5

Józef Kukułka

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH

JAKO NAJSZERSZA DYSCYPLINA

HUMANISTYCZNA

1. Czym jest nauka?

W drugiej połowie XX wieku długo i poważnie debatowano, czy

istnieje nauka o stosunkach międzynarodowych

1

. Przeważył pogląd, że

jeśli wiedza o stosunkach międzynarodowych ma rzeczywiście tworzyć

„naukę", to musi ona badać zjawiska i procesy życia międzynaro­

dowego dokładnie i metodycznie, stwierdzać ich prawdziwość i przy-

czynowość oraz wyjaśniać rządzące nimi prawa, a tym samym budo­

wać szeroki system wiedzy o rzeczywistości międzynarodowej.

Nikt nie wątpi, że nauka o stosunkach międzynarodowych obejmuje

także nauczanie, które polega na wprowadzeniu uczących się w tajniki

owego systemu wiedzy na odpowiednich wydziałach uczelni i w insty­

tutach naukowych. System wiedzy ogólnej ułatwia bowiem myślenie

o poszczególnych zjawiskach i procesach stosunków międzynaro­

dowych. Opanowanie owego systemu wymaga zdobywania wiedzy

o różnych dziedzinach stosunków międzynarodowych (jak polityka

zagraniczna państw, tradycje ich orientacji geostrategicznych, doktryny

polityczne, polityki ekonomiczne, migracja ludzi i kapitałów, psycho-

Por. Hedley Buli, International Theory: The Casefor a Classical Approaches, [w:]

James Rosenau (ed.), Contending Approaches to International Politiccs, PUP,

Princeton 1969, s. 20-38, Morton Kapłan, The New Great Debatę : Traditionalism vs

Science in International Relations,

[w:] James Rosenau (ed.), Contending

Approaches,

s. 39-61, Hans J. Morgentahu, Science: Servant or Master?, W.W.

Norton, New York 1972 r., Charles Reynolds, Theory and Explanation in
fotemational Politics,

Robertson, London 1973 r., Alexander Wendt, Social Theory of

'nternational Relations,

CUNP, Cambridge 1999 r.

JÓZEF KUKUŁKA

6 —

logia polityczna poszczególnych narodów itp.). Wiedza ta jest ważna

dlatego, że każde zjawisko i proces międzynarodowy można rozpatry­

wać z różnych punktów widzenia i przy pomocy różnych metod.

Zmienione warunki zewnętrzne zmieniają także role międzynarodowe

(państw, głów państw czy szefów dyplomacji). Nawet intencjonalnie

podobne dążenia mogą przybierać różne formy. Tak np. maksymali­

zacja interesów poszczególnych uczestników może się odbywać przy

pomocy siły perswazji, chytrości, przekupstwa oraz stabilizowania lub

rewidowania istniejącego stanu rzeczy".

Z powyższych względów można stwierdzić, że nauka o stosunkach

międzynarodowych ma znaczenie praktyczne dla stosunków między­

ludzkich w skali międzynarodowej. W pierwszym rzędzie jest potrze­

bna do kształcenia tych, którzy przygotowują się do zawodów prakty­

cznych w różnych strukturach służby zagranicznej państw oraz w orga­

nizacjach i instytucjach międzynarodowych. Gruntowne wykształcenie

dyplomatów, konsulów i funkcjonariuszy międzynarodowych jest

niezbędne dla efektywnego spełniania powierzonych im zadań.

Wykształcenie takie jest ważne również dla dziennikarzy (prasowych,

radiowych i telewizyjnych), którzy chcą się zajmować zagadnieniami

międzynarodowymi i nie wprowadzać swych czytelników oraz

słuchaczy w błąd. Wreszcie, wykształcenie w zakresie stosunków

międzynarodowych powinni zdobywać także politycy i wojskowi,

którzy przekazują zorganizowanym grupom ludzi pewne poglądy

o świecie, zachęcają ich do zajmowania określonych postaw wobec

aktualnych zjawisk i procesów międzynarodowych oraz wskazują

możliwości wpływania na nie.

Rozwój nauki o stosunkach międzynarodowych ma znaczenie

wszechstronne i wielowymiarowe. Ułatwia bowiem rozumienie róż­

nych punktów widzenia w świecie, łagodzi niechęci i uprzedzenia,

sprzyja rozwiązywaniu sporów i konfliktów międzynarodowych oraz

podnosi kulturę kontaktów, działań i oddziaływań międzynarodowych.

Nauka ta ułatwia więc pogłębianie zrozumienia różnych przejawów

życia społecznego w świecie, a w konsekwencji sprzyja racjonalnemu

2

Por Ludwik Ehrlich, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych,

S. Kamiński, Kraków 1947 r., s. 16-17, 23-27.

NA UKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

7

odnoszeniu się do nich w przedsięwzięciach normatywnych, insty­

tucjonalnych, gospodarczych, politycznych, wojskowych i kulturo­

wych.

2. Aspekt humanistyczny dyscypliny.

Cała kultura współczesna, zwłaszcza europejska, odróżnia nauki

ścisłe od nauk humanistycznych już od końca XVII wieku. Nauczanie

w ramach dyscyplin humanistycznych nawiązywało do tradycji kultury

grecko-rzymskiej, łączącej wiedzę matematyczną z literaturą, retoryką,

dialektyką i sztuką. Wiadomo było, że Cyceron używał pojęcia

„humanitas", oznaczającego edukację i kulturę intelektualną oraz two­

rzenie literatury i kształcenie oratorów.

W okresie Renesansu humaniści korzystali z upowszechnienia

druku, sięgali do greckich i łacińskich tekstów źródłowych oraz

rozwijali literaturę, filozofię i historię w językach rodzimych. Nauki

humanistyczne zaczęły odtąd zajmować się rozwijaniem wiedzy o czło­

wieku, o jego położeniu, o uwarunkowaniach świata człowieka, o jego

myślach oraz o stosunkach między przywódcami państw i szefami

dyplomacji.

W epoce powstawania nowożytnych uniwersytetów, od XVII wieku

zapoczątkowany został podział nauk na dwie grupy: trivium (grama­

tyka, retoryka i dialektyką) i quadrivium (arytmetyka, muzyka, geo­

metria i astronomia). Ta druga grupa miała uczyć poznania świata

otaczającego człowieka. Renesans spowodował odnowę wartości

ludzkich, a także zmianę programów i metod kształcenia. Podniósł też

rangę nauk humanistycznych. Nauczanie geografii, astronomii i karto­

grafii sprzyjało sztuce żeglowania, odkryciom geograficznym oraz

ekspansji ekonomicznej. Na tym tle rosło również zapotrzebowanie na

nauki ścisłe, na normy estetyczne i moralne. Nauki humanistyczne

miały nie tyle poznawać „ład boży", ile istniejący porządek rzeczy

8

JÓZEF KUKUŁKA

i możliwości przekształcania go w interesie człowieka przy pomocy
nauk ścisłych'.

W XVII wieku zaczęły powstawać stowarzyszenia humanistów,

nazywane we Włoszech i Francji akademiami, które zajmowały się

głównie działalnością z zakresu filozofii i literatury. Zaczęto także

publikować przeglądy naukowe (we Francji i Anglii).

Ośrodkami kształcenia w zakresie nauki o stosunkach między­

narodowych stawały się kolejno: Akademia Orientalna w Wiedniu (od

1754 r.), przekształcona następnie w Akademię Konsularną (1898),

Wolna Szkoła Nauk Politycznych w Paryżu (od 1871 r.), przygo­

towująca kandydatów do szeroko rozumianej służby politycznej, w tym

służby zagranicznej, Szkoła Gospodarki i Nauk Politycznych

w Londynie (od 1895 r.), Niemiecka Wyższa Szkoła Polityki (od 1920

r.). Na ziemiach polskich takimi ośrodkami była szkoła nauk

politycznych przy wydziałach prawa Uniwersytetu im. Jana Kazimierza

we Lwowie (od 1902 r.), uzupełniona od 1930 r. przez Studium

Dyplomatyczne Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (od 1911

r.), jak również samodzielna Szkoła Nauk Politycznych w Warszawie

(od 1915 r.), przekształcona w 1939 r. na Akademię Nauk Polity­

cznych, zaś w 1950 r. na Szkołę Główną Służby Zagranicznej

4

.

