Układ kostny człowieka stanowi skomplikowaną strukture ( u dorosłego składa się z 206 kości ), na której rozpięte są mięśnie , a która jednocześnie stanowi osłonę dla nerządów wewnętrznych .Osią szkieletu jest kręgosłup , posiadający 33 - 34 kręgów ,podzielonych na odcinki - szyjny (7 kręgów ), piersiowy (12 kręgów -razem z 12 parami żeber i mostkiem tworzą klatkę piersiową), lędżwiowy (5 kręgów ) , krzyżowy (5 kręgów ) ,oraz guziczny (4-5 kręgów ).Kończynę górną tworzy 37 kości , z czego większość znajduje się w dłoni .Podobnie jest z kończyną dolną - z 31 kości aż 26 jest w stopie .                                     Układ kostny   połączony jest za pomocą stawów , dzięki którym cała konstrukcja jest ruchoma .Szkielet spełnia również funkcje magazynu - w kościach gromadzony jest wapń i fosforany , są tam też struktury tworzące komórki krwi - np. w jamie szpikowej m.in mostka wytwarzane są erytrocyty - czerwone ciałka krwi .Kości połączone są ze sobą trzema rodzajami stawów : chrzęstnymi, włóknistymi i maziówkowymi .    

Układ kostny zbudowany jest z kości i chrząstek. Tworzy on podporę całego organizmu i wraz z układem połączeń bierny układ ruchu, a także stanowi osłonę innych narządów.

Nauka o kościach to osteologia.

Struktury kostne
dostępne badaniu wzrokiem i dotykiem

 

Kościec osiowy (skeleton axiale)

Czaszka (cranium)

Według kryterium rozwojowego i czynnościowego wyróżnia się mózgoczaszkę (neurocranium) i trzewioczaszkę (viscerocranium). Zobacz też podział kości czaszki.

 

Neurocranium

Poprzez skórę, tkankę podskórną i cienki mięsień naczaszny (musculus epicranius) zbadać można zewnętrzną powierzchnię kości tworzących sklepienie czaszki (calvaria).

Kość czołowa (os frontale)
[od przodu]     [od przodu i z boku]		Od przodu sklepienie czaszki tworzy łuska czołowa (squama frontalis)[1]. Wyczuwalny jest cały brzeg nadoczodołowy (margo supraorbitalis)[2]. W jego końcu przyśrodkowym znajduje się wcięcie czołowe (incisura frontalis)[3] i nieco bocznie od niego wcięcie nadoczodołowe (incisura supraorbitalis)[4]. Niekiedy zamiast wcięcia czołowego lub nadoczodołowego może występować otwór, odpowiednio czołowy lub nadoczodołowy (foramen frontale, foramen supraorbitale), bądź też otwory te mogą być połączone - w tych przypadkach struktury te nie są wyczuwalne. Podłużne uwypuklenie powyżej brzegu nadoczodołowego nosi nazwę łuku brwiowego (arcus supercialiaris)[5]. Pomiędzy prawym i lewym łukiem znajduje się gładzizna (glabella)[6]. U dzieci i rzadko u dorosłych kość czołowa podzielona jest w płaszczyźnie pośrodkowej szwem czołowym (sutura metopica; sutura frontalis persistens)[7]. Ku bokowi znajduje się po obu stronach guz czołowy (tuber frontale)[8]. Górny boczny kąt wejścia oczodołowego utworzony jest przez wyrostek jarzmowy kości czołowej (processus zygomaticus)[9]. Jego boczny brzeg przechodzi ku górze i ku tyłowi, na powierzchni łuski czołowej w kresę skroniową (linea temporalis)[10]. Znajdująca się poniżej powierzchnia skroniowa (facies temporalis)[11] współtworząca dół skroniowy (fossa temporalis) wypełniona jest przez mięsień skroniowy. Łuska czołowa kończy się z tyłu brzegiem ciemieniowym, który wyczuwa się w szwie wieńcowym (sutura coronalis).
Kość ciemieniowa (os parietale)
