Grecja lądowa i wyspy

Początki kultury mykeńskiej:

 na początku II tys. mamy stagnację, ale w końcu XVI w. w całej Grecji kontynentalnej są radykalne przemiany

w all dziedzinach życia i powstaje kultura mykeńska

 mamy 2 zespoły grobów w Mykenach od Schliemanna, bardzo bogato wyposażone, wysoki poziom

wykonania przedmiotów i subtelność zdobienia („książęta z grobów szybowych”)

 nie ma śladów osadnictwa z Myken, wiemy, że byli bogaci i że rydwany konne były ważne, bo motyw wozu

jest w ornamentyce

 są hipotezy, ale nie ma dowodów, co do genezy tych przemian, na pewno w okresie XVI-XII w. mamy ślady

wpływów obcych i dzieła własne, szybki rozwój i harmonia

 nie wiadomo skąd mają tyle bogactwa i rozwiązania wariantowe: 1) grabież wojenna, rabunek; 2) zapłata za

służbę najemną; 3) handel dalekosiężny; nie wiadomo, ale all 3 się uzupełniają i tak jest

 wg terminologii arch. mamy okres późno helladzki I (1580-1500) i II (1500-1450)

Ośrodki kultury mykeńskiej w Grecji właściwej:

 widać wpływy Krety w ceramice, są morskie motywy, w gliptyce, etc.
 n. ważniejszy ośrodek to Mykeny, mamy ruiny twierdzy na wzgórzu, poza murami zespół grobów

kopułowych (bo tamten od szybowych był wewnątrz murów); to jest z po 1400r., wcześniejszych śladów
zabudowy nie ma, tylko resztki drogi do cytadeli

 dalej mamy ośrodek Tyryns – mamy warownię dużą, dobre mury z bloków (XIV/XIII w.)
 inny ośrodek polityczny – w Pylos w Mesenii; są ruiny kompleksu pałacowego z XIII w.

 stąd wiele tabliczek z PL B
 wg mitów Pylos miało założone być przez Neleusa, co z Beocji przybył; jego syn Nestor był

bohaterem z wojny trojańskiej i opis tego pałacu w Odysei, więc archeo nazwali to Pałacem Nestora

 w Sparcie mamy ślady istnienia ośrodka władzy, osadnictwa
 w Beocji są 2 ważne zespoły:

 jeden w Gla (resztki ogromnej twierdzy, bronionej murami i wodami jeziora)
 drugi w Tebach, ale resztki pod zabudową obecną; wg legendy Teby założył Kadmos, co z Fenicji

przybył (stąd wg archeo – tzw. pałac Kadmosa w Tebach), a zniszczone miały być wskutek wyprawy 7
wodzów zorganizowanej przez jednego z synów Edypa

 Akropol w Atenach – teren osadnictwa w all II tys., była twierdza tu w XIV/XIII w.; gł. Ateny związane z

Tezeuszem

 ale w Grecji mykeńskiej nie mamy miast, wokół pałacu były domostwa służby, osadnictwo jest rozproszone
 no i w XV w. Kreta pada ofiarą napaści achajskiej, najeźdźcy osadzają się w Knossos i Kreta staje się

mykeńska

Pismo linearne B i język tabliczek:

 świat mykeński przyjął pismo z Krety i dopasował go sobie; nie wiadomo gdzie utworzono to B, czy na Krecie

czy na Peloponezie, ani nie wiemy kiedy (n. starsze z ok. 1380), ono odczytane, w 1953 przez M. Ventrisa i J.
Chadwicka, narodziła się też epigrafika mykeńska i tłumaczą to jak kudurru :)

 LB przeznaczone do pisania na materiale gładkim, tabliczki gliniane używane do podręcznych notatek i

tekstów przygotowawczych, a nie do trwałego przechowywania, wypaliły się przypadkiem, jak był pożar i
stąd mamy z Knossos i z Pylos tabliczki głównie

 te tabliczki są z biur pałacowych, jakieś wykazy i listy, dość krótkie; teksty w sumie jednolite dość językowo –

albo skrybowie pisali określonymi formami tylko, albo zrobili sobie nad-dialekt i używali w all państwach
myk.

