Wykład 4.

Mikotoksyny – zatrucia grzybami wielkoowocnikowymi

– objawy

Podział zatruć

I.

Cytotropowe: falloidynowe, parafalloidynowe,
orellaninowe

II. Neurotropowe: muskarynowe, atropinowe,

koprynowe, halucynogenne=psychoneurotropowe
(psychotoniczne, psycholeptyczne), muskarynowe
maskowane obecnością innych toksyn

III. Gastryczne: gastroenterocolitis acuta = gastris

acuta post consumptione fungorum

IV. Nieswoiste: substancje toksyczne w grzybach

jadalnych

Amanita phalloides, A. verna, A. virosa, Gyromitra aesculenta, Cortinarius orellanus

1.Falloidynowe

Dawka śmiertelna Amanita phalloides – 50g dorośli (owocnik średniej wielkości), 30g dzieci

Toksyny A. phalloides – cykliczne polipeptydy (11 substancji):
fallotoksyny:

falloidyna, falloina, fallizyna, fallacydyna, 40% fallina B (hemolizyna)

amatotoksyny [amanitotoksyny]:

αααα

-amanityna,

ββββ

-amanityna,

γγγγ

-amanityna, 60%

δδδδ

-

amanityna,

ηηηη

-amanityna, amanina

Różnią

się

stopniem

toksyczności,

stabilnością

w

podwyższonej

temperaturze

i

mechanizmem działania na komórki wątroby

falloidyna + albuminy surowicy krwi = kompleks „albumino-falloidynowy” (10 x bardziej
toksyczny niż czysta falloidyna)

amanityny uszkadzają strukturę jąder hepatocytów

fallotoksyny uszkadzają błony komórkowe hepatocytów

Zatrucia cytotropowe

Amanita phalloides – muchomor zielonawy (sromotnikowy)

A. virosa – muchomor jadowity

B. verna – muchomor wiosenny

Macrolepiota

rhacodes

var.

bohemica

–

czubajka

czerwieniejąca (odmiana) [=M. rhacodes var. hortensis, M.
bohemica]

„Zespół sromotnikowy”

„Zespół sromotnikowy”

Zatrucie przebiega w trzech fazach (tzw. zespół sromotnikowy):

I faza –

zaburzeń żołądkowo-jelitowych

:

8-24h (36godzin), najczęściej

12-18 godz. od spożycia:

występują nudności, bóle głowy, obfite, uporczywe, powtarzające

się wymioty i gwałtowne, bardzo częste, wodniste wypróżnienia

dochodzi do ciężkiego zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej

i pogorszenia ogólnego stanu i wyglądu chorego

występuje sinica, dalszy ból głowy, bóle kurczowe mięśni kończyn

dolnych i górnych oraz duże ogólne osłabienie

brak zmian biochemicznych w surowicy krwi z wyjątkiem

aktywności acylazy aktywowanej kobaltem

„Zespół sromotnikowy” cd

II faza –

względnego zacisza, utajenia

:

kilka do kilkunastu godzin

krótkotrwała, pozorna poprawa stanu ogólnego

chory odzyskuje dobre samopoczucie

pojawiają się biochemiczne wykładniki uszkodzenia hepatocytu:

obniżenie wskaźnika protrombinowego

„Zespół sromotnikowy” cd

III faza –

uszkodzenia narządów miąższowych

: wątroby, nerek, śledziony, mięśnia

sercowego, nadnerczy, a niekiedy uszkodzenia centralnego układu nerwowego i
naczyń krwionośnych

ponowne bóle brzucha, luźne stolce, niekiedy krwiste

wątroba jest przeważnie powiększona, wrażliwa; niekiedy ulega pomniejszeniu

pojawia się żółtaczka

uchwytnym zmianom ulegają niektóre wskaźniki biochemiczne - stężenie

bilirubiny od 2mg% (34 mol/l) do 30mg% (513 mol/l) a nawet 51mg% (872 mol/l);
wzrost AspAT [

aminotransferaza asparaginianowa]

i ALAT [

aminotransferaza

alaninowa]

,

zmniejszenie

poziomu

białka,

glukozy,

glikogenu

-

kwasica

metaboliczna (śpiączka 4-5 dni)

zaburzenia krzepliwości: krwawienie z nosa, błon śluzowech, wydłużenie czasów

krwawienia i krzepnięcia – zespół wykrzepiania wewnątrznaczyniowego

objawy niewydolności nerek (koniec trzeciej doby), nadciśnienie tętnicze, wzrost

stężenia kreatyniny

„Zespół sromotnikowy” cd

Śmierć – po 6-8 dniach z powodu niewydolności
wątroby, śpiączki lub masywnego krwotoku

