891

Streszczenie

Wprowadzenie: w obszarze jamy kostnej oczodołu

spotyka się wiele odmian anatomicznych, których

znajomość pozwala przewidzieć i nierzadko uniknąć

jatrogennych powikłań.

Cel pracy: określenie częstości występowania sto-

sunkowo rzadkich odmian anatomicznych w struk-

turach kostnych oczodołów.

Materiał i metody: zbadano 182 oczodoły na 100

ludzkich czaszkach macerowanych, pochodzących

z wykopalisk cmentarzysk średniowiecznych Mało-

polski (Polska).

Wyniki: obecność pojedynczego lub mnogiego

otworu oponowo-oczodołowego stwierdzono w 58

oczodołach (31,8%). Podwójny otwór podoczodoło-

wy (w jednym przypadku potrójny) stwierdzono w 24

oczodołach (13,2%). Występowanie kostnego kolca

bloczkowego stwierdzono tylko w jednym przypadku

(1%). Podobnie tylko w jednym oczodole obserwo-

wano szczelinę klinowo-jarzmową stanowiącą połą-

czenie jamy oczodołu z dołem skroniowym.

Podsumowanie: wymienione wyżej anatomiczne

odmiany należy zawsze mieć na uwadze, gdyż mogą

one imitować stan chorobowy i mają istotne znacze-

nie w anatomii chirurgicznej jam oczodołowych.

Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów

– badania czaszek ludzkich ze średniowiecznych

cmentarzysk*

Anatomical variants of human orbit bone structures

– examinations of skulls from medieval cemeteries

Stanisław Nitek

1

, Jarosław Wysocki

2, 3

Z Zakładu Anatomii Prawidłowej Centrum Biostruktury AM w Warszawie

1

Kierownik: prof. dr hab. med. B. Ciszek
Z Kliniki Otolaryngologii i Rehabilitacji Oddziału Fizjoterapii AM w Warszawie

2

Kierownik: dr hab. med. J. Wysocki
Z Instytutu Fizjologii i Patologii Słuchu

3

Dyrektor Instytutu: prof. dr hab. med. H. Skarżyński

Summary

Introduction: There are many anatomical variants

of the bone structures of the orbit. Their recognition

often allows to avoid iatrogenic complications.

Aim of the study: To determine the incidence of

relatively rare anatomical variants within orbital

bone structures

Material and methods: 182 orbits in 100 human

medieval Polish macerated skulls were investigated.

The skulls originated from excavations of medieval

cemeteries in Malopolska (Poland).

Results: The presence of a single or multiple

meningo-orbital foramen was encountered in 58

orbits (31.8%). Double infraorbital foramen (and,

in one case, even triple) was present in 24 orbits

(13.2%). The presence of bony trochlear spine

was determined in one case only (1%). Also, only

one orbit had the spheno-orbital fissure which is a

communicating route from orbit to temporal fossa.

Conclusion: One has to bear in mind that all of the

above mentioned anatomical variants may imitate

medical conditions and have a significance in the

surgical anatomy of the orbit.

HASŁA INDEKSOWE:

oczodół, odmiany, kości, anatomia

KEYWORDS:

orbit, anatomical variants, bones, anatomy

*Fragment rozprawy na stopień doktora nauk medycznych

.

Czas. Stomatol., 2006, LIX, 12, 891-897

© 2006 Polish Stomatological Association

http://www.czas.stomat.net

892

S. Nitek, J. Wysocki

Czas. Stomatol.,

Wprowadzenie

Oczodół jest obiektem zainteresowania kilku

specjalności lekarskich: chirurgii szczękowo-

-twarzowej, okulistyki, otolaryngologii, neu-

rochirurgii, onkologii i radiologii. Jest to oko-

lica trudna chirurgicznie, gdyż na małej prze-

strzeni skupionych jest wiele ważnych struktur

anatomicznych (ryc. 1). Odmiany anatomiczne

spotykane w tym obszarze mają zatem znacze-

nie kliniczne (1, 2, 21, 22).

W ścianie przyśrodkowej oczodołu, w szwie

czołowo-sitowym jest położony otwór sitowy

przedni i tylny, przez które biegną naczynia

i nerwy tej samej nazwy (5). Otwór sitowy

przedni występuje stale, natomiast tylny wy-

kazuje stosunkowo dużą zmienność: może nie

występować lub przeciwnie – być obecny w

postaci mnogiej (10, 13, 19, 20, 21, 23).