Rozwinięte w XX wieku fascynacje wynalazkami technicznymi

i podejściami scjentystycznymi pewnych kręgów zawodowych i społe­

cznych nie zmniejszyły zainteresowań i potrzeb rozwijania wiedzy

humanistycznej. Najbardziej wymownym wyrazem tej tendencji jest

utrzymywanie się wysokiej liczby kandydatów na kierunki studiów

i wydziały humanistyczne szkół wyższych. Osiągnięcia w poznawaniu

kosmosu, atomów materii czy genomu ludzkiego nie spowodowały

trwałej fali napływu kandydatów na studia z zakresu nauk ścisłych,

matematyki, fizyki, chemii, biologii czy techniki. Rozkwitające od XIX

wieku dyscypliny historyczne, filologiczne i antropologiczne przeciw­

stawiają się coraz wyraźniej naukom ścisłym, choć ulegają ich wpły­

wom w imię pozytywistycznej jedności wiedzy.

Por. Georges Gusdorf, Les sciences humaines et la pensee occidentale. I. DC

1'historire de la pensee. Payot, Paris 1977, s. 27-29.

4

Por. Ludwig Ehrlich, op.cit., s.38-41.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO... 9

Co więcej, w okresie fascynacji procesami globalizacji, pod koniec

XX wieku pod auspicjami UNESCO pojawił się silny nurt akcentujący

potrzeby rozwijania humanizmu powszechnego, łączącego w dłuższej

perspektywie różne kultury, języki, systemy kształcenia, religie i poli­

tyki. Tego rodzaju humanizm powszechny miałby sprzyjać pokojowej

globalizacji oraz umożliwiać uniwersytetom, a także „studentom całego

świata i wszystkich dyscyplin, osiągać podobny horyzont wiedzy

i kultury"

5

. Badacze kultury i nauczyciele akademiccy mogą w ten

sposób - jak się sądzi - skutecznie przyczyniać się do humanizacji

procesów globalizacyjnych, do nasilenia których na początku znacznie

przyczyniła się nauka, studia i badania. Za niezbędny warunek powo­

dzenia takiego szerokiego humanizmu uważa się kojarzenie nauk

ścisłych i humanistycznych, znajdujące wyraz w łączeniu różnych

kultur. Na wydziałach nauk ścisłych powinny być doceniane

przedmioty humanistyczne, a na wydziałach humanistycznych powinny

się znajdować przedmioty z nauk ścisłych. Przykładem takiego uzupeł­

niania się różnych nauk jest np. wzajemne przejmowanie niektórych

przedmiotów wykładanych na kierunkach kształcenia w zakresie nauk

politycznych, stosunków międzynarodowych, polityki społecznej

i dziennikarstwa..

Nauka o stosunkach międzynarodowych jako system badań, wiedzy

i kształcenia w zakresie różnych zjawisk i procesów międzynaro­

dowych ma, ze względu na swój zakres i istotę, charakter wielo­

dyscyplinarny. Należy ona do najmłodszych nauk humanistycznych.

Zrodziła się w procesie stopniowej autonomizacji w ramach politologii

kilku krajów (głównie francuskiej, amerykańskiej, angielskiej i nie­

mieckiej) od lat 1870-tych do połowy XX wieku

6

. Promotorzy rodzącej

się dyscypliny nawiązywali początkowo, w ślad za starszymi dyscy­

plinami humanistycznymi, do myśli starożytnych i średniowiecznych

filozofów, prawników i historyków na temat stosunków między ple­

mionami, księstwami, narodami i państwami. Instytucjonalne usamo-

Michel Serres na spotkaniu w UNESCO, Le Monde. Selection Hebdom madaire,

13. VII 2002 r.

Zob. Józef Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Scholar, Warszawa

2000 r.,s. 58-69.

10 JOZEF KUKUŁKA

dzielnienie się nauki o stosunkach międzynarodowych dokonywało się

w okresie od I wojny światowej do początku lat 1970 - tych

7

.

Ważną cezurę w rozwoju samodzielnej nauki o stosunkach między­

narodowych stanowił rok 1948. Wówczas to, zwołana pod auspicjami

UNESCO w Paryżu specjalistyczna konferencja politologów uchwaliła

ramowy program nauk politycznych. W programie tym do trzech uzna­

wanych powszechnie działów politologii (idee polityczne, instytucje

polityczne oraz partie, grupy i opinia polityczna) dodano czwarty dział

o stosunkach międzynarodowych.

Program UNESCO wskazywał, że nowy dział politologii powinien

rozwijać się w powiązaniu z dyscyplinami dotychczasowych działów,

aby mieć możliwość wielodyscyplinarnego poznawania i wyjaśniania

rzeczywistości międzynarodowej. Przyjęcie takiego założenia dowo­

dziło, że nauka o stosunkach międzynarodowych może zasadnie być

dyscypliną samodzielną, która będzie traktować inne dyscypliny

politologiczne jako pomocnicze. Może zatem wykorzystywać ich

dorobek poznawczy o różnych zjawiskach i procesach międzynaro­

dowych, jak też posługiwać się sprawdzonymi przez nie metodami

i technikami badawczymi.

Powyższe usytuowanie nauki o stosunkach międzynarodowych

zdobyło pełną akceptację w państwach systemu ONZ, zwłaszcza ze

strony badaczy międzynarodowej sfery stosunków społecznych.

Badacze ci przykładali dużą wagę do trzech kierunków rozwoju

uprawianej przez nich nauki:

1) do precyzowania jej przedmiotu i zakresu badań, siatki

pojęciowej oraz metod badawczych,

2) do zajmowania się przez tę naukę wszystkimi wymiarami

rzeczywistości międzynarodowej,

3) do zaznaczania polemicznego stosunku do uogólnień innych

nauk humanistycznych (w tym politycznych), jeśli wyjaśniają

one jednostronnie rzeczywistość międzynarodową

8

.

7

Tamże, s. 70-92.

Por. Józef Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, PWN, Warszawa

1980 r., s. 26-27.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

11

W XX wieku szybko rosła złożoność stosunków międzynaro­

dowych i ich wpływ na życie społeczeństw. Tradycyjne dyscypliny nie

mogły już sprostać potrzebom wyjaśniania nowych zjawisk (wojny,

aktywności dyplomatycznej, krążenia kapitałów, wymiany surowców

i fabrykatów, migracji czy konfliktów międzyetnicznych), chociaż

usiłowały one modernizować swoje techniki badawcze. Nowe zjawiska

i procesy uwypuklały bowiem znaczenie technicznych środków ułat­

wiania i przyśpieszania kontaktów między narodami i częściami globu,

a zarazem uwypuklały wpływ subiektywnych uwarunkowań rozwoju

stosunków międzynarodowych.

Wiek XX zdynamizował także nowe potrzeby społeczne i nowe

dążenia w skali międzynarodowej, które rodziły rewolucje społeczne

i narodowo-wyzwoleńcze oraz przełomy geopolityczne i geostrate-

giczne na mapie świata. W ich rezultacie narody, państwa i rządy

zmuszone były więc zwracać coraz większą uwagę na międzynarodowe

odmienności, przeciwieństwa i sprzeczności, aniżeli na podobieństwa,

zbieżności i zgodności, gdyż te pierwsze determinowały dynamikę

stosunków międzynarodowych. W takich okolicznościach analitycy

i praktycy służby zagranicznej państw coraz większe oczekiwania

wiązali z nauką o stosunkach międzynarodowych, aczkolwiek długo

jeszcze pojmowali je rozbieżnie.

W różnych szkołach naukowych do nauki o stosunkach między­

narodowych zaliczano mniejszą lub większą sumę (od 5 do 23)

dyscyplin humanistycznych i społecznych. Częściami składowymi

nowej nauki miały być przede wszystkim takie przedmioty uniwersy­

teckie jak: polityka międzynarodowa, prawo i organizacje międzyna­

rodowe, historia dyplomatyczna, geografia polityczna i socjologia.

Miały one dostarczać sumy wiedzy monodyscyplinarnej o rzeczywis­

tości międzynarodowej, ale nie gwarantowały objęcia jej całości

i wyjaśnienia jej istoty. Z tego powodu nasilał się nurt rozwoju nauki

o stosunkach międzynarodowych jako dyscypliny autonomicznej,

obejmującej całość rzeczywistości międzynarodowej i wyjaśniającej jej

istotę przy pomocy metod innych nauk humanistycznych i społecznych

Zaliczanie nauki o stosunkach międzynarodowych do dyscyplin

humanistycznych wynika stąd, że rozwija ona wiedzę o międzynaro­

dowej sferze stosunków społecznych, o wartościach cenionych w tych

12 JÓZEF KUKUŁKA

stosunkach i przejawach kultury współżycia międzynarodowego.

Nauka ta musi wykorzystywać wiedzę z różnych działów prawa

międzynarodowego, historii dyplomacji i historii stosunków między­

narodowych, stosunków gospodarczych, finansowych i kulturalnych,

filozofii i socjologii, geografii i antropologii, geopolityki i strategii.

