1

SŁAWOMIR KRZYŚKA

UAM Poznań

EMOCJE I UTWORY POETYCKIE KIEROWANE

DO DZIECI W WIEKU WCZESNOSZKOLNYM - MODELE

MATEMATYCZNE

Postawienie hipotezy, że utwory poetyckie dedykowane do dzieci edukacji

wczesnoszkolnej nie są przez nie odrzucane spełniając określone wymogi

wersyfikacyjne skutkuje i akceptacją tekstów, i wywoływaniem określonych reakcji

emocjonalnych. Biorąc jako klasyfikację reakcji emocjonalnych cztery: strach,

gniew, smutek i radość, najchętniej, a co za tym idzie najczęściej przez dzieci

wskazywana była ta ostatnia.

Na ogółem 2070 wskazań reakcji emocjonalnych, 1210 razy wskazywali

chłopcy i 860 dziewczynki. Reakcja emocjonalna „strach” pojawiła się w wywiadzie

86 razy, „gniew” - 198, „smutek” - 289 i „radość” - 1497.

Zweryfikowanie hipotez, że dzieci w wieku wczesnoszkolnym nie odrzucają

wierszy z przeciętna liczbą 120 wyrazów oraz z przeciętną liczbą części mowy:

rzeczowników – 30, czasowników – 20, przymiotników – 5, oznacza, że powinniśmy

śmiało postawić hipotezę, że teksty poetyckie dla dzieci, w których liczba elementów

mierzalnych jest taka, jak w udowodnionych hipotezach, to cechują się one

emocjonalnie dodatnio. Jest, to ważne, a nawet bardzo ważne, zważywszy, że cechą

emocji jest między innymi intensywność, czyli biegun (+ radość, - zniechęcenie).

2

58,45%

41,55%

REAKCJE EMOCJONALNE

PŁEĆ

CHŁOPCY
DZIEWCZYNKI

4,15

9,57

13,96

72,32

EMOCJE OGÓŁEM (%)

ST RACH [% ]

GNIEW [% ]

SMUT EK [% ]
RADOŚĆ [%]

Nie ulega wątpliwości, że cechy jakościowe utworów poetyckich są

najważniejsze. Jednak, czy tylko one wpływają na ich recepcję? Czy tylko treść,

metafora, przesłanie? Pewne wyniki badań dotyczących wpływu elementów

ilościowych utworów poetyckich na ich odbiór przez dzieci w wieku

wczesnoszkolnym (por. S. Krzyśka, 2006) zostały już zaprezentowane. Modelowanie

matematyczne cech mierzalnych utworów poetyckich kierowanych do dzieci 7.-10.

letnich powiązano z reakcjami emocjonalnymi, jakie te utwory wywołują (por.

S.Krzyśka 2007). Pokazano przy pomocy modeli matematycznych cech ilościowych,

że dziecko nie odrzuca tekstu do niego kierowanego, kiedy jest on radosny, wesoły,

a nie straszny i smutny.

Na ogółem 2070 wskazań reakcji emocjonalnych, 1210 razy wskazywali

chłopcy i 860 dziewczynki. Reakcja emocjonalna „strach” pojawiła się w wywiadzie

86 razy, „gniew” - 198, „smutek” - 289 i „radość” - 1497.

Postawiono hipotezę, że wiersze dedykowane do dzieci w wieku 7-10 letnich

z przeciętną liczbą 120 wyrazów, 30 rzeczowników, 20 czasowników i 5

przymiotników nie są przez nie odrzucane i wywołują radość u 72% dzieci.

Sformułowanie hipotezy konkurencyjnej względem powyższej hipotezy

pozwoliło, testem statystycznym weryfikacji hipotez dotyczących wartości

przeciętnej, zweryfikować postawioną hipotezę i podjąć odpowiednią decyzję:

przyjąć lub odrzucić sprawdzaną hipotezę.

Hipoteza alternatywna zakłada, że u liczby różnej niż 72% dzieci w wieku

wczesnoszkolnym wiersze dedykowane do nich, z przeciętną liczbą 120 wyrazów,

30 rzeczowników, 20 czasowników i 5 przymiotników, nie są przez nie odrzucane

3

i wywołują u nich radość.