W skrzydle większym kości klinowej, w

bliskim sąsiedztwie szczeliny oczodołowej

górnej może znajdować się mały otwór lub

kanalik, znany pod wieloma nazwami za-

równo w piśmiennictwie dotyczącym ana-

tomii człowieka, jak i anatomii porównaw-

czej. Określa się go jako: otwór łzowy, kanał

Hyrtla, otwór oponowo-oczodołowy, otwór

czaszkowo-oczodołowy, kanał czaszkowo-

-oczodołowy, otwór klinowo-czołowy (3, 6,

11, 12,

14, 16, 23).

Łączy on oczodół z dołem

środkowym czaszki i jest przeznaczony dla

gałęzi oponowej tętnicy łzowej, która two-

rzy w ten sposób zespolenie z tętnicą opono-

wą środkową, a zespolenie to jest obecne u

2/3 ludzi (7). Czasami szczelina oczodołowa

górna bywa połączona z otworem oponowo-

-oczodołowym (8). Położenie otworu może

mieć istotne znaczenie kliniczne; uszkodze-

nie podczas zabiegu w obrębie oczodołu tęt-

nicy oponowo-łzowej przechodzącej przez

otwór oponowo-oczodołowy wiąże się z prze-

dłużeniem czasu zabiegu (8).

Guzek oczodołowy kości jarzmowej (guzek

Witnala) stanowi miejsce przyczepu rozcięgna

mięśnia dźwigacza powieki górnej oraz więza-

dła powiekowego bocznego. Występuje on w

ponad 50% przypadków (15, 22). Z kolei od-

mianą anatomiczną w obrębie ściany górnej

oczodołu jest kostny kolec bloczkowy wystę-

pujący z częstością około 10% przypadków

(15).

W obrębie brzegu podoczodołowego może

występować odmiana w postaci bezpośrednie-

go szwu jarzmowo-łzowego, a zatem z pomi-

nięciem szczęki. Niekiedy stwierdza się wy-

stępowanie bardzo dużego haczyka łzowego

w formie izolowanej lub w połączeniu z obec-

nością dodatkowej tzw. kości szwu w tym ob-

szarze (15). Może także występować dodatko-

wy otwór podoczodołowy (9, 14). Kość pod-

niebienna (wyrostek oczodołowy) nie zawsze

bierze udział w tworzeniu dolnej ściany oczo-

dołu. U Japończyków występuje on tylko w

około 50% przypadków (14).

Do innych odmian anatomicznych oczodo-

łu należą: obecność dodatkowej kości oddzie-

lającej całkowicie lub częściowo wyrostek

czołowy szczęki od kości czołowej (tzw. kość

przedczołowa), brak kości łzowej, dwu– lub

trójdzielność kości jarzmowej (15). Rzadko

spotykaną odmianą anatomiczną związaną

ze szczeliną oczodołową dolną, występują-

cą w 2-3% przypadków, jest szczelina kli-

nowo-jarzmowa (4). Prawidłowo zbudowa-

ny oczodół człowieka, podobnie jak wyż-

szych naczelnych (w odróżnieniu do małpia-

tek i innych ssaków), nie komunikuje się z

dołem skroniowym (jest od niego całkowicie

oddzielony). Tylko w przypadkach, w któ-

rych kość jarzmowa i skrzydło większe ko-

ści klinowej nie zrastają się ze sobą, powstaje

szczelina klinowo-jarzmowa, łącząca oczo-

dół z dołem skroniowym.

893

2006, LIX, 12

Odmiany anatomiczne oczodołów

Cel pracy

Celem pracy była ocena odmian anatomicz-

nych w oczodole oraz określenie częstości ich

występowania mające istotne znaczenie w ana-

tomii chirurgicznej kostnych jam oczodoło-

wych.

Materiał i metody

Materiał stanowiło 100 czaszek ludzkich po-

pulacji polskiej ze 182 dobrze zachowanymi

oczodołami, udostępnionych dzięki uprzejmo-

ści Zakładu Antropologii Historycznej Instytutu

Archeologii UW w Warszawie. Czaszki po-

chodziły z wykopalisk cmentarzysk średnio-

wiecznych (X-XIII w.) Małopolski ze stano-

wisk: Złota Pińczowska, Wiślica, Pińczów i

Kije. Opis powyższych stanowisk zawarty jest

w odnośnym piśmiennictwie (24).

Płeć ustalano na podstawie wielu standar-

dowych cech dymorficznych czaszek (15).