[od góry]		W połowie leżącego prawie w płaszczyźnie czołowej szwu wieńcowego (sutura coronalis)[1] łączy się z nim biegnący prostopadle szew strzałkowy (sutura sagittalis)[2]. Punkt ten nosi nazwę łbisko (bregma)[3]. U noworodka znajduje się w tym miejscu ciemiączko przednie (fonticulus anterior). Szew wieńcowy łączy brzeg ciemieniowy (margo parietalis)[4] kości czołowej z brzegiem czołowym (margo frontalis)[5] kości ciemieniowych. Obie kości ciemieniowe łączą się brzegiem strzałkowym w szwie strzałkowym. Na jego przebiegu znajduje się najwyżej położony punkt sklepienia czaszki czyli szczyt (vertex)[6]. Powierzchnia kości ciemieniowej uwypukla się tworząc guz ciemieniowy (tuber parietale)[7]. Poniżej znajduje się przedłużenie kresy skroniowej kości czołowej w postaci kresy skroniowej górnej i dolnej (linea temporalis superior et inferior)[8]. Brzeg łuskowy (margo squamosus) kości ciemieniowej łączy się z przodu ze skrzydłem większym kości klinowej szwem klinowociemieniowym w miejscu zwanym skrzydlak (pterion), schowanym pod mięśniem skroniowym. Z tyłu kość ciemieniowa łączy się z łuską kości skronioweji szwem łuskowym (sutura squamosa) i dalej z wyrostkiem sutkowym kości skroniowej szwem ciemieniowosutkowym (sutura parietomastoidea). Ku tyłowi kości ciemieniowe łączą się brzegiem potylicznym (margo occipitalis) z kością potyliczną w szwie węgłowym (sutura lambdoidea)[9]. Punkt zetknięcia się szwu strzałkowego z kątem szwu węgłowego nazywa się trójniak (lambda)[10]. W tym miejscu u noworodka występuje ciemiączko tylne (fonticulus posterior).
Kość potyliczna (os occipitale)
[skośnie z boku i z tyłu]		W kości potylicznej bezpośredniemu badaniu dostępna jest jedynie część łuski potylicznej (squama occipitalis)[1]. W płaszczyźnie pośrodkowej można wymacać guzowatość potyliczną zewnętrzną (tuberositas occipitalis externa)[2] i rozchodzącą się ku bokom od niej kresę karkową górną (linea nuchalis superior)[3]. Brzeg węgłowy (margo lambdoideus)[4] tworzy szew węgłowy (sutura lambdoidea) z kośćmi ciemieniowymi, zaś brzeg sutkowy (margo mastoideus)[5] tworzy szew potyliczno sutkowy (sutura occipitomastoidea) z wyrostkiem sutkowym kości skroniowej.
Kość skroniowa (os temporale)
[skośnie z boku i z tyłu]		Ku tyłowi od małżowiny usznej łatwo wyczuwa się wyrostek sutkowy (processus mastoideus)[1]. Jest on miejscem przyczepu mięśnia mostkowo-obojczykowo-sutkowego (musculus sternocleidomastoideus). Powyżej wyrostka znajduje się wcięcie ciemieniowe (incisura parietalis)[2], gdzie część łuskowa kości skroniowej przechodzi w część sutkową. Tuż za małżowiną uszną, do tyłu i do góry od otworu słuchowego zewnętrznego można u niektórych znaleźć niewielkie uwypuklenie wywołane przez kolec nadprzewodowy Henlego (spina suprameatica)[3]. Na niego rzutuje jama sutkowa (antrum mastoideum) - największa przestrzeń powietrzna pneumatycznej części sutkowej. Powyżej kolca nadprzewodowego leży dołek nadprzewodowy (foveola suprameatica)[4] - trójkąt Macewen'a - ograniczony od góry grzebieniem nadsutkowym (crista suprameatica)[5]. Do przodu od ucha zewnętrznego wyczuwa się łuk jarzmowy (arcus zygomaticus)[6] utworzony z połączenia wyrostka jarzmowego kości skroniowej (processus zygomaticus) z wyrostkiem skroniowym kości jarzmowej (processus temporalis) szwem skroniowo-jarzmowym (sutura temporozygomatica). Górny brzeg wyrostka jarzmowego przedłuża się nad otworem słuchowym zewnętrznym w grzebień nadprzewodowy, którego kontynuacją na kości ciemieniowej jest kresa skroniowa. Podążając ku tyłowi wzdłuż dolnego brzegu wyrostka jarzmowego natrafia się na guzek stawowy (tuberculum articulare)[7] ograniczający od przodu staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibularis).