H

0

:



= 0,72

H

1

:





0,72

H

0

– hipoteza zerowa – hipoteza sprawdzana (weryfikowana). Treścią hipotezy

zerowy zazwyczaj jest stwierdzenie o równości wartości hipotetycznej badanego

parametru (w naszym przypadku m

0

- średnia), a jego wartością (m) odnoszącą się do

całej zbiorowości generalnej (populacji);

H

1

– hipoteza alternatywna – hipoteza konkurencyjna względem hipotezy zerowej

H

0

. Hipotezę alternatywną formułuje się równocześnie z hipotezą zerową, a rozumie

się przez nią wszystkie inne przypuszczenia dotyczące wartości badanego parametru;



- badany parametr – w naszym przypadku średnia arytmetyczna; Średnia

arytmetyczna jest sumą wartości wszystkich wyników obserwacji statystycznej przez

całkowitą liczbę obserwacji.

Obliczamy wartość T sprawdzianu testu statystycznego weryfikacji hipotez

dotyczących wartości przeciętnej ze wzoru:

n

T













0

,

gdzie



- średnia arytmetyczna;



0

– hipotetyczna, podlegająca weryfikacji, wartość

parametru



;



- odchylenie standardowe; n – liczebność badanej zbiorowości

statystycznej.

Przyjmuje się, że zmienna losowa T będąca sprawdzianem testu hipotezy

H

0

:



=



0

ma rozkład normalny o



=0 i



=1 (N(0,1)).

4

Przypomnijmy, że testowanie hipotezy zerowej H

0

na ustalonym poziomie

istotności



przebiega następująco:

1) wybór sprawdzianu testu,

2) obliczenie wartości sprawdzianu testu,

3) ustalenie obszaru krytycznego, którego postać uzależniona jest od postaci

postawionej hipotezy alternatywnej,

4) sprawdzenie, czy obliczona wartość sprawdzianu leży w obszarze

krytycznym.

Oznaczając przez W obszar krytyczny, a więc zbiór wartości sprawdzianu

testu, określamy rodzaj podejmowanej decyzji:

a) jeżeli T



W, to hipotezę zerową H

0

odrzucamy na korzyść hipotezy

alternatywnej,

b) jeżeli T



W, to nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej H

0

.

Dla obliczonej wartości



= 0,7232,



=6,3445 i n = 45 mamy

0248

,

0

7082

,

6

0037

,

0

7082

,

6

3445

,

6

0232

,

0

45

3445

,

6

7

,

0

7232

,

0















T

Jeżeli hipoteza alternatywna ma postać H

1

:







0

, to obszarem krytycznym

jest W = (-



, -u



]



[u



,+



).

H

1

:







0

 W = (-



, -u



]



[u



,+



),

gdzie u



- wartość krytyczna odczytana z tablicy rozkładu normalnego N(



,



) przy

założonym



.



= 0,05



u

0,05

= 1,96

W = (-



, -1,96]



[1,96; +



)

T = 0,0248



W

5



= 0,1



u

0,1

= 1,6449

W = (-



, -1,6449]



[1,6449, +



)

T = 0,0248



W

Stwierdzamy, że wartość sprawdzianu testu T nie należy do obszaru

krytycznego W (T



W), a to oznacza, że nie ma podstaw do odrzucenia postawionej

hipotezy zerowej na poziomie istotności 0,05 i 0,1.

Poziom istotności



jest prawdopodobieństwem popełnienia błędu I rodzaju,

czyli błędu polegającego na odrzuceniu sprawdzanej hipotezy zerowej H

0

, gdy jest

ona prawdziwa.

Zastanówmy się, czy wynik weryfikacji możemy przenieść na całą

populację? Tak, gdyż liczba dzieci biorących udział w eksperymencie jest równa 45,

a więc zbiorowość próbna jest duża (n>30) i została dobrana w sposób losowy.

Postawmy jeszcze inne hipotezy, w których postaramy się zweryfikować, czy

wiersze, dedykowane do dzieci 7-10 letnich, z przeciętną liczbą 120 wyrazów, 30

rzeczowników, 20 czasowników i 5 przymiotników nie są przez nie odrzucane

i wywołują strach u 4%, gniew u 10%, a smutek u 14% badanych.

II. STRACH

Hipoteza zerowa

H

0

: Wiersze dedykowane do dzieci 7-10 letnich z przeciętną liczbą 120

wyrazów, 30 rzeczowników, 20 czasowników i 5 przymiotników nie są przez

nie odrzucane i wywołują strach u 4% dzieci.