Obraz społeczeństwa w tabliczkach z pismem linearnym B:

 odtwarzamy go gł. na podst. danych z tabliczek i innych źródeł archeo, ale kijowo, bo ograniczona ilość jest, i

gł. z pałaców

 wg wyposażenia grobów widać różnice majątkowe, twierdze i pałce mówią o zdolności mobilizowania do

pracy wielkiej liczby ludzi

 podst.. życia gosp. i społ. jest rola władcy i jego urzędników – grupa zwana „pałacem”, bo:

 w pałacu były magazyny, gdzie składano produkty rolne i rzemieślnicze, były warsztaty rzemieślnicze

co robiły na potrzeby ludzi i na wymianę, też dalekosiężną

 pałac organizował produkcję, handel ze światem zew., dystrybutorem dóbr, tu pracowali pisarze, co

robili spisy ziemi, ludzi, wytworów rolnych, transakcje, etc.

 ta ekonomika pałacowa zanika po 1200r. wskutek zaburzeń

 większość ludzi żyła w społ. wiejskich, dość zamkniętych; mieli powinności wobec pałacu określone

obyczajem i zaleceniem król. urzędników, ale w życiu jego nie uczesz.; jak zniszczyli ten system była ulga dla
ludu na jakiś czas

 wanaks – tak się określa władcę, w znaczeniu władca/pan (bogów, czy ludzi), ma rozległa władzę w roli

pałacu też, organizuje też kult (ale NIE król-kapłan!)

 późniejsze basileus – ktoś stojący na grupie ludzi, ale na niższym stanowisku )np. basileus kowali)
 lawagetas – dostojnik, „ten, co prowadzi laoi” – lud uzbrojony, czyli wojowników; nie wiadomo czy to

dosłownie wódz armii

 państwo podległe wanaksowi z Pylos podzielone było na 2 prowincje i 16 mniejszych okręgów, a każdy z nich

podlegał urzędnikowi z tytułem koreter (zastępca jego – prokoreter)

 damos/demos – lud, zbiorowość obywateli, też obszar przez nich zamieszkały; to kolektywny właściciel

pewnego rodzaju ziemi, którą otrzymuje od ludu; też jest damokoro – wysoki urzędnik mianowany przez
władcę

 są różne typy ziemi, o różnym statusie, podległe pałacowi; urzędnicy piszą kto ma jaką ziemię i jakie daniny

ma dawać, a kto jest wolny od danin; all ziemia była królewska, prywatnej raczej nie było, czasem król tylko
ze swych prerogatyw rezygnował; rodzaje ziem (kotona = ktoina):

 kotona kitimena – działka ziemi prywatnej (w sensie ogranicz.), dostają ją od króla różni dostojnicy i

ludzie dworu

 kotona kekemena – ziemia publ. w bezpośr. władaniu króla; jej część należy do damos, skąd w

dzierżawę biorą ją ludzie; różne ziemie dostają, nie ma znaczenia co za koleś, różnica w
powinnościach wzgl. pałacu jest

 duże znaczenie miała hodowla bydła (gł. Knossos, co mieli też wiele owiec), Ew. kozy miały swą rolę
 rzemiosło się rozwijało, wysoki stopień, osiągano przez podział pracy i wąską specjalizację; rzemieśl.

skupiano wokół król. dworów; była obróbka brązu, wytwarzanie tkanin

 kowale np. to dostawali od urz. król. surowiec i im dawali gotowe produkty, raczej nie było

swobodnych kowali poza pałacowymi; wiele ich było

 a tkactwo NIE było monopol. przez pałac, robiono dla siebie w gosp. domowych, a pałac organizował

produkcję pewnych typów

 pałac też organiz. handel ze św. zew., bo on miał tylko nadwyżki produktów rolnych i rzemieślniczych (cera,

zboże, oliwa, wino, tkaniny, etc.); no i też władca z otoczeniem odbierali towary przywożone i zaspokajali
potrzeby ludu z gosp. centrum

 handlem zajmowali się pewnie król. agenci, co brali król. statki i wieźli król. towary; raczej swobodnych

kupców nie było

 Struktura społeczna:

 wokół króla mamy grupę hequetai – „ci, co za kimś postępują”; uprzywilejowani, król daje im spore

ziemie, może też specj. szaty, no i niewolników mają, tez rydwany od króla, co dbał o ich stan; może
to wojownicy na rydwanach, na pewno w zwykłych dowodzą

 telestai – skład tego heterogeniczny, są użytkownicy dużych działek i rzemieślnicy (folusznik,

garncarz, pasterz), mają różnej kategorii ziemię; możliwe, że mieli świadczyć różne usługi od rzem.
do wojsk. dla króla

 teorie porównujące ten system z feudalnym są głupie, bo ogromne różnice są
 raczej byli chłopi w gminach wiejskich, co robili przymusowo wiele, np. budowa fortyfikacji, pałaców, dróg,

etc.

 wiemy, że byli niewolnicy, są i laski i meni

 większość należy do pałacu, gdzie w rzemieśl. robią, ew. w służbie pałacowej byli
 mogą należeć też do prywatnych posiadaczy
 są też ci, co nalezą do bóstw, mogli dzierżyć siemię publ.
 no i niewolnictwo tutaj inne niż później, bo podział ziemi nie ostry w wolnych/niewolnych, kolesi

określa gł. stosunek do pałacu, no i ci od bóstw

 zasady organizacji armii:

 byli ludzie, co zajmowali się wozami bojowymi władcy, np. w Pylos była flota i wioślarze, nadzorowali

sobie też wybrzeże, ale i tak paląc im spalono i tyle

 w malarstwie wiele przedst.. wojennych, ale też wiele innych

Wierzenia i kult:

 wśród bogów gr. z I tys. są: Zeus, Posejdon, Hera, Ares, Artemida, Hermes, Dionizos; też 2 boginie Posidaeja i

Diwija, żeńskie opow.. Zeusa i Posejdona, z tym, że Posejdon ma pierwszeństwo; jest też Pawajon

 ale NIE MA Demeter, Afrodyty, Apollona, a oni gł. są ze starszych
 kilka bogiń ma tytuł Potnia – Pani/Władczyni (np. Pani Atana/Atena, Pani Labiryntu, Azji, na koniu, ze

szczytów, etc.), są też boginie Pipituna (polowań), Eleutia (porodów), Erinu, Mater Theia (Matka Boża),
Wanasoi (Dwie władczynie), Wanaks, Manasa, Dipsoi

 bogom ofiarowuje się oliwę, zboże, wino, sery, miód, wełnę, ew. w Pylos owce i byki (w Knossos nie), też

kosztowne naczynia, niewolników; były kapłanki i kapłanki

 miejsca kultu: sanktuaria wiejskie, mamy ołtarze w pałacu w Pylos, n. ważniejszy megaron z ogniskiem był w

pałacu i w domu; były też osobne budynki kultowe

 zwyczaje pogrzebowe: dominowały w okresie 2000-1600 groby jamowe i skrzynkowe, liczba ich potem się

zmniejszała, ale była; aryst. budują sobie w XVI w. już groby szybowe i bogato wyposażają to; potem się
wytwarzają 2 typy bogatych pochówków (zbiorowych nadto):

 kopułowe, gdzie wsadzano władców
 komorowe, dla elity

Stosunki ze światem zewnętrznym. Osadnictwo mykeńskie poza Grecją:

 od XV w. mamy dowody kontaktów; był okres pokojowego współdziałania k. min. i k. myk.
 inwazja grecka na Kretę doprow. do załamania handlu minojskiego, mieszk. zajęli miejsce Kret. i rozszerz.

granice świata dostępnego żeglarzom M. Egej.

 robili wyprawy na Zachód, wiele śladów archeo z Wysp Eolskich (dziś. Liparyjskich), na Sycylii, w Tarencie, też

Cyklady, mammy zabytki z Rodos (gł. cera i naczynia, groby też komorowe)

 stosunki z Cyprem – podróże handlowe, rabunki też tam były; w Syrii i Palestynie, w Egipcie stanowisko cery

w Tell-el-Amarna, w Azji Mn. też są – m.in. Milet, Jasos, Chios, Lesbos, Troja

Handel:

 Achajowie na pewno szukali metali, bo mieli za mało, na pewno miedzi na Cyprze i w pn Syrii
 nie wiadomo skąd cynę i srebro
 mieli złoto ale nie widmo skąd a ważne do pochówków i pałaców
 bursztyn też kombinowali, do ozdób, też pewnie kosć słoniową do plakietek, też sprowadzano okazałe

przedmioty luksusowe (broń, biżuteria)

 w zamian dawali dobrą, malowaną cerę, oliwę w dzbanach, ew. zboże i wino; ew. też przedmioty rzemieśl.