Czaszki męskie są także masywniejsze, a ich

wymiary liniowe oraz pojemność puszki mó-

zgowej lokują się w wyższych zakresach niż

czaszek żeńskich. Czaszki męskie charaktery-

zują silniej zarysowane przyczepy mięśniowe

(kresy, guzki, guzowatości), tępy brzeg po-

doczodołowy i nadoczodołowy, wydatny łuk

brwiowy i silniej rozwinięty wyrostek sutko-

wy. U mężczyzn ponadto oczodoły są sze-

rzej rozstawione i niższe niż u kobiet. Czoło

u mężczyzn pochylone jest do tyłu, podczas

gdy u kobiet jest ono ustawione prawie piono-

wo, z powodu wydatnych u nich guzów czo-

łowych.

Dokonano oceny anatomicznej oczodołu

oraz występujących w jego obrębie odmian

anatomicznych. Określono częstość ich wy-

stępowania pod kątem znaczenia klinicznego.

W analizie statystycznej dotyczącej wpływu

płci na badane cechy stosowano test t-Studen-

ta. Dodatkowo dla określenia, jaki wpływ na

wartość badanego parametru wielkościowego

ma strona ciała obliczano tzw. „test różnic”

dla prób zależnych (powiązanych). Przyjęto

poziom istotności α=0,05.

Wyniki

Wyniki obserwacji zestawiono w tabeli I,

natomiast ich ilustrację stanowią kolejne ry-

ciny (ryc. 2-6). Obecność pojedynczego lub

mnogiego otworu oponowo-oczodołowego

Ta b e l a I . Odmiany anatomiczne struktur kostnych oczodołów – badania czaszek ludzkich ze średnio-

wiecznych cmentarzysk

Badana cecha

Płeć

M

K

Otwór oponowo-oczodołowy

pojedynczy

22

21

mnogi

8

7

Guzek oczodołowy kości jarzmowej

53

32

Kolec bloczkowy

1

0

Mnogi otwór podoczodołowy

15

9

Szczelina klinowo-jarzmowa

1

0

894

S. Nitek, J. Wysocki

Czas. Stomatol.,

(ryc. 2) stwierdzono w 58 oczodołach spośród

182 z zachowaną dobrze ścianą boczną oczo-

dołu, co stanowi 31,8% oczodołów pozwala-

jących na analizę tej cechy. Otwór ten wystę-

pował z podobną częstością u obu płci. W 15

przypadkach był to otwór mnogi.

Guzek oczodołowy kości jarzmowej (tzw.

Guzek Witnala) występował obustronnie w 53

czaszkach męskich (91%) i w 32 czaszkach

żeńskich (76,2%). Jedną z form guzka ilustruje

rycina 3. Występowanie kostnego kolca blocz-

kowego (ryc. 4) stwierdzono natomiast tylko w

jednym przypadku (1%) w prawym oczodole

na czaszce męskiej (lewy całkowicie zniszczo-

ny – nie był do oceny).

Podwójny (w jednym przypadku potrójny)

otwór podoczodołowy (ryc. 5) stwierdzono na

czaszkach męskich w 15 oczodołach (8,2%)

oraz w 9 oczodołach (4,9%) na czaszkach żeń-

skich. Różnica w występowaniu otworu na

czaszkach obu płci była statystycznie istotna

(znamiennie częściej otwór mnogi występo-

Ryc. 1. Preparat oczodołu lewego – widok z boku

(po przecięciu nerwu wzrokowego); 1 – nerw łzo-

wy, 2 – nerw wzrokowy (przecięty), 3 – gałka oczna,

4 – mięsień prosty boczny (przecięty), 5 – mięsień

skośny dolny, 6 – mięsień prosty dolny, 7 – gałąź

dolna nerwu okoruchowego, 8 – gruczoł łzowy.

Ryc. 2. Mnogi (potrójny) otwór oponowo-oczodoło-

wy; 1 – kanał wzrokowy, 2 – szczelina oczodołowa

górna, 3 – otwory oponowo-oczodołowe.

Ryc. 3. Guzek oczodołowy kości jarzmowej; 1 –

szczelina oczodołowa górna, 2 – kanał wzrokowy,

3 – otwór gruszkowaty, 4 -otwór oponowo-oczodo-

łowy, 5 – guzek oczodołowy kości jarzmowej.

Ryc. 4. Kolec bloczkowy; 1 – szczelina oczodołowa

górna, 2 – kanał wzrokowy, 3 – otwór gruszkowaty,

4 – kolec bloczkowy.