H

0

:



= 0,04

Hipoteza alternatywna

H

1

:





0,04

6

Korzystamy z tego samego testu, z którego korzystaliśmy przy weryfikacji

wcześniej postawionej hipotezy:

n

T













0

, gdzie



- średnia arytmetyczna;



0

– hipotetyczna,

podlegająca weryfikacji, wartość parametru



;



- odchylenie standardowe; n –

liczebność badanej zbiorowości statystycznej.



= 0,0415



0

= 0,04



=2,4

004

,

0

7082

,

6

0006

,

0

7082

,

6

4

,

2

0015

,

0

45

4

,

2

04

,

0

0415

,

0















T

H

1

:







0

 W = (-



, -u



]



[u



,+



),



= 0,05



u

0,05

= 1,96

W = (-



, -1,96]



[1,96, +



)

T = 0,004



W



= 0,1



u

0,1

= 1,6449

W = (-



, -1,6449]



[1,6449, +



)

T = 0,004



W

Mamy T



W, a to oznacza, że nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy

zerowej H

0

na poziomie istotności 0,05 i 0,1.

Zastanówmy się również i w tym przypadku, czy wynik weryfikacji możemy

przenieść na całą populację? Tak, gdyż liczba dzieci biorących udział w

eksperymencie jest równa 45, a więc zbiorowość próbna jest duża (n>30) i została

dobrana w sposób losowy.

7

III. GNIEW

Hipoteza zerowa

H

0

: Wiersze dedykowane do dzieci 7-10 letnich, z przeciętną liczbą 120

wyrazów, 30 rzeczowników, 20 czasowników i 5 przymiotników, nie są

przez nie odrzucane i wywołują gniew u 9% dzieci.

Hipoteza alternatywna

H

1

:





0,09

Korzystamy z testu jak wyżej.

n

T













0

, gdzie



- średnia arytmetyczna;



0

– hipotetyczna,

podlegająca weryfikacji, wartość parametru



;



- odchylenie standardowe; n –

liczebność badanej zbiorowości statystycznej.



= 0,0957



0

= 0,09



=3,2651

0121

,

0

7082

,

6

0018

,

0

7082

,

6

2651

,

3

0057

,

0

45

2651

,

3

09

,

0

0957

,

0















T

H

1

:







0

 W = (-



, -u



]



[u



,+



),



= 0,05



u

0,05

= 1,96

W = (-



, -1,96]



[1,96, +



)

T = 0,0121



W



= 0,1



u

0,1

= 1,6449

W = (-



, -1,6449]



[1,6449, +



)

T = 0,0121



W

8

T



W, a więc nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy na poziomie istotności

0,05 i 0,1.

I tak, jak w poprzednich dwóch przypadkach, wynik weryfikacji możemy

przenieść na całą populację.

IV. SMUTEK

Hipoteza zerowa

H

0

: Wiersze dedykowane do dzieci 7-10 letnich z przeciętną liczbą 120

wyrazów, 30 rzeczowników, 20 czasowników i 5 przymiotników nie są przez

nie odrzucane i wywołują smutek u 13% dzieci.

Hipoteza alternatywna

H

1

:





0,13

Korzystamy z testu jak wyżej.

n

T













0

, gdzie



- średnia arytmetyczna;



0

– hipotetyczna,

podlegająca weryfikacji, wartość parametru



;



- odchylenie standardowe; n –

liczebność badanej zbiorowości statystycznej.



= 0,1396



0

= 0,13



=5,6359

0114

,

0

7082

,

6

0017

,

0

7082

,

6

6359

,

5

0096

,

0

45

6359

,

5

13

,

0

1396

,

0















T

H

1

:







0

 W = (-



, -u



]



[u



,+



),

9



= 0,05



u

0,05

= 1,96

W = (-



, -1,96]



[1,96, +



)

T = 0,0114



W



= 0,1



u

0,1

= 1,6449

W = (-



, -1,6449]



[1,6449, +



)

T = 0,0114



W

T



W, czyli nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy na poziomie istotności

0,05 i 0,1.

Podobnie, jak w poprzednich trzech przypadkach, wynik weryfikacji możemy

przenieść na całą populację.