(broń, tkaniny, ozdoby)

 handlowano też niewolnikami ale kto brała a kto dawał nie wiadomo

Sprawy dyskusyjne: Achajowie w AM – sprawa Ahhijawa:

 Ahhijawa – lud zyjący nad morzem, mający liczną flotę i rydwany, tworzą silne państwo
 ich króla Attarissijas (1450-1430) zaatakował wasala hetyckiego i z 2 innymi książętami wyprawił się na Cypr;

współdziałali z nim Lukka (przyp. Likijczycy)

 potem był Mursilis II (1330-1300) co stąd, z Lazpa wysłano za niego posągi, by uzdrowić władcę hetyckiego
 w XIII w. mieli kontakty z wł. hetyckimi, listy były i prezenty grzecznościowe, był też konflikt o Milawandę
 niektórzy to identyfikują z Achajami, ale nie wiadomo

Sprawy dyskusyjne: Czy istniało imperium mykeńskie?

 rozwiązania wariantowe:

 jedno imperium rządzone z Myken przez władców, któremu byli podporządkowani lokalni książęta

czy namiestnicy - nie musi tak być, jest jednolitoś kult. ale to nie ozn. jedności polit.

 były niezależne od siebie państwa – tak też nie musi być, niby są rodzaje pochówków w obrządku, ale

to raczej mówi, że było jedno dla elity aryst. i dla wł. z ich rodziną

 raczej można uznać, że było kilka równoległych państw, co zawierały sojuszy, wyprawiali się razem, toczyli

wojny z sobą

 mamy Mykeny i blisko nich Tyryns, na pewno były jakoś zależne, za to Pylos było niezależnym państwem;

inne ważne ośrodki: Teby i Ateny; reszta osad nad morzem raczej też samodzielna

Koniec świata mykeńskiego:

 koniec XIII i pocz. XIV w. to zniszczenia i głębokie zmiany w mykeńskim kręgu, okres destabilizacji w ogóle –

upadają Hetyci, zniszczone są Ugarit i Alalach w Syrii, na Egipt napadają „Ludy Morza” (walczą z nimi
Merenptah i Ramzes III)

 zniszczone zostają pałace, znika monumentalna architektura i groby kopułowe, obniżenie poziomu życia,

wiele osad ulega opuszczeniu, wyludnienie Mesenii

 źródło destabilizacji:

 może Ludy Morza – luźna federacji różnych plemion ze wsch. wybrz. M. Śródz.
 napływ nowych grup ludności, ale nieprawda, że o nowej kulturze, na pewno skromniejsza
 może stosunki wew. – konflikty między ośrodkami (w kilku miejscach pałce zamieniły się w cytadele;

alki władców) i napięcia społ. (daniny, prace budowlane, etc.)

 sam okres niepokojów miał się zacząć po wojnie trojańskiej, a zakończyć wyprawami, „powrotem

Heraklidów” (potomków Herkulesa)

 że niby Eurysteusz wypędził po śmierci Heraklesa jego synów z Myken, a oni niepogodzeni starali się

wrócić bez powodzenia i dopiero ich III pokoleniu udało się na czele gr. plemienia Dorów ustanowić
tam dynastie

 i że niby Dorowie wyruszyli z Dorydy, niedużej krainie w śr. Grecji, nieco na pn od Delf, lub z

górskiego pasma Pindos, dzielącego Tesalię od Epiru

 z inwazją Dorów kończył się „czas bohaterów”, czas mitycznych opowiadań i zaczynał się „świat ludzi”
 skoro Dorowie są greccy, to musieli wyruszyć z wew. świata myk.; może wskutek biedy, może słabość

przeciwnika

Sprawy dyskusyjne: Najazd Dorów:

 były hipotezy, że przyszli z pn z bronią żelazną, ale… może i przyszli sobie z pn (ale raczej nie), ale żelaznej

broni nie mieli

 raczej pierwotne siedziby Dorów na peryferiach świata mykeńskiego były i była migracja dorycka

