauczania i wychowania to profilaktyka, której można wyróżnić 
4 elementy: 

1. Profilaktyczna opieka nad uczniami sprawowana jest przez: 

a. pielęgniarkę lub higienistkę szkolną w gabinecie profilaktycznym w szkole, 
b. lekarza POZ w zakładzie opieki zdrowotnej lub innym miejscu praktyki zawodowej lekarza, 
c. lekarza stomatologa w ogólnodostępnej poradni stomatologicznej. 

2. Nadzór nad realizacją profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami. 
3. Kształcenie  i  doskonalenie  pielęgniarek  i  higienistek  szkolnych  oraz  lekarzy  POZ  w  zakresie  zagadnień 

związanych ze sprawowaniem profilaktycznej opieki nad uczniami. 

4. Monitorowanie stanu zdrowia uczniów oraz zabezpieczenia profilaktycznej opieki zdrowotnej nad nimi. 

Wg WHO 

profilaktyczna opieka zdrowotna

 nad uczniami to I element nowoczesnego programu zdrowia w szkole, 

na który składa się: 

• edukacja zdrowotna i promocja zdrowia, 
• środowisko szkolne i społeczne (przyjazne zdrowiu), 
• posiłki szkolne, 
• wychowanie fizyczne i rekreacja, 
• poradnictwo i wsparcie w zakresie zdrowia psychicznego. 

Pielęgniarka  w  środowisku  nauczania  i  wychowania  –  to  pielęgniarka  pracująca  w  POZ,  wypełniająca  funkcje 
wobec ucznia, wychowanka w środowisku nauczania i wychowania, jego rodziny, społeczności szkolnej i lokalnej. 

Realizuje  funkcje:  wychowawczą,  opiekuńczą,  profilaktyczną,  promocji  zdrowia,  diagnostyczną,  terapeutyczną, 
rehabilitacyjną, leczniczą, edukacyjną – w stosunku do dzieci w wieku szkolnym – uczniów szkół i wychowanków 
placówek opiekuńczo‐wychowawczych. 

Podmiotem działań jest społeczność szkolna: uczniowie, pracownicy, rodzice. 

Pielęgniarka  realizuje  zadania  w:  szkołach,  bursach,  internatach,  domach  dziecka,  pogotowiach  opiekuńczych, 
szkołach specjalnych, innych placówkach opiekuńczo‐wychowawczych. 

Typ szkoły 

Zalecana liczba uczniów na 1 pielęgniarkę 

Szkoła podstawowa, gimnazjum, liceum, liceum profilowane 
(bez nauki w warsztatach) 

800 + 10% 

Zasadnicze szkoły zawodowe i techniczne z warsztatami 

700 

Szkoły specjalne dla dzieci i młodzieży 

A – z lekkim upośledzeniem umysłowym, sprawnych ruchowo 

150 

B – z lekkim upośledzeniem umysłowym i 
niepełnosprawnością; umiarkowanym upośledzeniem i 
sprawnością ruchową 

80 

C – z umiarkowanym i znacznym upośledzeniem  umysłowym i 
niepełnosprawnością ruchową 

30 

Główny kierunek działań to 

profilaktyka I‐rzędowa  
i promocja zdrowia. 

Profilaktyczna opieka zdrowotna sprawowana przez lekarza obejmuje: 

1. edukację zdrowotną uczniów i ich rodziców / prawnych opiekunów, 
2. wykonywanie profilaktycznych badań lekarskich (bilansów zdrowia) w ustalonych grupach wiekowych oraz 

prowadzenie dokumentacji medycznej uczniów wg określonych wzorów, 

3. formułowanie na piśmie zaleceń dla pielęgniarki co do dalszego postępowania z uczniami, 
4. czynne poradnictwo dla uczniów / opiekunów. 

Profilaktyczna opieka zdrowotna sprawowana przez lekarza stomatologa obejmuje: 

1. prowadzenie edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia jamy ustnej, 
2. profilaktyczne badania stomatologiczne, 
3. profilaktykę próchnicy zębów, 
4. profilaktykę badań ortodontycznych, 
5. kwalifikowanie do szczególnej opieki stomatologicznej. 