Tożsamość tej dyscypliny, program jej badań i kształcenia oraz ich

spójność wyrażają więc różne przedmioty wykładane na specjalisty­

cznych kierunkach studiów z zakresu stosunków międzynarodowych.

Pole tej nauki musi łączyć wszystkie aspekty życia międzynarodowego

i wiedzy o tym życiu. Są to aspekty filozoficzne, polityczne, history­

czne, ekonomiczno-społeczne, normatywne, etyczne.

3. Filozoficzny aspekt życia międzynarodowego.

W historii filozofii politycznej stosunki międzynarodowe zajmują

mało miejsca. Filozofów interesowały głównie ofiary losowych

zdarzeń, które dotykały starożytne miasta-państwa i późniejsze pań­

stwa. Ich myśl od czasów stoickich szukała z reguły możliwości

pacyfikacji świata w imię przetrwania społeczeństw i zapewnienia im

pomyślnego życia bez przemocy międzynarodowej

9

.

Filozoficzny aspekt myślenia o stosunkach międzynarodowych od

końca średniowiecza obejmował refleksję ogólną o naturze ludzkiej

i interakcjach międzynarodowych, nie odnosząc się do określonych

regularności lub hipotez. Wielu myślicieli zastanawiało się nad warun­

kami wiecznego pokoju oraz nad układaniem stosunków między plura­

listycznymi jednostkami politycznymi na zasadach tolerancji religijnej

i braterstwa ludzi.

Wielkie odkrycia geograficzne i astronomiczne rozwinęły od XVI

wieku refleksje filozoficzne o miejscu człowieka w świecie i o potrze­

bie współżycia państw prowadzących różne polityki na całym globie.

Por. Pierre Hassner, La Violence et la Paix, Esprit /Seuil, Paris 1995r., 28 i n.;

Frederic Ramel avec David Cumin, Philosophie des relations internationales, Presses
de Science PO, Paris 2002r., s. 10-11.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

13

Pluralistyczna rzeczywistość powodowała dywersyfikację refleksji

filozoficznej odnoszącej się do rzeczywistości międzynarodowej

w konstelacjach epok Odrodzenia i Oświecenia. Z refleksji tych zro­

dziła się machiavellowska koncepcja gry sił i rywalizacji między

państwami, kontynuowana przez Thomasa Hobbesa i Barucha Spinozę,

a stanowiąca prototyp XX wiecznej koncepcji realizmu politycznego

10

.

Z odrodzeniowej refleksji filozoficznej o życiu międzynarodowym

wyrosły przemyślenia Szkoły z Salamanki (zwłaszcza Francisco de

Vitoria i Francisco Suarez) na temat prawa narodów i prawa natural­

nego, określającego prawa i obowiązki państw, ale powiązanego

z uniwersalnymi normami etycznymi i kodyfikującego zjawisko wojny.

Założeniem ich przemyśleń było prowadzenie do równowagi i ładu

międzypaństwowego. Ład taki miałby być oparty na podstawach

teologii, rozumu i natury, a wyrażałby się w uznaniu zasad tery-

torialności i suwerenności. Realizację aspiracji tego rodzaju w formie

prawnej zapewniły w znacznej mierze traktaty westfalskie z 1648 r.

Rozpoczęły one kształtowanie państwowocentrycznej wizji stosunków

międzynarodowych

11

.

Refleksje filozoficzne epoki Oświecenia ujawniły nurt myślicieli

przeciwstawiających się idealizacji prawa narodów oraz złudzeniom

w sprawie możliwości regulowania rywalizacji międzypaństwowych

drogą równowagi i prawa. Czołowymi reprezentantami tego nurtu byli

Jean Jacąues Rousseau i Emmanuel Kant. Formułowali oni nierealne

założenia zmiany istniejącej struktury zróżnicowanych państw.

Rousseau wysuwał ideę tworzenia na miejsce wielkich monarchii

małych jednostek autokratycznych i homogenicznych, organizowanych

w konfederację. Kant w swoim „projekcie wiecznego pokoju" opo­

wiadał się za republikańskimi konstytucjami wszystkich państw i za

oparciem prawa narodów na federacji wolnych państw, jak również na

zasadzie powszechnej gościnności.

Por. David S. Yost, Political Philosophy and the Theory of International Relations,

International Affairs, 70 (2), 1994 r., s.263-290.

Por. Gene M. Lyons, M. Mastanduno, Beyond Westphalia? National Sovereignty

and International Intervention,

JHUP, Baltimore 1995 r.

14

JÓZEF KUKUŁKA

Tego rodzaju myśli filozoficzne, rozwijane także w XIX i XX

wieku, poszukiwały wyjaśnienia zjawiska wojny w stosunkach między

państwami, aby eliminować ich obawy i gwarantować bezpieczeństwo

obywateli. Myśli te kreśliły zarysy nowego ładu międzynarodowego,

opartego na coraz bardziej uregulowanych interakcjach państw

12

.

Tworzyły także inspiracje dla konwencji haskich oraz dla zobowiązań

podejmowanych w ramach systemów Ligi Narodów i Organizacji

Narodów Zjednoczonych.

Zakończenie „zimnej wojny" i zanik groźby „wielkiej wojny" stwo­

rzyły przesłanki zmiany myślenia filozoficznego o stosunkach między­

narodowych. Jego osią przestało być zjawisko wojny, któremu zawsze

towarzyszyły rozważania o wrogu i jego potędze. Na plan pierwszy

wysunęła się kwestia legitymizacji demokratycznej państw i stabilizacji

stosunków między nimi bez stosowania przemocy

13

.

W tym myśleniu niepokój wywołuje postępujący proces desan-

ktuaryzacji terytoriów państwowych. Wyraża się on w przyśpieszeniu

procesów globalizacji, w możliwości rozpowszechnienia i użycia broni

masowego rażenia oraz w aktywności terroryzmu transnarodowego.

W obu przypadkach niepokój wywołuje fakt, że wrogowie są niewi­

dzialni, a ich akty nieprzewidywalne

1

. Duże zakłopotanie wywołują

także zagrożenia tożsamości etniczno-narodowych i państwowych

przez procesy globalizacji, które powodują zarazem rozszerzanie i frag-

mentaryzację cech tożsamości

15

.

Należy podkreślić, że instytualizacja akademickiej dyscypliny

stosunków międzynarodowych w trzeciej ćwierci XX wieku oraz tzw.

rewolucja behawioralna oparły naukę o stosunkach międzynarodowych

na pozytywistycznej filozofii wiedzy, kojarzącej różne paradygmaty

i prowadzącej do dwuznacznych dywagacji postmodernistycznych

16

.

2

Por. Frederic Ramel avec David Cumin, Philosophie..., s. 16-18.

' Por. Pierre Hassner, La VioIence..., s.55.

Por. Ofer Zur, The Love of Hating: The Psychology of Enmity, History of

European Idea,

13(4), 1991 r., s. 345-369.

5

Por. Pierre Hassner, La Violence ..., 309.

Zob. Klaus Knorr and James N. Rosenau (eds), Contending Approaches to

International Politics,

PUP, Princeton 1969 r., s. 3-19; John G. Gunnell, Philosophy,

Science and Political Inąuiry,

General Learning Press, Marristowns 1975 r.; Jim

NA UKA O STOSUNKA CH MIĘDZYNARODO WYCH JAKO...

15

Scjentyzacja nauki o stosunkach międzynarodowych w niektórych

krajach (zwłaszcza w USA i w Niemczech) oddaliła ją od podejścia

filozoficznego i pchnęła ją w kierunku formułowania koncepcji teorety­

cznych o cząstkowym znaczeniu, pomagających w naukowej analizie

aspektu zjawisk i procesów międzynarodowych w dużym stopniu pod

wpływem zdarzeń bieżących

17

.

Refleksja filozoficzna zaznaczyła się w nurcie rozważań nad teorią

sprawiedliwości i wymiarem moralnym stosunków międzynarodowych

i zjawisk redystrybucji środków ekonomicznych. Z tej refleksji zrodziła

się idea Międzynarodowego Trybunału Karnego, którego statut obo­

wiązuje od 1 lipca 2002 r

18

.

4. Polityczny aspekt życia międzynarodowego.

W stosunkach międzynarodowych dużą rolę odgrywa polityka. Jeśli

przyjmujemy rozumienie pojęcia „polityka" jako celowo zorganizo­

wanej działalności w interesie określonej grupy społecznej, to w sto­

sunkach międzynarodowych napotkamy wiele polityk. W środowisku

międzynarodowym przejawiają się bowiem interaktywnie różne poli­

tyki najwyżej zorganizowanych grup społecznych, a zarazem najwa­

żniejszych uczestników stosunków międzynarodowych, tzn. państw.