Sprawy dyskusyjne: Grecy wśród „Ludów Morza”:

 ich nazwy mamy w tekstach z Tell el-Amarna:

 Shardana (Sardowie?)
 Shekel/Shekelesh (Sikelowie z Sycylii/mieszk. Sagalassos w AM?)
 Lukka (Lykijczycy?)
 Danuna

 w dokumentach Ramzesa II mamy:

 Dardana (Dardanowie, czyli Trojańczycy?)
 Iliunna (ludzie z Ilionu?)
 Kalikisha
 Masa
 Mushant
 Pidasa

 lista ludów rozbitych przez Merenptaha:

 Akaiwasha/Ekewesh
 Lukka
 Shardana

 Shekelesh

 Tjekker (Teukrowie z Cypru?)
 Tursha/Tersh (Tyrsenowie, czyli Etruskowie?)

 analogiczne teksty Ramzesa III pokazują:

 Danuna
 Pulesati (Filistyni)
 Shardana
 Shekelesh
 Tursha
 Weshasha
 Zakaray

 spośród tego do Greków odnosiły się nazwy Akaiwasha (Ekewesh) i Danuna

Sprawy dyskusyjne: Wojna trojańska:

 historia Troi zaczyna się w ok. 3000r. jak powstaje warowna osada, co zachow. ciągłość kult. aż do 1800r, a

wtedy powstaje Troja VI – osada z mocnymi murami, rozw. hodowla koni.

 ok. 1300 Troja ulega ruinie, nie ma śladów pożaru, żeby została najechana, ale są ślady jakoby trzęsienia

ziemi; od razu odbudow. to i mamy Troję VII a – uboższą i mniejszą warownię; zostaje zniszczona przez ludzi,
bo są ślady pożaru, etc. Nastąpił to przyp. przed 1200r.

 mieli ograniczone kontakty z Hetytami, silniej zw. ze strefą egejską, handel z Achajami (sprow. cerę, wyroby

rzemieśl.)

 Troja w mitach greckich:

 mury Troi miały być dziełem Posejdona i Apollona, ale wł. miasta, Laomedon odmówił im zapłaty

ustalonej, więc oni zesłali zarazę i morskiego potwora

 by pomóc, za radą wyroczni dano potworowi na pożarcie córkę króla, ale w ostatniej chwili uratował

ją Herakles i uwolnił w zamian za obietnice koni od Laomedona

 król znowu wykołował, no i Herakles zrobił wyprawę i zdobył miasto
 potem rządził Priam; jego syn Aleksander (Parys), co porwał Helenę, żonę Menelaosa ze Sparty i jego

brat Agamemnon zrobił wyprawę na Troję

 w Iliadzie pisze o konflikcie Achillesa z Agamemnonem, Achilles wycofał się z walki, ale jak zmarł jego

kumpel Patrokles, walczył z Hektorem (synem Priama) i zabił go

 po 10 latach Troję zdobyto mieszk. wybito lub wzięto do niewoli
 a gwałty zwycięzcy dostali od bogów i wracali do domu po wielu akcjach, m.in., wracał bohater Odys

Cyklady:

 na archipelagu Cyklad rozwinęła orygin. kulturę cykladzką, obejmująca też wyspy nie należące do Cyklad
 przebadano tylko 3 wsie:

 Filakopi na Melos
 Chalandriani na Syros
 Thera na Therze

 osadnictwo sięga ok. późnego neolitu, nie wcześniej niż III tys.
 dogodne warunki życia na wyspach, część ma dobre ziemie, są rudy metali, marmur (Paros, Naksos),

bogactwem Melos jest obsydian; niebezp. – trzęsienia ziemi

 kontakty z AM i z Grecją, wymiana ich wyrobów na żywność; odporni na obce wpływy