895

2006, LIX, 12

Odmiany anatomiczne oczodołów

wał na czaszkach męskich). Nie obserwowa-

no natomiast istotnej statystycznie zależności

od strony ciała. Otwór podoczodołowy przyj-

mował kształt mniej lub bardziej regularnego

owalu.

Oceniając występowanie szczeliny klinowo-

-jarzmowej wykluczono czaszki, w których

zniszczenia mechaniczne mogły jako artefakt

imitować ten obraz. Prawdziwą szczelinę kli-

nowo-jarzmową w badanym materiale zaob-

serwowano zatem tylko w jednym przypadku

(ryc. 6).

Omówienie wyników i dyskusja

Otwór oponowo-oczodołowy występuje we-

dług różnych autorów od 6 do 49% przypad-

ków (8, 12, 16, 17, 18). Otwór ten także sto-

sunkowo często, bo w 3-15% przypadków

–

bywa podwójny (6, 8, 12, 17, 18). Jak wynika

z przedstawionych wyników otwór oponowo-

-oczodołowy występuje stosunkowo często,

bo u blisko 32% badanej populacji.

Guzek oczodołowy kości jarzmowej stwier-

dzono w badanym materiale w 85% przypad-

ków, częściej u mężczyzn. Według innych ba-

daczy struktura ta występuje w 54-95% przy-

padków (14, 22). Część autorów (14) podkre-

śla fakt częstszego występowania guzka na

czaszkach męskich, co jest zgodne z obserwa-

cjami własnymi.

Otwór podoczodołowy pojedynczy wystę-

puje w około 90% przypadków

,

podwójny

w pozostałych 10% (1, 9). W badanym ma-

teriale podwójny (w jednym przypadku po-

trójny) otwór podoczodołowy stwierdzono w

13,2% czaszek, istotnie częściej u mężczyzn,

ale bez istotnej różnicy w zależności od stro-

ny ciała.

Kolec bloczkowy występuje z częstością 7 –

15% przypadków (14). Występowanie kostne-

go kolca bloczkowego stwierdzono na czaszce

męskiej tylko w prawym oczodole (lewy cał-

kowicie zniszczony – nie był do oceny). Jest

to wartością znacznie zaniżoną wobec danych

podawanych przez innych autorów (14) i nie

Ryc. 5. Otwór podoczodołowy dodatkowy; 1 – ka-

nał wzrokowy, 2 – szczelina oczodołowa górna,

3 – otwór gruszkowaty, 4 – otwór podoczodołowy,

5 – otwór podoczodołowy dodatkowy.

Ryc. 6. Szczelina klinowo-jarzmowa; 1 – szczelina

oczodołowa dolna, 2 – szczelina klinowo-jarzmo-

wa.

896

S. Nitek, J. Wysocki

Czas. Stomatol.,

daje się wyjaśnić inaczej, niż różnicami mię-

dzypopulacyjnymi.

Według danych z piśmiennictwa szczelina

klinowo-jarzmowa jest obecna w 2-3% przy-

padków (4). Jednak tę odmianę anatomiczną

zaobserwowano w badanym materiale tylko

w lewym oczodole na czaszce płci męskiej (co

stanowi 1%

badanej populacji).

Podsumowanie

Wymienione odmiany należy mieć zawsze

na uwadze diagnozując chorego z patologią

zlokalizowaną w obrębie oczodołu, bowiem

mogą one imitować stan chorobowy. W szcze-

gólności odnosi się to do stosunkowo rzadkiej,

ale istotnej klinicznie odmiany, jaką jest szcze-

lina klinowo-jarzmowa. Może być ona omył-

kowo interpretowana jako zmiana pourazowa

lub destrukcja kostna będąca następstwem pro-

cesu zapalnego lub nowotworowego.

Identyfikacja otworu oponowo-oczodoło-

wego jest z kolei ważna podczas zabiegu w

obrębie szczytu oczodołu, z uwagi na zagro-

żenie krwawieniem w przypadku przecięcia

przechodzącej przez niego gałązki tętniczej.

Piśmiennictwo

1. Agthong S., Huanmanop T., Chentanez V.:

Anatomical variations of the supraorbital, in-

fraorbital, and mental foramina related to gen-

der and side. J. Oral Maxillofac. Surg., 2005, 63,

800-804. – 2. Bochenek A, Reicher M.: Anatomia

człowieka. t. I, PZWL, Warszawa 1990, 413-415.