Równolegle prowadzone są także polityki organizacji i instytucji

międzynarodowych oraz sił i struktur transnarodowych.

19

Wszystkie

one wspierane są określonymi motywacjami, koncepcjami, progra-

George, Discourses of Global Politics: A Critical (Re) Introduction to International
™ 7 P ° I V ' Vc

n n e R i e n n e r

'

B 0 U l d e r 1 9 9 4 ; R u t h L a n e

' P°sitivism, Scientifk Realism

<ina Political Science, Journal ofTheoretical Politics, 8(3), s. 361-382.

and Th-

J

°

h

r

R a W l S

'

A Tke0ry

°f

Justice

>

0 U P

>

0 x f o r d

1992, Michael Walzer, Thick

is p

m

" ;

M o r a l

Arguments at Home andAbroad,

NDP, Notre Damę 1994 r

2000?'

B a c h m a

™ - Bez przesadnych nadziei i obaw, Rzeczpospolita, 5.VIII

C a r k n t ! ? T ? '

T h

°

m a S R i S S C

' Transnational Actors and World Politics, [w:] Walter

Retationl\ T

&

^

B e l h A

'

S i m 0 n S ( e d s )

'

H

^dbook of International

wations,

Sagę, London 2002, s. 255-274.

16

JÓZEF KUKUŁKA

mami, strategiami i metodami postępowania. Każda z nich stanowi

„instrument interweniowania w rozpatrywaną rzeczywistość""

Najszersze i najbardziej dynamiczne oddziaływanie na stosunki

międzynarodowe ma polityka zagraniczna państw. Będąc jedną z poli­

tyk publicznych (prowadzonych przez resorty rządowe) głównych

uczestników stosunków międzynarodowych, ma ona wiodące zna­

czenie dla uprawiania innych polityk publicznych (jak gospodarczej,

kulturalnej, technologicznej, wojskowej, monetarnej i in.) w wymiarze

międzynarodowym.

21

Dlatego ma ona największy wpływ na dynami-

zację wszystkich rodzajów stosunków międzynarodowych poprzez

rozwój procesów współzawodnictwa, konfrontacji i współpracy uczest­

ników tych stosunków. W toku swego funkcjonowania wykorzystuje

ona różne doktryny ideologiczne, polityczne, ekonomiczne i wojskowe

oraz normy etyczne.

Polityka zagraniczna stosuje metody działań publicznych i utajnio­

nych. Do tego podziału dostosowana jest jej struktura materialna, insty­

tucjonalna i osobowa. Metody utajnione są stosowane przede wszy­

stkim w sferze stosunków dyplomatyczno-poli tyczny eh i wojskowych,

ale bywają także przenoszone po części na inne polityki publiczne.

Metody te maja duży wpływ na zakres płynących do każdego państwa

ze środowiska międzynarodowego informacji, impulsów i zagrożeń.

Podejmowane pod ich wpływem decyzje w polityce zagranicznej

wywołują też reperkusje w polityce wewnętrznej (zwłaszcza gospo­

darczej, socjalnej, psycho-społecznej i informacyjno-propagandowej).

Z kolei decyzje w polityce wewnętrznej (ustrojowe, fiskalne, admi­

nistracyjne, prawne czy kulturowe) mogą mieć wpływ na politykę za­

graniczną

22

.

Dla wiedzy o kierunkach ewolucji poszczególnych polityk zagra­

nicznych ważne jest zbieranie i krążenie między decydentami i wyko-

D

Giovanni Sartori, La Połitica et metodo in scienze sociali, SugarCo, Milano 1979

r., s. 38.

Por. Józef Kukułka, Polityka zagraniczna a polityka wewnętrzna, [w:] Józef

Kukułka, R. Zięba (red.), Polityka zagraniczna państwa, Wyd. UW, Warszawa 1992

r., s. 19-20.

22

Por. Jean-Baptiste Duroselle, Tout empire. Une Vision theoriąue des relations

internationales,

wyd. III Publications de la Sorbonne, Paris 1982 r., s. 43-45.

NA UKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

mi informacji o różnych elementach środowiska międzynaro-

ego. Szczególnie cenna jest adekwatna identyfikacja zmienia­

jących się celów, środków i metod oraz antycypowanych konsekwencji

przedsięwzięć przygotowanych lub podejmowanych indywidualnie czy

zbiorowo przez określonych uczestników stosunków międzynaro­

dowych \

Im pracownicy służby zagranicznej posiadają pełniejszą informację

i adekwatne rozeznanie zamiarów swego rządu wobec innych

uczestników stosunków międzynarodowych, „tym łatwiej będą mogli

pełnić funkcje, a w szczególności znajdować sposoby uzgadniania

interesów państw i tym samym załatwiania zagadnień międzynarodo­

wych przez wskazywanie wyjścia z sytuacji, w których sprzeczne

interesy różnych państw powodują lub mogą spowodować tarcia

międzynarodowe"

24

.

Duży walor poznawczy mają badania porównawcze polityk zagra­

nicznych różnych państw, zwłaszcza mocarstw, a także ich uwarunko­

wań. Z porównań tych wynikają wnioski dotyczące prawidłowości

genezy i przekształcania poszczególnych rodzajów ładu międzynaro­

dowego (przestrzennego, podmiotowego i przedmiotowego czy norma­

tywnego, instytucjonalnego i funkcjonalnego). Pozwalają one określić

rangę zjawisk i procesów związanych z wysiłkami na rzecz zmiany

niepożądanych z punktu widzenia ludzkiego stanów rzeczy w stosun­

kach międzynarodowych na stany pożądane

25

.

Warto zauważyć, że dwaj przywoływani powyżej polscy autorzy,

jak też wielu zagranicznych uczonych z trzeciej ćwierci XX wieku,

używali w swoich publikacjach pojęcia „polityka międzynarodowa".

Jest to określenie mylące z tego względu, że w życiu międzynaro­

dowym nie ma jednej polityki. Politykę prowadzą poszczególne

podmioty stosunków politycznych. Wielość polityk składa się na dzie­

dzinę międzynarodowych stosunków politycznych. W polskiej nauce

24

Por. J.B. Duroselle, Tout empire .... s. 75-113.

25

L. Ehrlich, Wstęp .... s. 57.

^y^^^^C^

11

™'

WStęP d

° "

aUk

'

s t o s u n k ó w

międzynarodowych,

UMK, Toruń

tt

SKRÓTOM *

E

18

JÓZEF KUKUŁKA

o stosunkach międzynarodowych dziedzina ta stała się odrębnym prze­
dmiotem studiów od końca lat 1960.

Z politycznym aspektem życia międzynarodowego ściśle związana

jest geopolityka. Obejmuje ona aktywne odniesienie państw do geogra­

ficznych czynników przestrzeni, terytorium, klimatu, konfiguracji

lądów, mórz i oceanów, regionów świata czy rozmieszczenia zasobów

naturalnych

26

. Zależnie od pozytywnej lub negatywnej oceny znaczenia

poszczególnych elementów dla polityki zagranicznej państw formu­

łowane są różne doktryny geopolityczne i zalecenia dla rządów w spra­

wie odpowiedniego postępowania w kontekście czynników newral­

gicznych i przezwyciężania niedogodności mapy politycznej. Dotyczą

one w specjalny sposób enklaw (jak San Marino lub Berlin Zachodni)

i eksklaw (jak Kaliningrad). Próby zmiany przy ich pomocy mapy

politycznej wywołują kolizje polityczne i prawne, a także utrudniają

kształtowanie więzi międzyludzkich i sprzyjają nastrojom ksenofo­

bicznym. Najwyraźniej sprzeczne z prawem międzynarodowym jest

geopolityczne uzasadnienie aneksji terytorialnych (np. Niemiec wobec

Czechosłowacji) i rewizjonizmu terytorialnego (np. Niemiec wobec

Polski).

5. Historyczny aspekt życia międzynarodowego.

Wiedza o stosunkach międzynarodowych jest osadzona w historii.

Wiedza historyczna jest potrzebna nie tylko dla zaspokojenia

ciekawości przeszłości, ale przede wszystkim stanowi podstawę do

poszukiwania prawdy o ludzkich aspektach różnych zjawisk i procesów

międzynarodowych. Tak pojęta historia nie jest sumą przypadkowych

faktów i zdarzeń, lecz opartą na poznanej przeszłości uogólniającą

refleksją o czynnikach i przejawach ewolucji zwyczajów, dążeń i za­

chowań uczestników życia międzynarodowego. Pozwala ona lepiej ro­

zumieć ich współczesność

27

.