„Zespół parasromotnikowy”

Toksyny

Gyromitra

aesculenta

piestrzenicy

kasztanowatej

–

gyromitryna

[substancja

złożona

głównie

z

monometylohydrazyny

(MMH),

kwasu

helwellowego i in.];

s

ubstancja lotna o niskiej temperaturze wrzenia (5

o

C);

podczas suszenia owocników przy dużym dostępie powietrza ulega rozkładowi i
ulatnia się

Dawka toksyczna gyromitryny 10-50 mg/kg masy ciała

1.

Zatrucia pokarmowe:

(6-)

8-12(-14) godz. od spożycia, objawy porównywalne do zatruć falloidyną, dominuje

obraz nerkowo-wątrobowy, dodatkowo mogą pojawić się objawy neurologiczne; MMH
powoduje hemolizę i powstanie methemoglobulinemii [utrata zdolności do przyłączania
i przenoszenia tlenu przez hemoglobinę]

Objawy:

nudności, wymioty, kurczowe bule brzucha, bóle i zawroty głowy oraz duże

osłabienie. Niekiedy występuje biegunka (w różnym nasileniu, czasem krwista). Często
stwierdza się też zaparcia oraz występuje duże pragnienie, czasem ślinotok. Obserwuje
się niewydolność nerek, stany podżółtaczkowe, bolesne powiększenie wątroby i
wzmożone wydzielanie barwników – mocz przybiera barwę czerwonobrązową (jak
mocna herbata). Najczęstszą przyczyną śmierci jest śpiączka wątrobowa.

2.

Zatrucia inhalacyjne (wziewne)

Ulatniająca się podczas suszenia gyromitryna wywołuje zapalenie spojówek, błon śluzowych

nosa i gardzieli, nieżyty górnych dróg oddechowych. W tych przypadkach nie stwierdza
się zarodników w materiale biologicznym z przewodu pokarmowego (!).

„Zespół parasromotnikowy” cd

Potrawa ze świeżej piestrzenicy spożyta w danym roku po raz

pierwszy zwykle nie wywołuje klinicznych objawów zatrucia.
Ponowne spożycie piestrzenicy w krótkim odstępie czasu
wywołuje zatrucie cytotropowe

Jest to efekt tzw. alergii enzymatycznej, która utrzymuje się przez

okres 6 miesięcy

Zatrucia występują mimo obgotowania grzybów i odrzucenia

wywaru

Toksyny C. orellanus – orellanina, zespół substancji pochodnych bipirydylu,

nefrotoksyny o opóźnionym działaniu, powodujące rozlane zmiany
zwyrodnieniowe i martwicze kanalików nerkowych;

odporna na

działanie kwasów, zasad i soków trawiennych; temperatura rozkładu
wynosi 260

o

C.

Objawy zatrucia:

po 2-4 dniach a nawet po 14(-21) dniach od spożycia –

zróżnicowany i długotrwały przebieg zatrucia

nudności, wymioty, rozlane bóle brzucha, dreszcze (bez podwyższenia temperatury ciała) i

dłużej utrzymujące się uczucie zimna, objawy uszkodzenia wątroby. Dopiero po około 10
dniach rozwija się ostra niewydolność nerek – ten okres jest typowy dla zatruć
zasłonakiem rudym.

Śmierć z powodu niewydolności nerek po 2-3 miesiącach

2. Zatrucia orellaninowe

„Zespół muskarynowy”

Dawka śmiertelna muskaryny – 300mg, co odpowiada 100-

150g surowego owocnika Inocybe patouillardii, objawy
zatrucia występują po spożyciu 10-20 g owocnika (może
spowodować zgon)

Muskaryna – czwartorzędowa zasada, pochodna choliny, działa

pobudzająco na przywspółczulny układ nerwowy (wzmożone
wydzielanie gruczołów ślinowych, potowych, łzowych, śluzowych
w obrębie dróg oddechowych, żółci i soku trzustkowego),
powoduje zwężenie źrenic, zaburzenia akomodacji (przejściowa
ślepota), wywołuje ataki dychawicy oskrzelowej, spastyczne
skurcze żołądka i jelit, obniżenie ciśnienia tętniczego, zwolnienie
akcji serca, obrzęk płuc i śmierć.