 

 

Viscerocranium

Szkielet trzewioczaszki osłania między innymi oko, początkowy odcinek dróg oddechowych i układu pokarmowego. Kształt i wielkość kości trzewioczaszki w znacznym stopniu jest związany z wyglądem twarzy.

Kość nosowa (os nasale)
[od przodu]		Dwie kości nosowe połączone są w linii pośrodkowej szwem międzynosowym (sutura internasalis)[1] Górny koniec tego szwu stykający się z kością czołową nazywa sie nosacz (nasion)[2]. U góry kości nosowe łączą się z częścią nosową kości czołowej szwem czołowo-nosowym (sutura frontonasalis)[3] a z boków z wyrostkiem czołowym kości szczękowych szwem nosowo-szczękowym (sutura nasomaxillaris)[4]. Dolny brzeg kości nosowych ogranicza kostne wejście do jamy nosowej - otwór gruszkowaty (apertura piriformis)[5]. Brzeg ten łączy się z wyrostkiem bocznym chrząstki przegrody nosa (processus lateralis cartilaginis septi nasi). Kości nosowe i łącząca się z nimi część chrząstki przegrody nosa tworzą grzbiet nosa (dorsum nasi).
Szczęka (maxilla)
[od przodu]   [od przodu i z dołu]		Prawa i lewa szczęka łączą się w linii pośrodkowej szwem międzyszczękowym (sutura intermaxillaris)[1] wyczuwalnym pomiędzy nasadą przegrody nosa a dziąsłami górnych pierwszych siekaczy. Na górnym końcu szwu trzony szczęk tworzą kolec nosowy przedni (spina nasalis anterior)[2] w punkcie zwanym nasospinale. Ku bokom od niego wyczuwa się wcięcie nosowe szczęk (incisura nasalis)[3] ograniczające od dołu otwór gruszkowaty. Ku górze wzdłuż granic otworu gruszkowatego znajduje się wyrostek czołowy szczęki (processus frontalis)[4] łączący się przyśrodkowo z kością nosową szwem nosowo-szczękowym (sutura nasomaxillaris)[5] i u góry z kością czołową szwem czołowo-szczękowym (sutura frontomaxillaris)[6]. Wyrostek czołowy współtworzy też brzeg przyśrodkowy oczodołu. Poniżej brzegu podoczodołowego (margo infraorbitalis)[7] na linii Hyrtla znajduje się otwór podoczodołowy (foramen infraorbitale)[8]. Jeszcze nieco niżej wyczuwa się niewielkie zagłębienie na w rzucie górnego kła - dół nadkłowy (fossa canina)[9]. Z boku wyrostek jarzmowy szczęki łączy się z kością jarzmową szwem jarzmowo-szczękowym (sutura zygomaticomaxillaris)[10]. Przez wargę górną albo z przedsionka jamy ustnej wyczuwa się wyrostek zębodołowy szczęki (processus alveolaris), a na nim łęki zębodołowe (iuga alveolaria)[11] - łukowate uwypuklenia odpowiadające zębodołom (alveoli dentales) siekaczy, kła i zębów przedtrzonowych. Na wysokości pierwszego zęba trzonowego wyczuć można grzebień jarzmowo-zębodołowy (crista zygomaticoalveolaris)[12] wzmacniający silnie spneumatyzowany trzon szczęki (zatoka szczękowa). Podniebienie twarde (palatum durum) w jamie ustnej utworzone jest przez wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini)[13] zrośnięte szwem podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana)[14] i połączone z tyłu z blaszkami poziomymi kości podniebiennych. Na nierównej powierzchni dolnej wyrostków podniebiennych można czasem z tyłu i z boku wyczuć kolce podniebienne (spinae palatinae)[15] i bruzdy podniebienne (sulci palatini)[16].
Kość podniebienna (os palatinum)
		Blaszki poziome kości podniebiennych zrośnięte szwem podniebiennym pośrodkowym tworzą tylną czwartą część podniebienia twardego[17 zob. wyżej].
Kość jarzmowa (os zygomaticum)
[skośnie z boku i z przodu]		Wyczuwa się całą powierzchnię boczną kości jarzmowej (facies lateralis ossis zygomatici)[1]. Kość jarzmowa tworzy dolny boczny kąt wejścia oczodołowego (aditus orbitalis), blisko połowę długości brzegu podoczodołowego (margo infraorbitalis)[2] a wyrostek czołowy kości jarzmowej (processus frontalis)[3] wytwarza brzeg boczny wejścia oczodołowego. Na tylnym brzegu wyrostka czołowego niekiedy znaleźć można uwypuklenie zwane guzkiem brzeżnym (tuberculum marginale)[4] Whitnall'a. Wyrostek skroniowy (processus temporalis)[5] współtworzy łuk jarzmowy.
Żuchwa (mandibula)
[od przodu]   [od boku]		Na trzonie żuchwy w linii pośrodkowej znajduje się nieraz pozostałość spojenia żuchwy (symphysis mandibulae) w postaci bruzdy lub uwypuklenia, które u dołu rozszerza się w guzowatość bródkową (protuberantia mentalis)[1]. Z prawej i z lewej strony guzowatości bródkowej na dolnym brzegu trzonu żuchwy leży guzek bródkowy (tuberculum mentale)[2]. Wyczuwa się całą podstawę żuchwy (basis mandibulae)[3]. Na wysokości drugiego zęba przedtrzonowego w linii Hyrtla leży otwór bródkowy (foramen mentale)[4]. Przez wargę dolną lub z przedsionka jamy ustnej wyczuwa się na części zębodołowej żuchwy (pars alveolaris mandibulae) łęki zębodołowe (iuga alveolaria)[5] odpowiadające zębodołom (alveoli dentales) siekaczy i kła. Do tyłu od zębodołu ostatniego zęba trzonowego leży trójkąt zatrzonowy (trigonum retromolare)[6]. Jego bocznym ograniczeniem jest wstępująca na gałąź żuchwy kresa skośna (linea obliqua)[7] dostępna z przedsionka jamy ustnej. Z tyłu podstawa żuchwy (basis mandibulae) przechodzi w gałąź żuchwy (ramus mandibulae)[8] tworząc kąt żuchwy (angulus mandibulae)[9]. Do leżącej w jego sąsiedztwie na powierzchni zewnętrznej guzowatości żwaczowej (tuberositas masseterica)[10] przyczepia się mięsień żwacz. Do przodu od skrawka małżowiny usznej, poniżej łuku jarzmowego wyczuwa się wyrostek dziobiasty (processus coronoideus)[11], do którego przyczepia się mięsień skroniowy. Przy ustach otwartych w tym miejscu znajduje się wcięcie żuchwy (incisura mandibulae)[12] oddzielające wyrostek dziobiasty od wyrostka kłykciowego (processus condylaris). Na końcu wyrostka kłykciowego znajduje się głowa żuchwy (caput mandibulae)[13]. Jej ruchy w stawie skroniowo-żuchwowym (articulatio temporomandibularis) wyczuwa się łatwo przez przewód słuchowy zewnętrzny.
Kość gnykowa (os hyoideum)
		Pod żuchwą, powyżej krtani wyczuwa się z przodu trzon kości gnykowej (corpus ossis hyoidei). Po bokach ku górze skierowane są rogi mniejsze (cornua minora) a ku tyłowi rogi większe (cornua maiora). Kość gnykowa nie jest połączona stawowo z resztą szkieletu ale zawieszona za pomocą więzadeł i mięśni pomiędzy czaszką a krtanią. Jest ruchoma na boki, a jej ruchy w osi pionowej obserwuje się w czasie łykania.