Zob. Pierre Celerier, Geopolitiąue et geostrategie, PUF, Paris 1955 r., s. 23-64.
Por. J. Gilas, Wstęp..., s. 32.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

19

Wiek XX przyśpieszył historię świata i ścieśnił go, a zarazem

wzbogacił i skomplikował mechanizmy życia w środowisku między­

narodowym. „Życie międzynarodowe" zaczęto pojmować jako „scenę,

na której zbiegają się sprzeczne aspiracje ludzkości w poszukiwaniu

swego losu", a zatem jako „przejaw szeregu zmienności w określonym

środowisku"

28

.

Środowisko międzynarodowe składa się z różnych jednostek spo­

łecznych. Do najważniejszych należą państwa, będące jednostkami

politycznymi, posiadającymi równe prawa suwerenne i równe

obowiązki. Ilość tych państw szybko przyrastała wraz z upadkiem

imperiów wielonarodowych (od 1776 do 1991 roku) i zwiększyła się

z 65 w 1930 r. do liczby trzykrotnie większej w 2001 r. Od nich zależą

prawa funkcjonujące w środowisku międzynarodowym. Państwa

współistnieją , utrzymując wzajemne stosunki, których intensywność

zależy od okoliczności, aspiracji, gier dyplomatycznych, napięć i środ­

ków polityk zagranicznych.

Organizacje międzynarodowe są drugim po państwach składnikiem

środowiska międzynarodowego i mechanizmem życia międzynaro­

dowego. Tch przyrost ilościowy okazał się kilkunastokrotnie większy

niż przyrost ilości państw. Zapewniają one trwałe i zbiorowe rozwi­

janie współpracy międzynarodowej oraz zapobieganie konfliktom

i kryzysom międzynarodowym. One same są tworzone na zasadzie

dobrowolności uczestnictwa państw lub pomiotów pozarządowych, ale

następnie tworzą struktury odpowiadające ich zbiorowym celom.

Trzecim wreszcie składnikiem środowiska międzynarodowego stały

się siły transnarodowe, ukształtowane poprzez zacieśnianie ponad

granicami państwowymi więzi solidarności politycznej, zawodowej,

wyznaniowej, naukowej, ekonomicznej i humanitarnej

29

. Do sił takich

należą międzynarodówki polityczne i zawodowe, stowarzyszenia

wyznaniowe i naukowe, organizacje humanitarne, fundacje między­

narodowe, międzynarodowe organizacje i ruchy ekologiczne oraz

koncerny i spółki transnarodowe. Uczestniczą one w międzynarodo-

Marcel Merle, IM vie Internationale, Colin, Paris 1970 r s 6 i 9

ror. M. Merle, s. 201-232.

20 JOZEF KUKUŁKA

wych konfliktach interesów i idei oraz wywierają presje na decy­

dentów publicznych polityk państw.

W rozwoju wiedzy historycznej o życiu międzynarodowym zazna­

czyły się wśród historyków dwa nurty. Pierwszy i wcześniejszy nurt

uprawiał „historię dyplomatyczną". Wyrażał się on w gromadzeniu

i komentowaniu dokumentów dyplomatycznych, oficjalnych i tajnych,

często zresztą niepełnych i niejako świadomie izolowanych od szer­

szego kontekstu międzynarodowego. W drugim nurcie od początku XX

wieku znajdowali się zwolennicy „historii stosunków międzynaro­

dowych", którzy wykraczali poza sferę dokumentów dyplomatycznych

i zajmowali się całością stosunków między państwami. Historycy

pierwszego nurtu chcieli utrzymać swój prymat i dlatego pod koniec

XIX wieku za kryterium ważności badań wysunęli wymóg korzystania

z dokumentów archiwalnych. Jednak wstrząsy międzynarodowe XX

wieku uzasadniły przewagę historii stosunków międzynarodowych. Ma

ona wyjaśniać przeszłość i tendencje zjawisk oraz procesów między­

narodowych na podstawie różnych źródeł i pod różnymi kątami

widzenia

30

.

Historia dyplomatyczna zachowuje nadal swój sens poznawczy jako

dziedzina wiedzy, która ukazuje ewolucje sztuki i techniki dyplo­

matycznej oraz procesy ich wykorzystywania przez polityki zagra­

niczne państw. Jest więc ona potrzebna w ramach kształcenia

w zakresie stosunków międzynarodowych. Natomiast historia stosun­

ków międzynarodowych ukazuje zakres, intensywność i dynamikę

stosunków międzynarodowych w przeszłości oraz tendencje i kierunki

zmian w tych stosunkach na przyszłość. W ramach tego przedmiotu

uniwersyteckiego można zwłaszcza prześledzić świadomościowe i pra­

ktyczne przejawy stosunków międzynarodowych, motywacje i czynniki

zachowań różnych grup uczestników tych stosunków, jak też czynniki

kształtowania lub podważania określonych rodzajów ładu międzynaro­

dowego. Wnioski naukowe historyków stosunków międzynarodowych

nie zawsze nadają się do stosowania w bieżących analizach między-

Por. M. Merle, Sociologie des relations intemationales, Dalloz, Paris 1974 r, s.

44-47.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

21

narodowych, ale przy ich pomocy praktycy mogą łatwiej porównać

i zrozumieć teraźniejszość.

Historia utrwala określone wizerunki środowiska międzynaro­

dowego oraz stereotypy postrzegania sąsiadów i odległych państw.

Wizerunki te i stereotypy pozytywne sprzyjają zaufaniu oraz opartej na

nim współpracy międzynarodowej i stabilizowaniu jej zasad. Natomiast

wizerunki i stereotypy negatywne hamują i zakłócają tę współpracę.

Rodzą też nieufność, grożąc konfrontacją i konfliktami oraz obniżając

kulturę współżycia społeczeństw

31

.

6. Aspekt normatywny życia międzynarodowego.

W stosunkach międzynarodowych, podobnie jak we wszystkich

dziedzinach stosunków społecznych, funkcjonują określone normy

postępowania. Najważniejsze są normy prawa międzynarodowego,

współtworzone wolą państw oraz regulujące ich prawa i obowiązki

w interakcjach w środowisku międzynarodowym. Humanistyczny

aspekt tego prawa polega na tym, że - jak to określił Monteskiusz -

„wspiera się z natury swojej na tej zasadzie, iż w czasie pokoju

rozmaite narody powinny sobie świadczyć jak najwięcej dobra,

w czasie zaś wojny jak najmniej zła, jak można bez szkody dla swoich

zasadniczych interesów"

32

.

Od XVIII wieku kodyfikowanie praw i obowiązków odbywało się

na wzór wcześniejszych norm religijnych i etycznych, laicyzowanych

dopiero od XV wieku. Prawo utrwalało swą moc na zasadzie dobrej

wiary wzajemnej państw. Zasada ta miała w okresie Odrodzenia

charakter normy etycznej. W czasach nowożytnych uznana została za

jedną z najważniejszych norm polityczno-prawnych. W tym chara­

kterze zapisana została w najważniejszych dokumentach międzyna­

rodowych XX wieku.

Por. Józef Kukułka, Postrzeganie międzynarodowe. Stosunki Międzynarodowi

t-

1

*, 1992 r.,s. 101-103.

Montesąuieu, O duchupraw, Warszawa 1957 r., 1.1, s. 31.

22

JÓZEF KUKUŁKA

Dotrzymywanie zobowiązań, zgodnie z zasadą dobrej wiary, jest

warunkiem kultury pokojowego współżycia międzynarodowego.

Dotrzymywanie zobowiązań traktatowych stabilizuje ład międzynaro­

dowy (np. w sprawach rozbrojenia lub ochrony środowiska), zaś ich

podważanie zakłóca i destabilizuje ten ład

33

. Im większe szkody powo­

dowało naruszanie tej zasady, tym większe potępienie spotykało

państwo, które dokonało tego naruszenia. Jaskrawym przykładem

gwałcenia tej zasady były Niemcy w latach 1914 i 1938-1941 oraz

Japonia w latach 1931 i 1941. Bardziej łagodną formą sprzenie­

wierzania się zasadzie dobrej wiary było uprawianie rewizjonizmu

terytorialnego przez niektóre państwa (np. Niemcy hitlerowskie wobec
Polski)

34

.