Wykład 2 

Wykaz świadczeń zdrowotnych 

Pielęgniarki w środowisku nauczania i wychowania: 

1) Promocja zdrowia, edukacja zdrowotna, profilaktyka: 

a) planuje działania, realizuje i dokonuje oceny wyników, 
b) wspiera w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia nauczycieli i wychowawców, 
c) bierze udział w projektowaniu i programowaniu zajęć z edukacji zdrowotnej w placówce, 
d) opracowuje scenariusze zajęć z uczniami / rodzicami w zakresie promocji zdrowia, 
e) przygotowuje materiały dydaktyczne na zajęcia warsztatowe z młodzieżą, 
f) udziela porad dot. postaw i zachowań zdrowotnych, 
g) bierze udział w realizacji programów zdrowotnych w środowisku szkolnym, w tym projektu szkoły 

promującej zdrowie. 
 

2) Świadczenia diagnostyczne: 

a) pomiar podstawowych parametrów życiowych, 
b) wady zgryzu, 
c) pomiary antropometryczne, 
d) badania zaburzeń ruchu, 
e) badania ostrości wzroku i widzenia barw, 
f) badanie słuchu i wymowy, 
g) badania fizykalne (np. w nagłych zachorowaniach, urazach, w celu dokonania wstępnej oceny), 
h) pobieranie materiału do badań lub kierowanie na badania diagnostyczne i bakteriologiczne, 
i) identyfikacja uczniów z problemami zdrowotnymi, szkolnymi, społecznymi, 
j) diagnozowanie zagrożeń dla zdrowia i rozwoju ucznia / wychowanka, 
k) podejmowanie decyzji co do postępowania z uczniem / wychowankiem w nagłych zachorowaniach (ocena 

stanu zdrowia dziecka, ocena ciężkości urazów i organizowanie bezpiecznego transportu chorego). 
 

3) Świadczenia profilaktyczne: 

a) organizacja i realizacja: 

i) szczepień ochronnych, 
ii) profilaktyki fluorkowej, 
iii) programów profilaktycznych, 

iv) zadań edukacyjnych i promocji zdrowia, 

wynikających z potrzeb podopiecznych i 
środowiska lokalnego. 

4) Świadczenia terapeutyczno‐lecznicze: 

a) prowadzenie poradnictwa zdrowotnego, 
b) realizacja działań mających na celu wspieranie dzieci i ich opiekunów w rozwiązywaniu problemów 

zdrowotnych, szkolnych i społecznych, 

c) podejmowanie działań w celu zlikwidowania lub ograniczenia występowania zagrożeń dla zdrowia, 
d) pielęgnacja i farmakologiczne leczenie skóry (opatrunki, okłady, kompresy), unieruchamianie kończyn po 

urazach (złamaniach, zwichnięciach), 

e) inne zabiegi: usuwanie ciał obcych, stawianie baniek, przemywanie oka (w zakładach całodobowych  

i specjalistycznych), 

f) podawanie leków (wg zlecenia lekarskiego, samodzielnie wg rozporządzenia z 17/09/1997), 
g) cewnikowanie pęcherza moczowego (np. dzieci z porażeniem wiotkim, pęcherzem neurogennym), 
h) udzielenie I pomocy w stanach zagrożenia życia, 
i) prowadzenie resuscytacji krążeniowo‐oddechowej, 
j) realizacja procesu pielęgnowania uczniów i wychowanków przewlekle chorych, niepełnosprawnych, z grupy 

ryzyka oraz z innymi problemami zdrowotnymi, szkolnymi, społecznymi. 
 