Kości mózgoczaszki (ossa neurocranii)

Kości trzewioczaszki (ossa viscerocranii)

kość czołowa (os frontale) kość ciemieniowa prawa i lewa (os parietale dextrum et sinistrum) kość potyliczna (os occipitale) kość skroniowa prawa i lewa (os temporale dextrum et sinistrum) kość klinowa (os sphenoidale) kość sitowa (os ethmoidale)

kość nosowa prawa i lewa (os nasale dextrum et sinistrum) kość łzowa prawa i lewa (os lacrimale dextrum et sinistrum) małżowina nosowa dolna prawa i lewa (concha nasalis inferior dextra et sinistra) lemiesz (vomer) szczęka prawa i lewa (maxilla dextra et sinistra) kość podniebienna prawa i lewa (os palatinum dextrum et sinistrum) kość jarzmowa prawa i lewa (os zygomaticum dextrum et sinistrum) żuchwa (mandibula) kosteczki słuchowe prawe i lewe: młoteczek, kowadełko, strzemiączko (ossicula auditis dextra et sinistra: malleus, incus, stapes) kość gnykowa (os hyoideum)

Struktury kostne
dostępne badaniu wzrokiem i dotykiem

 

Kościec osiowy (skeleton axiale)

Kręgosłup (columna vertebralis)

Kręgosłup składa się z kręgów (vertebrae) i ich połączeń. Wyróżnia się pięć odcinków kręgosłupa: szyjny, piersiowy, lędźwiowy, krzyżowy i kość guziczną, które tworzą odpowiednie krzywizny.

Niektóre tylko części kręgów są dostępne bezpośredniemu badaniu. Jednak stan kręgosłupa jako całości odpowiada za postawę człowieka oraz czynność wielu narządów.

 

Columna vertebralis

Część szyjna kręgosłupa (pars cervicalis columnae vertebralis)
[od tyłu] [od przodu]		Odcinek szyjny kręgosłupa składa się z 7 kręgów szyjnych (vertebrae cervicales) tworzących szyjną krzywiznę przednią (lordosis cervicalis). Charakterystyczne rozdwojone na końcu wyrostki kolczyste kręgów szyjnych C2-C6 nie są wyczuwalne ze względu na obecność mięśni karku oraz więzadła karkowego (ligamentum nuchae) rozpiętego od grzebienia potylicznego zewnętrznego do wyrostków kolczystych wszystkich kręgów szyjnych (wyczuwa się je przy głowie pochylonej do przodu). Wyrostek kolczysty siódmego kręgu nie jest rozdwojony oraz wyróżnia się długością tak, że jest prawie zawsze widoczny na karku. Z tego powodu kręg ten nosi miano wystającego (vertebra prominens)[1]. Odnalezienie jego ułatwia liczenie niższych kręgów. Wyrostek poprzeczny kręgu szczytowego (processus transversus atlantis)[2] wyczuć można czasem, zwłaszcza u kobiet, pomiędzy gałęzią żuchwy a mięśniem mostkowo-obojczykowo-sutkowym nieco poniżej wyrostka sutkowatego. Podobnie można spróbować znaleźć końce wyrostków poprzecznych pozostałych kręgów szyjnych. Wyrostki poprzeczne kręgów C3-C6 mają na końcu guzek przedni i guzek tylny (tuberculum anterius et posterius). Guzek przedni wyrostka poprzecznego szóstego kręgu jest szczególnie wydatny. Do przodu od niego leży tętnica szyjna wspólna (arteria carotis communis), dlatego nosi on nazwę guzka tętnicy szyjnej (tuberculum caroticum)[3]. Możliwe jest zamknięcie światła tętnicy przez dociśnięcie jej do guzka tętnicy szyjnej.
Część piersiowa kręgosłupa (pars thoracica columnae vertebralis)
[od tyłu]		Część piersiowa kręgosłupa zbudowana jest z 12 kręgów tworzących piersiową krzywizną tylną (kyphosis thoracica). Łatwo wyczuwalne są wyrostki kolczyste wszystkich kręgów piersiowych. Zwykle wyrostek kolczysty Th1 "wystaje" bardziej niż wyrostek kolczysty kręgu wystającego. Koniec wyrostka kolczystego kręgu piersiowego znajduje się na wysokości trzonu niższego kręgu (zobacz też liczenie żeber).
Część lędźwiowa kręgosłupa (pars lumbalis columnae vertebralis)
[od tyłu]		Część lędźwiowa kręgosłupa zbudowana jest z 5 kręgów tworzących lędźwiową krzywiznę przednią (lordosis lumbalis). Wyczuwa się wyrostki kolczyste kręgów lędźwiowych położone na wysokości odpowiednich trzonów. Płaszczyzna nadgrzebieniowa (przechodząca przez najwyższe punkty grzebieni biodrowych)[1] przecina trzon L4.
Kość krzyżowa (os sacrum)
[od tyłu]		Kość krzyżowa powstaje ze zrośnięcia się 5 kręgów krzyżowych z utworzeniem tylnej krzywizny krzyżowej (kyphosis sacralis). Linia łącząca kolce biodrowe tylne górne zwykle przecina kość krzyżową na poziomie S2. Na powierzchni grzbietowej kości krzyżowej (facies dorsalis) wyczuć można grzebień krzyżowy pośrodkowy (crista sacralis mediana)[1]. U dołu poniżej grzebienia krzyżowego pośrodkowego znajduje się rozwór krzyżowy (hiatus sacralis)[2] prowadzący do kanału krzyżowego (canalis sacralis), czyli dolnej części kanału kręgowego (canalis vertebralis). W badaniu per rectum wyczuć można na powierzchni miednicznej (facies pelvica) kresy poprzeczne (lineae transversae) i wzgórek (promontorium) - krążek międzykręgowy pomiędzy L5 a kością krzyżową.
Kość guziczna (os coccygis)
		Kość guziczną wyczuwa się w przedłużeniu kości krzyżowej w karbie odbytu (crena ani) lub w badaniu per rectum.