Nauka prawa międzynarodowego jest najstarszą dziedziną zdoby­

wania wiedzy o stosunkach międzynarodowych. Do trzeciej ćwierci

XX wieku utrzymywała ona jeszcze swoją hegemonię w badaniach

i kształceniu w zakresie stosunków międzynarodowych. Hegemonię tę

podtrzymywał fakt wyodrębnienia szczegółowych działów prawa

międzynarodowego (publicznego i prywatnego, traktatowego i handlo­

wego, dyplomatycznego i konsularnego, administracyjnego i karnego,

morskiego i lotniczego). I chociaż u źródeł norm poszczególnych

dziedzin prawa międzynarodowego znajduje się określona polityka

i normy polityczne, to jednak normy międzynarodowego przeciw­

stawiają się często sprzecznym z nimi działaniom politycznym. Tym

różni się ono od prawa wewnętrznego, które częściej ulega presji

politycznej i jest dostosowane do niej

35

.

Należy zauważyć, że normy etyczne, które znajdowały się u podło­

ża narodzin norm prawno-międzynarodowych, przenikają również

rozwój tych norm. Obejmują one pewne nakazy i zakazy postępowania,

przenoszone z dawnych kodeksów religijnych, aby czynić stosunki

międzynarodowe bardziej ludzkimi oraz zapewniać w nich sprawie­

dliwość. Zakazują one np. zabijania ludzi i złego traktowania

33

Por. Pierre Conesa et 01ivier Lepick, Washington dementele 1'architecture

internationale de securite,

Le Monde diplomatiąe, Juillet 2002 r., s. 12-13.

34

Por. L Ehrlicht, Wstęp..., s. 50-56.

35

Por. J. Gilas, Wstęp.... s. 31-32.

NA UKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

23

nieprzyjaciół w czasie wojny. Nakazują natomiast dotrzymywania

zobowiązań i pokojowe załatwianie sporów. Postulują również, aby

ludzie byli uczciwi nie tylko prywatnie, lecz także publicznie'.

Uczciwość powinna obowiązywać w stosunkach międzynarodowych,

kiedy w grę wchodzi honor narodu i państwa, jak też godność i tożsa­

mość narodowa

36

.

Etyka międzynarodowa dotyka kwestii uniwersalności wartości

i norm moralnych w życiu międzynarodowym. Upowszechnianie się

demokratycznych systemów w świecie zwiększa moralny wpływ

społeczeństw na politykę rządów. Nasila się też dostrzeganie proble­

mów i zagrożeń globalnych w toku rozwoju procesów globalizacji.

Coraz wyraźniej hegemonizm, ekspansjonizm i naruszanie praw

człowieka uważane są za zło. Zmniejsza się antynomia między intere­

sem narodowym a etyką międzynarodową

37

.

7. Aspekt praw człowieka w życiu międzynarodowym.

O humanistycznym charakterze dyscypliny stosunków międzyna­

rodowych świadczy nie tylko zajmowanie się przez nią problematyką

etyki i moralności międzynarodowej. Bardzo wyraźnie świadczy o tym

także waga przywiązywana przez nią do międzynarodowych aspektów

praw człowieka i praw narodów. Już niektórzy filozofowie i prawnicy

średniowiecza (jak Tomasz z Akwinu czy Paweł Włodkowic) oraz

epoki Orodzenia (jak Hugo Gotius, Tomas Hogges, John Locke czy

Samuel Pufendorf) postulowali zabezpieczanie praw ludzkich. Jednak

dopiero rewolucje społeczne w Stanach Zjednoczonych i we Francji

w końcu XVIII wieku podjęły realizację tych praw. Amerykańska De-

37 p

or- L. Ehrlich, Wstęp ..., s. 64-69.

eti

S z e

™J

z o b

'

S t a n l e

Y Hoffmann, Une morale pour les monstres froides. Pour une

We des relations internationales,

Paris 1982; Roman Kuźniar, Prawa człowieka.

And'

0

'

m

^

tytucje

'

s t o s u n k i

międzynarodowe,

Scholar, Warszawa 2000 r., s. 269-276;

T h

o r e W

p

3

""

6 1 1

'

N o n n s a n d E t h i c s i n

International Relations,

[w:] Walter Carlsnaes,

I nn!r

a S

^,

1 S S e

'

B e t h A

-

S i m o n s

(

eds

)> Handbook of International Relations, SAGĘ,

London 2002 r., s. 137-154.

2 4

JÓZEF KUKUŁKA

klaracja Niepodległości z 1776 r. i francuska Deklaracja Praw Czło­

wieka i Obywatela z 1789 r. przyjęły zasady poszanowania wolności,

równości i godności jednostek ludzkich na równi z poszanowaniem

niepodległości, wolności i praw narodów do stanowienia o swoim

systemie rządzenia. Obie dziedziny praw i wolności zostały ujęte

w „Projekcie deklaracji prawa narodów" z 23 maja 1795 r., sformu­

łowanym przez Henri Gregoire'a

38

.

Ideały związane z prawami człowieka i narodów rozpowszechniały

ideologie rewolucyjne i narodowe oraz ruchy narodowo-wyzwoleńcze

XIX i XX wieku. Realizację tych ideałów przypisywały ustrojom

politycznym oraz warunkom społeczno-politycznym, często zależnym

od środowiska międzynarodowego, a także od współdziałania syste­

mów ustrojowo - państwowych

3

. Dobrej woli państw przypisywano

ochronę mniejszości religijnych i narodowych.

Szersze współdziałanie międzynarodowe na rzecz praw ludzkich

spowodowały dopiero antyludzkie i antynarodowe doświadczenia II

wojny światowej. Odpowiednie deklaracje i zobowiązania prawno-

międzynarodowe w sprawie takiej ochrony przyjmowano w systemie

ONZ. Poczynając od preambuły i kilku artykułów Karty NZ (art. 1,13,

55, 56, 62, 68), poprzez powszechną Deklarację Praw człowieka z 10

grudnia 1948 r., i Pakty Praw Człowieka z 16 grudnia 1966 r.,

doprowadzono do zawarcia kilkudziesięciu konwencji chroniących

różne kategorie praw człowieka oraz stworzono międzynarodowe

mechanizmy ochrony tych praw. Stanowią je komitety i organy

pomocnicze ONZ (jak MOP, UNESCO, UNICEF, UNHCR, UNEP).

Od 1946 r. działa Komisja Praw Człowieka ONZ. Od 1994 r. wpro­

wadzono Urząd Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka, zaś

w 1998 r. utworzono Międzynarodowy Trybunał Karny, aby odstraszał

przed naruszaniem praw człowieka. Były także podejmowane

regionalne wysiłki na rzecz ochrony praw człowieka, zarówno

w Europie (Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka z 4 XI

1950 r., działalność Rady Europy i Unii Europejskiej), jak i poza

Tekst zob. A. Górbiel, Prawo międzynarodowe. Źródła i materiały, t.1, Katowice

1970 r.,s. 13-14.

Szerzej zob. R. Kuźniar, Prawa człowieka ..., s.23-31.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

25

Europą (w systemie międzyamerykańskim i w ramach Organizacji

jedności Afrykańskiej)

40

.

Międzynarodowe aspekty praw człowieka i praw narodów są

związane bardzo ściśle z kwestią pokoju. Od II wojny światowej pokój

był traktowany jako największe dobro człowieka, o którym marzyli już

dawni głosiciele idei wiecznego pokoju. Ponadto pokój zaczął być

traktowany także jako podstawowe prawo człowieka. Prawo do pokoju

warunkowało bowiem realizację prawa do życia, do przetrwania, do

trwałego rozwoju i do możliwości przejawiania swojej tożsamości

jednostek oraz grap ludzkich. Dlatego pokój wiązały z prawami

człowieka różne dokumenty międzynarodowe: uchwała Między­

narodowego Czerwonego Krzyża z 1948 r., deklaracja ONZ o postępie

społecznym i rozwoju z grudnia 1969 r., rezolucja Komisji Praw

Człowieka z 1976 r., deklaracja ONZ o prawie do rozwoju z 1986 r.,

deklaracja ONZ o wychowaniu społeczeństw w duchu pokoju z grudnia

1978 r. i wiedeńska deklaracja Światowej Konferencji Praw Człowieka

z czerwca 1993 r. Przyjęty przez ONZ „Program dla Pokoju" z 1992 r.

akcentował potrzebę łączenia kwestii przywracania, utrzymywania

i budowania pokoju

41

.