5) Świadczenia opiekuńcze: 

a) nadzór nad podawaniem i przyjmowaniem leków w zakładach opiekuńczych, wychowawczych, 24h, 
b) wywiad środowiskowy w środowisku domowym ucznia lub w środowisku nauczania i wychowania, 
c) uzgadnianie konsultacji, wizyt, badań, transportu, 
d) współpraca z pielęgniarką rodzinną, lekarzem POZ, opieką społeczną w zakresie wsparcia dzieci z rodzin 

ubogich, ze środowisk trudnych itp., 

e) zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny, 
f) zorganizowanie pomocy leczniczej, konsultacji, porady lekarskiej, 
g) pomoc w umieszczeniu dziecka na koloniach zdrowotnych, obozach itp., 
h) identyfikacja dzieci krzywdzonych i organizacja pomocy, 
i) inicjowanie wsparcia społecznego i instytucjonalnego, 
j) świadczenia w zakresie nadzoru nad warunkami sanitarno‐higienicznymi, 
k) ocena stanu sanitarno‐higienicznego, bezpieczeństwa oraz warunków nauczania w szkole. 

 

6) Świadczenia organizacyjno‐administracyjne: 

a) organizowanie stanowiska pracy, 
b) prowadzenie obowiązującej dokumentacji zdrowia ucznia, 
c) opracowanie planu opieki pielęgniarskiej nad uczniami (roczne, miesięczne), 
d) prowadzenie sprawozdawczości, 
e) monitorowanie i analiza świadczeń zdrowotnych – pielęgniarskich, stanu zdrowia dzieci i młodzieży, 

wypadków i urazów na terenie placówki, 

f) organizacja i analiza kwalifikacji lekarskiej uczniów do grup ćwiczeń na WF, 
g) udział w radach pedagogicznych i zespołach szkolnych ds. promocji zdrowia, 
h) informowanie placówki (dyrekcji) o zagrożeniach dla zdrowia podopiecznych. 

Standardy postępowania 

Standardy postępowania w profilaktycznej opiece zdrowotnej nad uczniami sprawowanej przez piel. szkolną: 

(dokładny opis w ksero – standardy szkolne) 

I.

Przestrzeganie prawa uczniów do informacji, prywatności, intymności i poszanowania godności osobistej 
oraz zachowania tajemnicy zgodnie z prawami pacjenta. 

II.

Przeprowadzanie testów przesiewowych i kierowanie postępowaniem poprzesiewowym w stosunku do 
uczniów z dodatnim wynikiem testów. 

III.

Przygotowanie profilaktycznych badań lekarskich uczniów, analiza i wykorzystanie ich wyników. 

IV.

Wykonywanie obowiązkowych szczepień. 

V.

Prowadzenie u uczniów szkół podstawowych grupowej profilaktyki próchnicy zębów metodą 
nadzorowanego szczotkowania zębów. 

VI.

Przekazywanie informacji o kwalifikacji lekarskiej do wychowania fizycznego i sportu szkolnego oraz 
współpraca z nauczycielami WF. 

VII.

Poradnictwo czynne dla uczniów z problemami zdrowotnymi. 

VIII.

Prowadzenie edukacji zdrowotnej uczniów i ich rodziców oraz uczestnictwo w szkolnych programach 
profilaktycznych i promocji zdrowia. 

IX.

Współdziałanie z dyrekcją i pracownikami szkoły oraz terenową stacją sanitarno‐epidemiologiczną w 
zakresie tworzenia w szkole środowiska nauki i pracy sprzyjającego zdrowiu. 

X.

Udzielanie pomocy przedlekarskiej uczniom i pracownikom szkoły. 

Wykład 3 

Napotykane problemy 

• Problemy zdrowotne: 

o

zaburzenia rozwoju fizycznego (niskorosłość, otyłość , zaburzenia dojrzewania płciowego), 

o

zaburzenia rozwoju i zdrowia psychicznego, 

o

zaburzenia narządu zmysłów i mowy, 

o

choroby przewlekłe (astma, DM, padaczka), 

o

niepełnosprawność. 
 