Zatrucia neurotropowe

1. Muskarynowe

Objawy

zatrucia

I.

patouillardii

strzępiak

ceglasty,

Clitocybe spp.

(C. dealbata – lejkówka odbielona, C.

rivulosa – lejkówka strumykowa):

po 0,5-1(-4) godz. od

spożycia

Objawy zatrucia w lekkich przypadkach objawy ustępują w ciągu 8-12

godzin, w ciężkich notuje się zgony; śmiertelność wynosi 4-7% w
stosunku do osób zagrożonych.

W Europie występuje 150 gatunków strzępiaków i tylko jeden nie

zawiera muskaryny.

„Zespół muskarynowy”

2. Muskarynowe, maskowane obecnością innych

toksyn

Toksyny Paxillus involutus – muskaryna oraz betaina i acetylocholina

= czwartorzędne aminy
-

hemoliza, martwica i ubytki błony śluzowej przewodu pokarmowego

(żołądek, dwunastnica), uszkodzenia wątroby (wrzody żołądka?)

Objawy zatrucia:

4-5 godz. od spożycia, natężenie zatrucia zależy od

cech osobniczych.

Toksyny Amanita muscaria –

1. Muskaryna, muskarydyna – czwartorzędne

zasady
2. Kwas ibotenowy, muscymol (= panteryna),

muskazon – związki o działaniu podobnym

do atropiny; pochodne 3-hydroksyizoksalolu
3. Bufoteina – pochodna indolu

1. i 2. grupa związków działają antagonistycznie, co znacznie obniża ich toksyczność:

grupa pochodnych izoksalolu powoduje powstanie objawów atropinowych,
które znoszą objawy muskarynowe, występujące na początku zatrucia,
bufoteina działa halucynogennie.

Objawy zatrucia:

30-60 min. od spożycia

2. Muskarynowe, maskowane obecnością innych

toksyn

Paxillus involutus – krowiak podwinięty (olszówka)

•

Gatunek powodujący największą liczbę zatruć w kraju, szczególnie w
pasie Polski północnej i centralnej.

•

Jego toksyny są dobrze rozpuszczalne w wodzie na gorąco i ulegają
rozkładowi w środowisku kwaśnym. Podczas odgotowywania
grzybów część trucizn przechodzi do wywaru i zostaje usunięta ale
nie całkowicie. W 90% przypadków objawy zatrucia wystąpiły mimo
jednorazowego odgotowania grzybów i odrzucenia wywaru.

•

Najcięższe przypadki notuje się po spożyciu krowiaka (olszówki) na
surowo,

pieczonej

na

ognisku

lub

blasze

oraz

potrawy

przygotowanej z grzybów suszonych (nie odlewa się wywaru)

2. Muskarynowe, maskowane obecnością innych

toksyn

Amanita muscaria – muchomor czerwony

•

Muchomor czerwony zawiera muskarynę, którą po raz pierwszy
właśnie z niego wyizolowano. Zawiera jej mniej niż strzępiaki

•

Zatrucia tym gatunkiem są u osób dorosłych niezmiernie rzadkie
(często zatrucia zamierzone – cele samobójcze lub próby
odurzania się)

•

Jest jednak szczególnie niebezpieczny dla małych dzieci

3. Atropinowe

A. pantherina, A. muscaria, Psilocibe spp., Panaeolus spp.

Toksyny Amanita pantherina –

1. kwas ibotenowy, muscymol

(=panteryna), muskazon –
pochodna 3-hydroksyizoksalolu

2. Muskaryna (nieznaczne ilości)

- dominują objawy atropinowe zespół panterynowy
(„szaleństwo panterynowe”);

Śmierć wskutek porażenia układu oddechowego (5-7%)

Objawy zatrucia:

1-4 godz. od spożycia

Uwaga! Przy zatruciu A. pantherina płukanie żołądka

można

wykonać

dopiero

po

opanowaniu

stanu

pobudzenia i zaintubowaniu pacjenta.

4. Koprynowe

„Zespół antabusowy”

Objawy jak po wypiciu alkoholu etylowego u pacjentów leczonych disulfiramem (Anticol,
Esperal): zaczerwienienie skóry, głownie twarzy, nudności, bóle głowy, uczucie „bicia
serca", duży niepokój, bóle zamostkowe u osób ze zmniejszoną rezerwą wieńcową; w
ciężkich przypadkach: zaburzenia rytmu serca, spadek ciśnienia tętniczego krwi, nawet
porażenie ośrodka oddechowego

.