Po zakończeniu „zimnej wojny" oraz pojawieniu się wielu kon­

fliktów na tle etnicznym i religijnym w Europie, w Afryce, w Ameryce

Łacińskiej, na Bliskim i Środkowym Wschodzie, gdzie masowo naru­

szane były podstawowe prawa człowieka, rozwinęła się praktyka

wysyłania misji pokojowych i interwencji humanitarnych. Interwencje

takie zyskały uznanie, kiedy były postanowione przez Radę

Bezpieczeństwa ONZ i akceptowane przez państwa obszaru inter­

wencji. W innych przypadkach budziły one wątpliwości w państwach

słabszych i biedniejszych oraz w klasycznych organizacjach humani­

tarnych, które zarzucały takim interwencjom upolitycznienie i brak

prawdziwej bezstronności. Interwencje humanitarne były znacznie

p

or. R. Kuźniar, tamże, s. 165-243.

ror. Boutros Boutros-Chali, An Agenda for Peace. Report of the Secretary

General,

UN, New York, 17.VI1992 r.

26

JOZEF KUKUŁKA

chętniej przyjmowane wtedy, kiedy towarzyszyła im pomoc humani­

tarna, w którą zaangażowane były organizacje humanitarne

42

.

Ogólnym kryterium oceny każdej interwencji humanitarnej było

zmniejszanie liczby ofiar i zwiększenie szans realizacji praw czło­
wieka.

8. Aspekt ekonomiczno-społeczny życia międzynarodowego.

Ewolucja stosunków międzynarodowych w XX wieku zaznaczyła

wyraźnie przyśpieszony wzrost powiązań rozwoju gospodarczego

krajów świata i międzynarodowych stosunków gospodarczych z konse­

kwencjami socjalnymi. Narastało też zapotrzebowanie na wiedzę o ge­

ografii gospodarczej, o zjawiskach rynkowych i walutowych, o suro­

wcach i handlu oraz o międzynarodowych przypływach produktów

i siły roboczej. Wiedza ta była wykorzystywana do formułowania

doktryn ekonomicznych i haseł, które miały wspomagać politykę

ekonomiczną i socjalną poszczególnych państw

43

.

Postkolonialny postulat lat 1970 w sprawie tworzenia nowego

międzynarodowego ładu ekonomicznego, jak też przeciwne neolibera-

lizmowi hasło humanizacji procesów globalizacyjnych z przełomu XX

i XXI wieku, wskazywały na oczekiwania i potrzeby zabezpieczania

socjalnych oczekiwań ludzkich potrzeb poprzez odpowiednią współ­

pracę gospodarczą w środowisku międzynarodowym

44

. Nie udało się

jednak rozstrzygnąć, którzy uczestnicy stosunków międzynarodowych

- narodowi czy transnarodowi - mają regulować tę współpracę

45

.

42

Por. Mario Bettati, Le droit d'ingerence. Mutation cle Tordre International, Paris,

1996; R Kuźniar, Prawa człowieka,... s. 289-295.

43

Por. Walt Rostów, The Stages of Growth. An Anticommuist Manifesto, CUP,

Cambridge 1960 r.

1

Por. Stephen D. Krasner, Structural Conflict : The Third World Against Global

Liberalism,

UCP, Berkeley 1985: Ankie Hoogvelt, Globalization and the Post -

Colonial World,

Macmillan, Basingstoke 1997 r.

Por. Dani Rodrik, The New Global Economy and Developing Countries, ODC,

Washington 1999 r.

NA UKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

27

Wiadomo, że nierównomierny rozwój gospodarczy państw powo­

duje, że choć są one suwerennie równe, to faktycznie ich równość nie

jest symetryczna, lecz zróżnicowana zależnie od potencjału gospo­

darczego i udziału w międzynarodowym podziale pracy. Propagowane

coraz intensywniej poddawanie gospodarek narodowych prawom rynku

oraz wpływom Międzynarodowego Funduszu Walutowego i Banku

Światowego oznacza uznawanie prymatu gospodarek silniejszych, jak

również transnarodowych koncernów i banków, które nie liczą się

z sytuacją socjalną ludności poszczególnych krajów. Największą ofiarą

neoliberalnych procesów globalizacyjnych stała się czarna Afryka

46

.

Przepływy kapitałów w postaci inwestycji zagranicznych w poszcze­

gólnych krajach motywowane są perspektywą stopy zwrotu ich

nakładów. Tym też kierowali się np. inwestorzy unijni w krajach

kandydackich (Węgry, Polska, Czechy), a nie ideałami wspólnotowości

w perspektywie integracji gospodarczej.

Wiedza o międzynarodowych stosunkach gospodarczych pomaga

zrozumieć przyczyny skrajnego zróżnicowania sytuacji kobiet i mło­

dzieży na różnych kontynentach i w różnych krajach. Bardzo anty­

humanitarnie brzmią np. fakty, że w dekadzie 1990-2000 ponad 2 min

dzieci zginęło w wojnach domowych, ponad 6 min zostało okaleczo­

nych i ponad 1 min zostało sierotami. Międzynarodowa Organizacja

Pracy ujawniła, że w 2002 roku ponad 211 min dzieci w świecie

poniżej 14 lat jest zmuszonych do pracy, z tego 2,5 min w krajach

bogatych. Konferencja ONZ z września 1990 i z maja 2002 r. jedynie

nagłośniły problem. Unia Europejska , która chwali się przestrzega­

niem praw człowieka i formalnie przeciwna jest handlowi ludźmi, na

przełomie XX i XIX wieku „kupowała" nielegalnie rocznie około 120

tys. kobiet i dzieci. W 2002 roku UNICEF alarmował, że handel

dziećmi-niewolnikami nie ustawał w krajach Afryki środkowej

i zachodniej. Działalność międzynarodowych organizacji jest w tych

sprawach mało skuteczna

47

. Zajmowanie się tymi problemami

w ramach różnych akademickich przedmiotów nauki o stosunkach

Por. Sanou M'Baye, LAfriąue noire face aux pieges du liberalisme, Le Monde

f

7

'/'

/ o w

«^e,JuiUet2002r.

°r. Ignacio Ramonet, Enfants exploites, Le Monde diplomatiąue; Juillet 2002 r.

28 JOZEF KUKUŁKA

międzynarodowych potwierdza jej charakter dyscypliny humanisty­

cznej.

Rozpowszechnianie się zagrożeń światowych (jak broń masowego

rażenia, asymetryczne oddziaływanie procesów globalizacji i powię­

kszanie się bieguna nędzy) wywołuje nieuchronnie narastanie poczucia

wspólnych interesów społeczności ogólnoludzkiej. Rozwija się więc

„regulowanie międzynarodowe stosunków społecznych, uważanych

dotąd za czysto wewnętrzne, jak w sprawie praw człowieka lub

stosunków pracy"

48

. W ten sposób dokonuje się internalizacja tego, co

zostało zaakceptowane już w stosunkach międzynarodowych. Między­

narodowe programy działań na rzecz ochrony środowiska człowieka są

częściowo realizowane przez poszczególne kraje, które dostosowują do

tych programów - mniej lub bardziej konsekwentnie - swoje polityki

ekologiczne.

9. Aspekty kulturalne życia międzynarodowego.

Stan styków, związków i współzależności różnych uczestników

stosunków międzynarodowych określa ład międzynarodowy w danym

czasie i na danym obszarze świata. Najbardziej stabilnym elementar­

nego ładu są styki, związki i współzależności kulturowe, kształtujące

się w długich okresach historycznych. Zależą one od czterech czyn­

ników:

1) od stopnia kultury życia, bycia i funkcjonowania państw,

2) od tradycji związków tej kultury z kultura innych państw,

3) od promocji i przenikana się wzajemnego kultur narodowych

w procesach pokojowego współżycia,

4) od wsparcia ekonomicznego i politycznego państw dla różnych

przejawów kultury (materialnej, organizacyjnej i symbolicz-

Charles Zorgbibe, Les relations internationales, PUF, Paris 1975 r., s.17.

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

29

nej). Od czynników tych zależą także procesy akulturacji i pro­

zelityzmu kulturowego

49

.

Należy podkreślić, że zjawiska kulturowe i procesy interakcji

kulturowych w środowisku międzynarodowym kształtują najbardziej

humanistyczny składnik wiedzy o stosunkach międzynarodowych. Do

końca XVIII wieku przenikanie się kultur miało charakter raczej

żywiołowy (od wędrówek ludów, poprzez wojny, podboje, działalność

misjonarską, odkrycia geograficzne, aż po handel międzynarodowy

i turystykę). Od XIX wieku państwa zaczęły wykorzystywać świa­

domie kulturę do rozszerzania swoich wpływów. Posługują się przy

tym instrumentami politycznymi, ekonomicznymi, społecznymi i nau­

kowo-technicznymi °.

W epoce ONZ problematyka kulturalna znalazła się w ważnych

dokumentach międzynarodowych. Tożsamość kulturowa jako najważ­

niejszy składnik tożsamości narodowej stała się cenionym i chronio­

nym elementem wspólnot międzynarodowych. Świadczy o tym wymo­

wnie Traktat Amsterdamski Unii Europejskiej z 2 października 1997 r.