Struktury kostne
dostępne badaniu wzrokiem i dotykiem

 

Kościec osiowy (skeleton axiale)

Kościec klatki piersiowej (skeleton thoracis)

Szkielet klatki piersiowej składa się z kręgów piersiowych (vertebrae thoracicae), żeber (costae) i mostka (sternum).

Dobra orientacja w budowie klatki piersiowej ma duże znaczenie praktyczne, w tym również umiejętność liczenia żeber i przestrzeni międzyżebrowych (spatia intercostalia).

 

Skeleton thoracis

Kręgi piersiowe (vertebrae thoracicae)
		Zobacz: kręgosłup.
Żebra prawdziwe (costae verae)
		Żebro pierwsze (costa prima) nie jest dostępne bezpośredniemu badaniu. Do kąta mostka przyczepia się żebro drugie (costa secunda).[6] Wyczuwa się jego brzeg skierowany ku przodowi. Do kolejnych wcięć żebrowych mostka przyczepiają się chrząstki następnych pięciu żeber prawdziwych. Wyczuwa się je praktycznie do kąta żebra (angulus costae) z wyjątkiem części zasłoniętych przez łopatkę.
Żebra rzekome (costae spuriae)
		Pięć dolnych żeber nie łączy się bezpośrednio z mostkiem - są to żebra rzekome. Chrząstki źeber od ósmego do dziesiątego łączą się z chrząstką żebra siódmego tworząc łuk żebrowy (arcus costalis)[7]. Prawy i lewy łuk żebrowy tworzą kąt podmostkowy (angulus infrasternalis)[8] około 90°, w którego wierzchołku wyczuwa się wyrostek mieczykowaty mostka.
		Dwa dolne żebra (costa undecima et duodecima) wcale nie łączą się z mostkiem - są to żebra wolne (costae fluctuantes). Wolny koniec żebra jedenastego znajduje się zwykle w linii pachowej. Długość ostatniego żebra jest jeszcze bardziej zmienna.
Mostek (sternum)
[od przodu]		Bardzo łatwo dostępna jest badaniu przednia powierzchnia mostka. U góry rękojeści mostka (manubrium sterni)[1] wyczuwa się wcięcie szyjne (incisura iugularis)[2]. Bocznie od niego leży wcięcie obojczykowe (incisura clavicularis) wyczuwalne jako szczelina stawu mostkowo-obojczykowego (articulatio sternoclavicularis)[3]. U mężczyzn górny brzeg mostka leży na poziomie trzonu Th2, a u kobiet na poziomie trzonu Th3. Rękojeść łączy się z trzonem mostka (corpus sterni)[5] pod osobniczo zmiennym, czasem ruchomym oddechowo kątem mostka (angulus sterni)[4]. Na jego wysokości leży drugie wcięcie żebrowe (incisura costalis). Niżej leżą wcięcia dla kolejnych żeber prawdziwych. U dołu trzon łączy się z wyrostkiem mieczykowatym (processus xiphoideus)[9].

Liczenie żeber

Umiejętność liczenia żeber (costae) i przestrzeni międzyżebrowych (spatia intercostalia) potrzebna jest do opisywania rzutów poszczególnych narządów klatki piersiowej na jej ściany i lokalizacji zaobserwowanych zjawisk lub zmian, a także przy zabiegach w obrębie klatki piersiowej.

 

Od przodu
[od przodu]		Żebro drugie przyczepia się do mostka na wysokości kąta mostka (angulus sterni) czyli kąta Ludwiga Powyżej drugiego żebra wyczuwa się pierwszą przestrzeń[1] międzyżebrową. Poniżej drugie międzyżebrze[2]. U mężczyzn brodawka sutkowa (papilla mammae) leży zwykle na wysokości czwartego międzyżebrza w linii środkowoobojczykowej[3].
Z boku
		Wolny koniec jedenastego żebra wyczuwa się często pomiędzy przednią a tylną linią pachową.
Od tyłu
[od tyłu]		Wyrostki kolczyste kręgów piersiowych od Th1 do Th8 przybierają na długości i coraz bardziej zachodzą na siebie. Wyrostki kolczyste Th9 do Th12 są coraz krótsze, tępe na końcu i ustawione bardziej poziomo. Końce wyrostków kolczystych Th1-3 schodzą zwykle do poziomu niższego żebra (np. wyrostek Th2 leży na wysokości trzeciego żebra). Końce wyrostków kolczystych Th4-8 leżą na wysokości niższego międzyżebrza (np. koniec Th5 leży na wysokości szóstej przestrzeni międzyżebrowej), a najdłuższe wyrostki sięgają nawet żebra drugiego niżej (Th8 - żebro X). Kąt górny łopatki (angulus superior scapulae)[1] leży na poziomie drugiego żebra[II]. Linia łącząca przyśrodkowe końce grzebienia prawej i lewej łopatki (spina scapulae)[2] przecina trzeci kręg piersiowy. Kąt dolny łopatki (angulus inferior scapulae)[3] leży na poziomie siódmego żebra.

Struktury kostne
dostępne badaniu wzrokiem i dotykiem

 

Kościec kończyn (skeleton appendiculare)

Kości kończyny górnej (ossa membri superioris)

 

W budowie kończyny górnej wyróżnia się obręcz piersiową (cingulum pectorale) oraz część wolną (pars libera membri superioris). Zwraca uwagę identyczny z kończyną dolną schemat budowy.