Toksyny Coprinus atramentarius – kopryna (dwusiarczek tetraetylotiuramu -

hamuje on aktywność enzymów metabolizujących alkohol i powoduje
powstanie aldehydu octowego!

Objawy zatrucia,

po wypiciu alkoholu do 3 dni od spożycia: 30-60 min. (2-3

godz.)

Uwaga! Objawy zatrucia, które po kilku (kilkunastu) godzinach ustąpiły

mogą wystąpić po ponownym wypiciu alkoholu

Właściwość taka utrzymuje się przez 3 doby

5. Halucynogenne - psychoneurotropowe

Rodzaj Psilocybe (P. semilanceata łysiczka lancetowata) i Panaeolus (P.

papilionaceus kołpaczek motylkowaty)

Toksyny P. semilanceata –

1. psylocyna, psylocybina = alkaloidy z grupy

tryptaminy i serotoniny (środki odurzające)

2. beocystyna, norbeocystyna

10g świeżego (1g suszonego) owocnika P. semilanceata zawiera 10mg

psylocybiny (substancja trwała)

Zaburzenia neurologiczne: 1-3g suszonego grzyba = 5-15mg psylocybiny

Około 4mg psylocybiny – zatrucie o średnim nasileniu

>6mg psylocybiny – zaburzenia psychiczne, świadczące o poważnym
zatruciu

Objawy zatrucia:

20-60 minut od spożycia

-

stwierdzone uzależnienia psychiczne

-

stwierdzona znaczna destrukcja ośrodkowego układu nerwowego

Toksyny P. papilionaceus – psylocyna, psylocybina
Objawy zatrucia: j.w.

Zatrucia gastryczne

„Nieżyt żołądkowo-jelitowy”

70-80% zatruć – substancje żywicowate i terpenowe

zawarte w licznych grzybach z rodzaju Tricholoma,
Russula, Lactarius, Scleroderma.

Zatrucia gastryczne

„Nieżyt żołądkowo-jelitowy”

Tricholoma

pardinum

gąska tygrysowata –

zatrucia

parafalloidynowe z cytolitycznym uszkodzeniem wątroby
i wzrostem aminortansferaz

Objawy po 2-3 godzinach po spożyciu, mogą utrzymywać się do

1 tygodnia; notowane są zejścia śmiertelne

Zatrucia gastryczne

„Nieżyt żołądkowo-jelitowy”

Hypholoma fasciculare maślanka wiązkowa – wzmożone

wydzielanie gruczołów potowych, ślinowych, łzowych,
zaburzenia widzenia i równowagi, zaniki i odzyskiwanie
widzenia, 10-14 dni

Zatrucia gastryczne

„Nieżyt żołądkowo-jelitowy”

Amanita citrina muchomor cytrynowy – alkaloid mapina

(wyizolowany z Amanita mappa – ten sam znajduje się w
śliniankach ropuchy)

Grzyb słabo trujący, spożycie powoduje nudności, wymioty, bóle

brzucha, biegunkę, bóle głowy, zaburzenia gospodarki wodno-
elektrolitowej, spadek ciśnienia tętniczego

Zatrucia gastryczne

„Nieżyt żołądkowo-jelitowy”

Tylopilus felleus – tylopilina, nietoksyczna

po spożyciu potrawy z goryczaka długo utrzymuje się gorzki smak

w ustach, ludzie zgłaszają się do szpitala na płukanie żołądka z
obawy przed wystąpieniem ciężkich zatruć

tylopilina odpowiedzialna za gorzki smak tego grzyba ma

właściwości bakteriobójcze i cytostatyczne

Zatrucia nieswoiste – grzyby jadalne

Nieprawidłowe warunki zbierania – brak powietrza –

cholina

neuryna (trująca)

Ciężkostrawnośc grzybów (chityna) – dzieciom do 7 (10)

roku życia oraz osobom starszym i chorym z upośledzonym
trawieniem nie należy podawać grzybów

Możliwość „zapleśnienia” grzybów – są pożywką dla

bakterii

i

grzybów

pleśniowych

bogatych

w

groźne

mikotoksyny

Niewłaściwe miejsce zbioru – grzyby kumulują metale

ciężkie: Pb!, Cu, Hg, Cd

Istnieje

możliwość

skażenia

promieniotwórczego:

powinowactwo Xerocomus badius! i Paxillus involutus,
Cantharellus cibarius – wybitny antagonista pierwiastków
promieniotwórczych