Procesy globalizacyjne w świecie przyśpieszyły gwałtownie prze­

nikanie się wzajemne kultur. Planetarna telewizja, telefonia i internet

dokonują konfrontacji codziennej w ramach pluralizmu kultur. Rządy

państw i narodowe siły polityczne w tych okolicznościach stają wobec

konieczności podtrzymywania własnych tradycji i ochrony tożsamości

narodowo - państwowych

51

.

W systemie ONZ zaczęto również coraz wyraźniej wiązać kwestie

świadomości społecznej i kultury z problemami rozwoju. Jedna z ko-

KJZ

M

' i

H e r k o v

^

Acculturation: the Study of culture contact; New York 1938-

Snra Z - ^ ^ ^ery>kańska kultura masona w powojennym świecie'

nyw

s k a l g l b a l m ] t r e g w n a l n e J !

[ w : ] J Ó 2 e f K u k u ł k a P r o b l m i d

godowego ładu pokojowego,

COSNP-ISM UW, Warszawa 1987 r , ifiMW

kulturalne T ^ l ^ f T ^ ' ^ ^

t e t e

^

c e

^dzynarodowe stosunki

"kdlZL.I

]

1 P W M

U

u f

a ( r e d

° '

Zmienn

°

ŚĆ i in

^ucjonalizacja stosunków

51

wzynarodowych,

PWN, Warszawa 1988 r., s. 204-220

^rnaZa,

w ^ f t^K ,?*. ^ ^ ^

MmS

°'

CultUre

' ^obalization and

l

^S,^•^SJS

w , Human Face

-

Human Development repon

30 JÓZEF KUKUŁKA

misji UNESCO opublikowała w 1995 r. raport pt. Our Creative

Diversity,

który opowiedział się za utrzymaniem bogactwa wielości

kultur i przeciwko zastępowaniu tego bogactwa przez działanie ogólno­

światowe. W trzy lata później specjalna konferencja tej organizacji

podkreśliła, że procesy globalizacyjne i urynkowienie dóbr kultury nie

mogą zacierać narodowych tożsamości kulturowych

52

.

Coraz częściej akcentowana jest też potrzeba utrzymania jedności I

kulturowej różnych regionów . Myśl ta została również zawarta
w proklamowanym przez ONZ Międzynarodowym Roku Kultury

Pokoju (rok 2000) i Międzynarodowej Dekady Kultury Pokoju (lata

2002-2010)

54

.

10. Humanistyczny ładunek dyscypliny.

Rozwój wiedzy o różnych dziedzinach życia międzynarodowego

wykazuje, że wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i ścisłych narasta

zapotrzebowanie na wiedzę humanistyczną. Nie jest więc tak, że nar

przełomie wieków obniżył się „prestiż wielu nauk humanistycznych,'

nauk o społeczeństwie i kulturze duchowej"

55

. Omówione aspekty]

życia międzynarodowego dowodzą, że nauka o stosunkach międzyna-j

rodowych zawiera wyrazisty ładunek humanistyczny, dotyczący społe­

czeństw i kultury w skali światowej.

Pierwszym przejawem humanizmu tej dyscypliny jest zawarta

w różnych jej działach troska o życie oraz przetrwanie jednostek"

Por. Banie Ashford, The Global System: economics, politics and culture, PolitM

Press, Cambridge 1995 r.

53

Por. K. Krzysztofek, Idea kultury europejskiej w koncepcjach zjednoczenia]

Europy, Sprawy Międzynarodowe"

1984, nr 9; G. Michałowska, Jedność kulturowa.

Europy,

[w:] Józef Kukułka (red.), Polska a nowa Europa, PISM, Warszawa 1991 r.j

s.50-69.

Por. Janusz Symonides, Koncepcja „kulturypokoju", Stosunki Międzynarodowe},

nr l-2(t.23), 2001 r., s. 23-37.

Przedmowa Józefa Kozieleckiego (red.), Humanistyka przełomu wieków, Żaki

Warszawa 1999 r., s. 8

NAUKA O STOSUNKACH MIĘDZYNARODOWYCH JAKO...

31

i zbiorowości ludzkich w świecie. Rozpoznaje ona na podstawie

doświadczeń historycznych i bieżących mechanizmy zagrożeń dla tego

życia i przetrwania, wynikających z różnych procesów interakcji

międzynarodowych i egoizmów niektórych państw. Wskazuje też

reguły zapobiegania realizacji zagrożeń skracających życie ludzi

w sposób pokojowy czy też poprzez akty ludobójstwa z użyciem

przemocy. W związku z tym uczy możliwości kształtowania przyjaz­

nego ludziom ładu międzynarodowego i środowiska człowieka. Ważne

jest także badanie międzynarodowych procesów demograficznych (jak

zwiększanie się liczby ludności świata, starzenie się ludności i urba­

nizacja) oraz wskazywanie działań zapobiegającym zgonom niemowląt

i rozpowszechnianiu się chorób zakaźnych, jak również sprzyjających

utrzymaniu poziomu dzietności gwarantującego prostą zastępowalność

pokoleń.

Drugim przejawem humanizmu nauki o stosunkach międzynaro­

dowych jest poznawanie i uczenie przyczyniania się poprzez związki

i styki międzynarodowe do polepszenia materialnych warunków byto­

wania jednostek i społeczeństw na poszczególnych obszarach globu.

Wyrazem tego są wskazania i uzasadnienia racjonalności celowo

organizowanych przedsięwzięć międzynarodowych na rzecz przezwy­

ciężania nędzy, biedy i niedorozwoju w różnych rejonach świata.

Uzupełniają je także publikowane dane, analizy i wnioski w sprawie

zróżnicowania sytuacji kobiet i młodzieży na różnych kontynentach

i w różnych krajach. Na tym tle nasilają się międzynarodowe badania

i działania w sprawie praw człowieka i stosunków pracy, aby zapewnić

możliwości wyżywienia, pracy i rozwoju wszystkich ludzi

56

.

Trzecim przejawem humanizmu nauki o stosunkach międzynaro­

dowych jest poznawanie zjawisk i procesów kulturowych w świecie

oraz wskazywanie prawidłowości ich dynamiki. Wiedza ta ułatwia

zrozumienie potrzeby i mechanizmów międzynarodowej wymiany dóbr

kultury w ramach pluralizmu kultur. Pomaga też tworzyć normatywno-

instytucjonalne mechanizmy ochrony tożsamości kultur narodów

1

państw oraz kojarzenia tej tożsamości z procesami przenikania się

s. 13-i»

r

'

?

9

e r Z y Z

'

H

°

l z e r

'

Trzy

P

wces

y demograficznej*/:]

J. Kozielecki, tamże.,

32

JOZEF KUKUŁKA

kultur w skali regionalnej i globalnej. Humanizm ten jest zdecydowanie

przeciwstawny postmodernistycznym koncepcjom tzw. kryzysu kultury

w McŚwiecie .

Czwartym wreszcie przejawem humanizmu nauki o stosunkach

międzynarodowych jest badanie polityk zagranicznych państw oraz

promowanie wśród decydentów i wykonawców tych polityk najbar­

dziej racjonalnych i twórczych celów, zgodnych z najwyższymi

interesami społeczeństw, narodów i państw. Z porównania polityk

zagranicznych różnych państw i z dynamiki całości międzynarodowych

stosunków politycznych można wnioskować na temat pożądanego, tzn.

przyjaznego społeczeństwom i państwom, ładu międzynarodowego,

który w działaniach praktycznych należy promować, realizować

i utrwalać. Ze względu na to, że międzynarodowe stosunki polityczne

mają prymat wśród pozostałych rodzajów stosunków międzynaro­

dowych, od nich w największym stopniu zależy zakres możliwości

wyrażania i zabezpieczania interesów społeczeństw oraz narodów

i państw za pośrednictwem organizacji międzyrządowych i pozarządo­

wych oraz instytucji międzyrządowych i transnarodowych.

Ogólnie można stwierdzić, że humanistyczny ładunek nauki o sto­

sunkach międzynarodowych jest znacznie większy niż innych dyscy­

plin humanistycznych. Świadczy on o niezbędności posługiwania się

w tej nauce metodami innych nauk, zarówno humanistycznych jak

i ścisłych. Dlatego nauka ta uznaje zasadę wielodyscyplinarności

w procesie naukowego poznawania rzeczywistości międzynarodowej.

Por. Stefan Morawski, W Janusowym widnob-ęgu.f-w:] J. Kozielecki, tamże, s.

298-308.