 

Cingulum pectorale seu cingulum membri superioris

Łopatka (scapula)
[od tyłu]		Z łatwością wyczuwa się kąt górny łopatki (angulus superior)[1], brzeg przyśrodkowy (margo medialis)[2] i kąt dolny (angulus inferior)[3]. W czasie odwodzenia i przywodzenia ramienia na grzbiecie widoczny jest zarys łopatki. Można też wtedy łatwiej wyczuć brzeg boczny (margo lateralis)[4]. W przedłużeniu brzegu bocznego, od strony dołu pachowego, znaleźć można szyjkę łopatki (collum scapulae)[5] - nieznaczne wcięcie przed stawem ramiennym. W górnej 1/3 brzegu przyśrodkowego trójkątem grzebienia rozpoczyna się grzebień łopatki (spina scapulae)[6]. Jego krawędź biegnie ku bokowi i nieco ku górze. U dołu tej krawędzi wyczuwa się różnej wielkości zgrubienie - guzek naramienny (tuberculum deltoideum)[7]. Posuwając się ku bokowi wzdłuż grzebienia łopatki natrafia się na kąt wyrostka barkowego (angulus acromii)[8]. Cały wyrostek barkowy (acromion) wyczuwa się nieco ku bokowi i do przodu od tego miejsca. Pod wyrostkiem barkowym znajduje sie staw ramienny. Z przodu, poniżej wyrostka barkowego i obojczyka, przez dół podobojczykowy wyczuwa się wyrostek kruczy (processus coracoideus)[9]. W maju u niektórych studentów stwierdza się obecność złotej łopatki (scapula aurea).
Obojczyk (clavicula)
[od przodu]		Obojczyk jest wyczuwalny i w znacznej mierze widoczny na całej długości. Rozpoznajemy trzon obojczyka (corpus claviculae)[10], przyśrodkowy koniec mostkowy (extremitas sternalis)[11] i boczny koniec barkowy (extremitas acromialis)[12].

 

 

Pars libera membri superioris

Kość ramienna (humerus)
[od boku] [od przodu]		W części bliższej kości ramiennej wyczuwa się od strony dołu pachowego przy ramieniu odwiedzionym głowę kości ramiennej (caput humeri)[1]. W pozycji anatomicznej, do boku od wyrostka barkowego wyczuwa się słabo guzek większy (truberculum maius)[2]. Na trzonie kości ramiennej znaleźć można guzowatość naramienną (tuberositas deltoidea)[3] w miejscu przyczepu mięśnia naramiennego (musculus deltoideus). W części dalszej bez trudu wyczuwa się nadkłykieć boczny (epicondylus lateralis) przechodzący ku górze w grzebień ponadnadkłykciowy boczny (crista supraëpicondylaris lateralis)[4] i nadkłykieć przyśrodkowy (epicondylus medialis)[5], który ku górze przedłuża się w postaci grzebienia ponadnadkłykciowego przyśrodkowego (crista supraëpicondylaris medialis). Z tyłu nadkłykcia przyśrodkowego znajduje się głęboka bruzda, w której biegnie nerw łokciowy - bruzda nerwu łokciowego (sulcus nervi ulnaris). W czasie zginania przedramienia w stawie łokciowym zorientować się można co do położenia dołu wyrostka łokciowego (fossa olecrani) zajętego przez wyrostek łokciowy, kiedy kończyna jest w tym stawie wyprostowana. Podobnie poniżej nadkłykcia bocznego wyczuwa się część głowki kości ramiennej (capitulum humeri)[6] w trakcie ruchów nawracania i odwracania przedramienia.
Kość promieniowa (radius)
[od przodu]		Z główką kości ramiennej łączy się głowa kości promieniowej (caput radii), na której wyczuwa się obwód stawowy (circumferentia articularis)[7]. Poniżej głowy kości promieniowej znajduje się wyraźne przewężenie - szyjka kości promieniowej (collum radii)[8]. W części bliższej trzonu wyczuwa się słabo powierzchnię boczną kości promieniowej (facies lateralis). W części dalszej wyczuwa się nieco łatwiej brzeg przedni (margo anterior)[10], powierzchnię przednią (facies anterior)[11], powierzchnię boczną (facies lateralis), brzeg tylny (margo posterior) i powierzchnię tylną (facies posterior). Z boku końca dalszego, najłatwiej przy odwiedzionej ręce, wyczuwa się wyrostek rylcowaty kości promieniowej (processus styloideus radii)[9]. Z tyłu znaleźć można guzek grzbietowy (tuberculum dorsale).
Kość łokciowa (ulna)
		Z tyłu końca bliższego kości łokciowej wyczuwa się wyrostek łokciowy (olecranon). W jego przedłużeniu na trzonie kości łokciowej wyróżnia się brzeg tylny (margo posterior) i po jego bokach: powierzchnię przyśrodkową (facies medialis) i powierzchnię tylną. W części dalszej znajduje się widoczna nawet, zwłaszcza przy pozycji nawrotnej, głowa kości łokciowej (caput ulnae). Od strony przyśrodkowo-tylnej wyczuwa się wyrostek rylcowaty kości łokciowej (processus styloideus ulnae)[12].
Kości nadgarstka (ossa carpi)
[od tyłu]		Na powierzchni dłoniowej w przedłużeniu wyrostka rylcowatego kości promieniowej wyczuwa się guzek kości łódeczkowatej (tuberculum ossis scaphoidei)[13] i w szeregu dalszym guzek kości czworobocznej większej (tuberculum ossis trapezii)[14]. Struktury te tworzą promieniową wyniosłość nadgarstka. Łokciowa wyniosłość nadgarstka utworzona jest przez kość grochowatą (os pisiforme)[15] i haczyk kości haczykowatej (hamulus ossis hamati)[16]. Kość grochowata jest ruchoma przy ręce zgiętej dłoniowo. Pomiędzy obu wyniosłościami leży bruzda nadgarstka (sulcus carpi) troczkiem zginaczy zamknięta w kanał. Na powierzchni grzbietowej ręki wyczuwa się w szeregu bliższym od strony promieniowej kość łódeczkowatą (os scaphoideum)[17], kość księżycowatą (os lunatum)[18] i kość trójgraniastą (os triquetrum)[19]. W szeregu dalszym wyraźnie wyczuwalna jest kość główkowata (os capitatum)[20] i słabiej kość haczykowata (os hamatum).
Kości śródręcza (ossa metacarpalia)
		Kości śródręcza wyczuwalne są na całej długości od strony grzbietowej. Znajduje sie podstawę każdej z kości śródręcza (basis ossis metacarpi)[21] a na trzeciej kości wyrostek rylcowaty (processus styloideus ossis metacarpi tertii)[22]. Dalej wyczuwa się trzon (corpus)[23] i głowę kości śródręcza (caput ossis metacarpi)[24]. Po stronie dłoniowej najlepiej wyczuwalne są głowy kości śródręcza. W czasie zginania w stawach śródręczno-paliczkowych zwraca uwagę fakt, że stawy te na dłoni leżą proksymalnie od początku palców. Zwykle przy głowie pierwszej kości śródręcza znajdują się trzeszczki (ossa sesamoidea).
Paliczki (phalanges)
		Kciuk posiada dwa paliczki: bliższy i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy (phalanx proximalis)[25], paliczek środkowy (phalanx media)[26] i paliczek dalszy (phalanx distalis)[27]. Każdy paliczek posiada podstawę (basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Głowy paliczków bliższych i środkowych posiadają bloczek (trochlea capitis phalangis), natomiast paliczki dalsze zakończone są guzowatością (tuberositas phalangis distalis) stanowiącą oparcie dla paznokcia.