• Problemy szkolne: 

o

długoroczność, uczniowie „przerośnięci” (starsi o 2 lata), 

o

trudności w nauce i związane z sytuacjami szkolnymi reakcje i obawy psychosomatyczne, 

o

trudności w przystosowaniu się do rytmu pracy szkolnej (nadpobudliwość, zahamowanie). 
 

• Problemy społeczne: 

o

związane z rodziną: 
patologia lub trudności w podołaniu funkcji 
wychowawczej (alkoholizm, przestępczość, 
konflikty, rozbicie rodziny, śmierć / choroba 
przewlekła, trudne warunki bytowe, 
maltretowanie / zaniedbywanie dziecka); 

o

związane z uczniem: 
używanie substancji psychoaktywnych, 
nieprzystosowanie społeczne; 

o

związane z rówieśnikami: 
‐ trudności w relacjach z kolegami w klasie (brak 
akceptacji, izolacja, odrzucenie, przemoc), 
‐ kontakty z grupami nieformalnymi o cechach patologii społecznej (sekty, gangi). 

Zadaniem pielęgniarki jest identyfikacja uczniów z problemami: 

1. Analiza dokumentacji zdrowotnej uczniów. 
2. Zebranie informacji o nowych zachorowaniach lub zaostrzeniach chorób i urazach, które miały miejsce w 

okresie wakacji: 

a. od uczniów poprzez odwiedzenie każdej klasy i spisanie nazwisk uczniów, którzy sami zgłaszają 

przebyte choroby, 

b. od rodziców – w czasie zebrania z rodzicami. 

Choroby przewlekłe w szkole: 

alergie, skrzywienie kręgosłupa, 
płaskostopie i inne wady postawy, 
choroby kości (w tym kręgosłupa i 
stawów), przewlekły nieżyt 
oskrzeli, astma i inne ch. płuc, 
nerwica i inne ch. psychiczne, ch. 
ukł. moczowego, przewlekłe ch. 
skóry, choroby serca, tarczycy, 
padaczka. 

Do grupy uczniów z problemami szkolnymi należy zaliczyć uczniów: 

• drugorocznych, 
• przerośniętych, 
• z trudnościami w nauce, które istniały w poprzednich latach / wystąpiły w pierwszych miesiącach nauki w 

danym roku, 

• zgłaszających się często do gabinetu medycznego z objawami i skargami, 
• mających wg wychowawcy trudności w przystosowaniu się, 
• mających problem z kontaktem z rówieśnikami i nauczycielami. 

Pytania do ucznia: 

Czy chętnie chodzi do szkoły? 

Jakie przedmioty go interesują i czy lubi się ich 
uczyć? 

Jakie oceny otrzymał w ostatnim semestrze? 

Czy ma trudności w nauce i z jakich 
przedmiotów? 

Czy potrzebuje pomocy w nauce? 

Czy ma zdolności, które rozwija? 

Czy ma jakieś zajęcie pozaszkolne? 

Czy należy do organizacji szkolnych? 

Czy ma kolegów, czy woli samotność? 

Czy często popada w konflikty? 

Czy lubi swoją klasę, czy czuje się w niej dobrze? 

Czy jest lubiany w klasie? 

Czy boi się nauczycieli? 

Czy rodzina jest dobra dla niego? 

Czy rodzice interesują się jego kłopotami  
i potrafią mu pomóc? 

Czy ma swój pokój / kąt i odpowiednie warunki 
do nauki? 

Przemoc wśród uczniów 

Formy przemocy: 

→ bezpośrednie – z użyciem siły, 
→ pośrednie, 
→ izolowanie. 