– 3. Bochenek A, Reicher M.: Anatomia czło-

wieka. t. III, PZWL, Warszawa 1993, 187-188.

– 4. Burghart-Czaplińska M.: Szczelina klino-

wo-jarzmowa (Fissura spheno-zygomatica). Folia

Morphol., 1959, 9, 207-211. – 5. Caliot P., Plessis

J. L., Midy D., Poirier M., Ha J. C.: The intra-

orbital arrangement of the anterior and posterior

ethmoidal foramina. Surg. Radiol. Anat., 1995,

17, 29-33. – 6. Diamond M. K.: Homologies of

the Meningeal-Orbital Arteries of Humans. A

Reappraisal. J. Anat., 1991, 178, 223-241. – 7.

Fryczkowski A.: Postmortem radiologic and an-

atomical examination of the orbital arterial sys-

tem in man. Klin. Oczna, 1975, 45, 581-585. – 8.

Georgiou C., Cassell M. D.: The foramen menin-

go-orbitale and its relationship to the development

of the ophthalmic artery. J. Anat., 1992, 180, 119-

125. – 9. Hindy A. M. Abdel-Raouf F.: A study

of infraorbital foramen, canal and nerve in adult

Egyptians. Egypt. Dent. J., 1993, 39, 573-580. –

10. Kirchner J. A., Yanagisawa E., Crelin E. S.:

Surgical anatomy of the ethmoidal arteries. Arch.

Otolaryngol., 1961, 74, 382-386.

11. Kopsch F.: Rauber’s Lehrbuch der Anatomie

des Menschen, cz. II, Knochen, Baender. G.

Thieme, Leipzig 1908, 112-113. – 12. Kwiatkowski

J., Wysocki J., Nitek S.: The morphology and mor-

phometry of the so-called „meningo-orbital fora-

men” in humans. Folia Morphol., 2003, 62, 323-

325. – 13. Lang J., Schlehahn F.: Ethmoid foram-

ina and ethmoid canals. Verh. Anat. Ges., 1978, 72,

433-435. – 14. Lanz J., Wachsmuth W.: Praktische

Anatomie. Ein Lehrbuch und Hilfsbuch der ana-

tomischen Grundlagen arztlichen Handelns,

t. I, Kopf, Berlin 1979. – 15. Malinowski A.,

Strzałko J.: Antropologia, PWN, Warszawa-

Poznań 1985, s.29 i 48-49. – 16. McQueen C.

T., Di Ruggiero D. C., Campbell J. P., Shockley

W. W.: Orbital osteology: a study of the surgi-

cal landmarks. Laryngoscope, 1995, 105, 783-

788. – 17. Mysorekar V. R., Nandedkar A. N.: The

groove in the lateral wall of the human orbit. Am.

J. Roentgenol. Radium Ther. Nucl. Med., 1967,

101, 814-827. – 18. Neto S. H., Penteado C. V., de

Carvalho V. C.: Presence of a groove in the lateral

wall of the human orbit. J. Anat., 1984, 138, 631-

633. – 19. Nitek S.: Morfologia i morfometria struk-

tur kostnych oczodołu w aspekcie bezpieczeństwa

wybranych dojść operacyjnych. Rozprawa dok-

torska, AM w Warszawie, Warszawa, 2005. – 20.

Nitek S., Wysocki J.: Ocena położenia otworów si-

towych w oczodołach wykonana na czaszkach ze

średniowiecznych cmentarzysk. Czas. Stomatol.,

2006, LIX, 11, 823-827.

897

2006, LIX, 12

Odmiany anatomiczne oczodołów

21. Rontal E., Rontal M., Guilford F. T.: Surgical

anatomy of the orbit. Ann. Otol. Rhinol. Laryngol.,

1979, 88, 382-386. – 22. Whitnall S. E.: The anato-

my of the human orbit. Oxford Univ. Press, London

1932. – 23. Wolff E.: Anatomy of the eye and or-

bit. Wyd. 4, H.K. Lewis, London 1958. – 24. Zoll-

Adamikowa M.: Wczesnośredniowieczne cmen-

tarzyska szkieletowe Małopolski, cz. I.. Zakład

Narodowy Imienia Ossolińskich, Wydawnictwo
Polskiej Akademii Nauk, Wrocław-Warszawa-
Kraków 1966, 61-62.

Otrzymano: dnia 4.IX.2006 r.
Adres autorów: 02-004 Warszawa, ul. Chałubińskiego
5.
e-mail: [e-mail]