Struktury kostne
dostępne badaniu wzrokiem i dotykiem

 

Kościec kończyn (skeleton appendiculare)

Kości kończyny dolnej (ossa membri inferioris)

 

W budowie kończyny dolnej wyróżnia się obręcz miedniczą (cingulum pelvicum) oraz część wolną (pars libera membri inferioris). Zwraca uwagę identyczny z kończyną górną schemat budowy.

 

Cingulum pelvicum seu cingulum membri inferioris

Kość miedniczna (os coxae) zbudowana jest z trzech kości połączonych początkowo chrząstkozrostem a później kościozrostem: kości biodrowej (os ilium seu ilium), kości kulszowej (os ischii seu ischium) i kości łonowej (os pubis seu pubis).

Kość biodrowa (os ilium id est ilium)
[od przodu i góry]		Badaniu dostępny jest górny brzeg talerza biodrowego (ala ossis ilii) czyli grzebień biodrowy (crista iliaca)[1]. Posuwając się od przodu ku tyłowi wyczuwa się kolec biodrowy przedni górny (spina iliaca anterior superior)[2], ok. 5 cm dalej guzek biodrowy (tuberculum iliacum)[3] na wardze zewnętrznej grzebienia i na końcu kolec biodrowy tylny górny (spina iliaca posterior superior)[4]. Od przodu poniżej kolca przedniego górnego odnaleźć można mniej wyraźny kolec biodrowy przedni dolny (spina iliaca anterior inferior)[5]. Z tyłu w mniejszej odległości poniżej kolca tylnego górnego leży kolec biodrowy tylny dolny (spina iliaca posterior inferior)[6].
Kość kulszowa (os ischii seu ischium)
[od tyłu]		Mniej więcej na wysokości wierzchołka kości krzyżowej znajduje się kolec kulszowy (spina ischiadica)[7] słabo wyczuwalny przez skórę, lepiej w badaniu per rectum i per vaginam. Pomiędzy kolcem biodrowym tylnym dolnym a kolcem kulszowym znajduje się wcięcie kulszowe większe, zaś pomiędzy kolcem kulszowym a guzem kulszowym wcięcie kulszowe mniejsze. Guz kulszowy (tuber ischiadicum)[8] wyczuwa się na wysokości odbytu, na dolnej krawędzi gałęzi kości kulszowej (ramus ossis ischii)[9]. Gałąź kości kulszowej łączy się ku przodowi z gałęzią dolną kości łonowej.
Kość łonowa (os pubis sive pubis)
[od przodu i z boku]		Trzon kości łonowej (corpus ossis pubis) prawej tworzy z trzonem kości lewej spojenie łonowe (symphysis pubica)[10]. Nieco ku bokowi od linii pośrodkowej na górnym brzego trzonu leży guzek łonowy (tuberculum pubicum)[11]. Dalej ku bokowi biegnie gałąź górna kości łonowej (ramus superior ossis pubis)[12]. Trzon kości łonowej wysyła ku tyłowi gałąź dolną kości łonowej (ramus inferior ossis pubis), która łączy się z gałęzią kości kulszowej. Prawa i lewa gałąź dolna tworzą łuk łonowy (arcus pubicus)[13] zbiegając się pod kątem większym u kobiet, mniejszym u mężczyzn (angulus subpubicus).