Oznaki sugerujące, że uczeń jest ofiarą przemocy: 

podstawowe: 

o

jest przezywany, upokarzany, wyśmiewany, zastraszany, koledzy grożą mu, drażnią, 

o

jest zaczepiany, popychany, trącany, 

o

jest wciągany w kłótnie, bójki, w których jest słabszą stroną, nie broni się, próbuje uciec, płacze, 

o

koledzy zabierają mu książki, pieniądze lub inne rzeczy, niszczą jego własność, 

o

ma siniaki, zadrapania lub podarte ubranie i nie potrafi wytłumaczyć ich wiarygodnie; 

drugorzędowe: 

o

w czasie przerw jest zwykle samotny, stara się przebywać w pobliżu nauczyciela lub dorosłych, 

o

do drużyny, zespołu, wybierany jest jako ostatni, 

o

ma problemy z głośnym wypowiadaniem się na lekcji, sprawia wrażenie osoby wrażliwej, niepewnej 

o

wygląd sfrustrowany, smutny, 

o

ma coraz gorsze wyniki w nauce; 

Oznaki obserwowane w domu: 

podstawowe: 

o

wraca do domu w podartych lub pobrudzonych ubraniach, ma zniszczone podręczniki, 

o

ma siniaki, zadrapania lub podarte ubranie i nie potrafi wytłumaczyć ich wiarygodnie; 

drugorzędowe: 

o

nie odwiedzają go koledzy, nie chodzi do ich domów, nie przebywa na podwórku, 

o

często nie ma przyjaciela, z którym może spędzać wolny czas, 

o

rzadko jest zapraszany na imprezy do kolegów i nie jest zorganizowany, 

o

nie lubi bądź boi się chodzić do szkoły, rano odczuwa różnorodne dolegliwości, 

o

do i ze szkoły często idzie dłuższą drogą (bez uzasadnienia), 

o

ma kłopoty ze snem, koszmarne sny, płacze w nocy, 

o

maleje jego zainteresowanie szkołą, 

o

sprawia wrażenie osoby smutnej, w depresji, często ma napady złości, zmienne nastroje, 

o

prosi rodziców o pieniądze lub je kradnie (aby przypodobać się prześladowcy). 

Wykład 4 

Diagnoza pielęgniarska 

Diagnoza pielęgniarska – to rozpoznanie stanu zdrowia ucznia i przewidywanie tendencji rozwojowych na podst. 
aktualnych objawów (cech, parametrów, dolegliwości) opartych na znajomości prawidłowości związanych zarówno 
z rozwojem psychosomatycznym ucznia, jak też czynnikami, które mają oddziaływać na stan jego zdrowia. 

Dane wykorzystywane w diagnozowaniu 

Elementy środowiska ucznia: 

1. Stan sanitarny środowiska szkolnego: 

a. zapotrzebowanie w wodę, 
b. usuwanie odpadków i nieczystości, 
c. stan pomieszczeń sanitarnych w szkole. 

2. Poziom bezpieczeństwa psychicznego i fizycznego czynników  

w szkole: 

a. zadowolenie ze szkoły (stosunek uczniów do szkoły), 
b. poczucie obciążenia nauką, 
c. traktowanie uczniów przez nauczycieli, 
d. przemoc i wandalizm w szkole, 
e. stosunek uczniów do nauczycieli, 
f. osamotnienie ucznia w szkole / klasie, 
g. sposób nauczania w szkole / klasie – ocena uczniów i 

nauczycieli, 

h. bezpieczeństwo fizyczne w szkole (urazy, wypadki). 

3. Środowisko rodzinne ucznia (dane pomocne w ustaleniu 

stopnia funkcjonalności rodziny ucznia). 

a. struktura rodziny. 

 

 

Informacje pozyskujemy od: 

1. ucznia,  
2. rodziców / opiekunów,  
3. członków społ. szkolnej 

a. rówieśników,  
b. nauczycieli / wych., 
c. pedagoga, 
d. innych, 

4. ochrony zdrowia i dokumentacji 

jej pracy związanej z diagnozą 
stanu ucznia: 

a. szkolnego stanu zdrowia, 
b. zespołu lekarskiego, 
c. badania bezpośrednie, 
d. badania lekarskie, 
e. dokumentacja. 

Dane określają: 

cechy charakteryzujące samego 
ucznia, ukazując jego wewnętrzne 
i zewnętrzne zasoby, 

cechy środowiska ucznia  
i istniejących w nim zasobów 
ludzkich i rzeczowych.