 

 

Pars libera membri inferioris

Kość udowa (femur)
[od przodu]		W części bliższej kości udowej wyczuwa się krętarz większy (trochanter maior)[*] na powierzchni bocznej uda, na poziomie górnego brzegu spojenia łonowego. W części dalszej kości udowej wyczuwa się po stronie przyśrodkowej nadkłykieć przyśrodkowy (epicondylus medialis)[1] i leżący nieco ku górze od niego guzek przywodziciela (tuberculum adductorium). Po stronie bocznej wymacać można nadkłykieć boczny (epicondylus lateralis)[2]. Przy kończynie zgiętej w stawie kolanowym wyczuwa się częściowo powierzchnię rzepkową (facies patellaris)[3] wraz z zagłębieniem jakie powstaje pomiędzy kłykciem przyśrodkowym a bocznym (condylus medialis et lateralis).
Rzepka (patella)
		Rzepkę uznać można za największą trzeszczkę w szkielecie człowieka. Związana jest ona ze ścięgnem mięśnia czworogłowego uda, które przyczepia się do guzowatości piszczeli jako więzadło rzepki (ligamnetum patellae). Wyczuwa się powierzchnię przednią (facies anterior), podstawę rzepki (basis patellae)[4] u góry i wierzchołek (apex patellae)[5] u dołu. Przy kończynie wyprostowanej w stawie kolanowym i rozluźnionych mięśniach rzepkę można przesuwać na boki.
Kość piszczelowa (tibia)
[od przodu]		Poniżej kłykci kości udowej wyczuwa się kłykieć przyśrodkowy (condylus medialis)[6] i kłykieć boczny (condylus lateralis)[7] kości piszczelowej. Więzadło rzepki przyczepia się do wyraźnej guzowatości piszczeli (tuberositas tibiae)[8], poniżej której na trzonie ciągnie się ostry brzeg przedni (margo anterior)[9]. Przyśrodkowo od niego bezpośrednio pod skórą leży powierzchnia przyśrodkowa ograniczona dalej zaokrąglonym brzegiem przyśrodkowym (margo medialis). W końcu dalszym piszczeli wyczuwa się kostkę przyśrodkową (malleolus medialis)[13].
Kość strzałkowa (fibula)
		W części bliższej, najlepiej przy kończynie zgiętej w stawie kolanowym, wyczuwa się głowę strzałki (caput fibulae)[10] zakończoną wierzchołkiem strzałki (apex fibulae)[11]. Trzon poniżej szyjki strzałki (collum fibulae)[12] nie jest wyczuwalny z wyjątkiem dolnej części powierzchni bocznej (facies lateralis). W dalszej części strzałki wyczuwa się kostkę boczną (malleolus lateralis)[14].
Kości stępu (ossa tarsi)
[od tyłu]		Na kości skokowej (talus) wyczuwa się głowę (caput tali)[19] i szyjkę (collum tali) pomiędzy kostką przyśrodkową a kością łódkowatą. Przy stopie zgiętej podeszwowo bezpośrednio do przodu od kostki bocznej i przyśrodkowej wyczuwa się bloczek kości skokowej (trochlea tali)[15] zaś do tyłu od kostki przyśrodkowej trzon (corpus tali) i guzek przyśrodkowy (tuberculum mediale)[16] wyrostka tylnego (processus posterior tali). Na kości piętowej (calcaneus) poniżej kostki przyśrodkowej dostępna badaniu jest podpórka kości skokowej (sustentaculum tali)[17]. Przez gruby naskórek i skórę wyczuwa się guz piętowy (tuber calcanei)[18] z wyrostkiem przyśrodkowym i bocznym (processus medialis et lateralis). Na powierzchni przyśrodkowej kości łódkowatej (os naviculare) znajduje się widoczna i łatwo wyczuwalna guzowatość (tuberositas ossis navicularis)[20]. Do przodu od kości łódkowatej wyczuwa się na powierzchni przyśrodkowej kość klinowatą przyśrodkową (os cuneiforme mediale)[21]. Kości klinowate pośrednia i boczna (os cuneiforme intermedium et laterale) są słabo wyczuwalne na powierzchni grzbietowej stopy w przedłużeniu ku tyłowi drugiej i trzeciej kości śródstopia. Kość sześcienną (os cuboideum)[22] znajduje się pomiędzy podstawą piątej kości śródstopia a kostką boczną.
Kości śródstopia (ossa metatarsalia)
[od góry]		Kości śródstopia [I-V] dostępne są badaniu na grzbiecie stopy. Wyczuwa się na każdej z nich podstawę (basis ossis metatarsi), trzon (corpus ossis metatarsi) i głowę (caput ossis metatarsi). Głowy pierwszej i piątej kości śródstopia są wyraźnie wyczuwalne na brzegach stopy. Wyniosłość w środku bocznego brzegu stopy wywołana jest przez guzowatość piątej kości śródstopia (tuberositas ossis metatarsalis quinti)[23] skierowaną ku bokowi i tyłowi od podstawy tej kości.
Paliczki (phalanges)
		Paluch posiada dwa paliczki: bliższy i dalszy, pozostałe palce po trzy: paliczek bliższy (phalanx proximalis)[24], paliczek środkowy (phalanx media)[25] i paliczek dalszy (phalanx distalis)[26]. Każdy paliczek posiada podstawę (basis), trzon (corpus) i głowę (caput). Paliczki dalsze zakończone są guzowatością (tuberositas phalangis distalis) stanowiącą oparcie dla paznokcia.

---