Obliczone prawdopodobieństwo jest równe dla poszczególnych emocji

odpowiednio 0,7714160; 0,530457; 0,735365 oraz 0,564155 i jest ono większe od

zadanego poziomu istotności α=0,05 i 0,1, a więc w każdym z powyższych

przypadków nie ma podstaw do odrzucenia hipotezy H

0

.

10

Powróćmy do cech jakościowych. Są one ważne, jak nie najważniejsze, ale

jak widać nie jedyne. I czy nie powinno się przy doborze tekstów do terapii brać

jedne i drugie? Czy tylko jedne są ważne, a drugie mniej lub wcale nie są ważne?

Czy przy budowie modelu tekstu terapeutycznego uwzględnione cechy ilościowe

i jakościowe dadzą model tekstu doskonałego w rozumieniu terapii? Na te i inne

pytania związane z doborem tekstów do terapii odpowiedź na pewno da przyszłość.

Wiersze dla dzieci, które zostały poddane analizie statystycznej napisane są

prostym językiem, zawierają słownictwo łatwe i „niewyszukane” (por. S. Krzyśka,

2006). Skądinąd wiemy, że najłatwiej docierają do dzieci wiersze rytmiczne i jest ich

dużo wśród analizowanych wierszy. Większość wierszy jest wesołych. Są też

wiersze, które zawierają jakieś konkretne przesłanie dla młodego czytelnika. W

wielu wierszach występują zwierzęta. Zwierzęta są obdarzone cechami ludzkimi, a

więc został tutaj zastosowany środek stylistyczny nazywany personifikacją. Jeśli

mowa o środkach stylistycznych, to inne występują rzadko. Autorzy nie stosują

raczej wyszukanych środków stylistycznych. Oprócz personifikacji, występują też

epitety. W kilku wierszach zauważona została animizacja. Większość wierszy jest

rymowanych, a jeśli dziecko słyszy rymy, łatwiej przyswaja takie teksty.

Występowanie rymów jest różne. W analizowanych wierszach bardzo wiele posiada

rymy parzyste, w rzadszych przypadkach występują rymy przeplatane,

a sporadycznie okalające. Czasem w jednym wierszu występuje kilka rodzajów

rymów. Rymy są zazwyczaj dokładne i żeńskie, rymów niedokładnych jest niewiele.

Moim zdaniem rymy dokładne łatwiej wykryć i młody czytelnik łatwiej je zauważy.

Jeśli chodzi o rymy jednosylabowe (męskie) to takie też się pojawiają. Z części

mowy najrzadziej występują przymiotniki. Być może dlatego, że poetom nie zależy

na dokładnym opisywaniu cech. Młody czytelnik też na to nie zwraca uwagi.

Większość stanowią rzeczowniki, które potrzebne są poetom dla wymieniania

bohaterów. Wiersze, które zawierają więcej czasowników są bardziej dynamiczne,

mają szybsze tempo.

11

Miary położenia i zróżnicowania

Korpus wierszy

1. ADAM ASNYK – „SIEDZI PTASZEK NA DRZEWIE” (1)

2. ADAM MICKIEWICZ – „LIS I KOZIOŁ”, „ZAJ ĄC I ŻABA” (2)

3. ALEKSANDER FREDRO – „MAŁPA W KAPIELI”, „PAWEŁ I GAWEŁ” (2)

4. ANTONI MARIANOWICZ – „DZIEWIĘCIORO MURZYNIĄTEK” (1)

5. CZESŁAW JANCZARSKI – „SEN ZAJĄCZKA” (1)

6. HANNA OŻOGOWSKA – „ŻUCZEK I ŻABKI” (1)

7. IGNACY KRASICKI – „DZIECI I ŻABY”, „KRUK I LIS”, „LEW I ZWIERZĘTA”, „MĄDRY I

GŁUPI”, „MYSZ I KOT”, „PTASZKI W KLATCE”, „ŻÓŁW I MYSZ” (7)

8. JAN BRZECHWA - „ARBUZ”, „ATRAMENT”, „BABULEJ I BABULEJKA”, „BRUDAS”,

„CHRZAN”, „CHRZĄSZCZ”, „CIAPTAK”, „CIOTKA DANUTA”, „ĆWIKŁA”, „DWIE

GADUŁY”, „DWIE KRAWCOWE”, „ENTLICZEK PENTLICZEK”, „FOKA”, „GLOBUS”,

„GŁOWA W PIASKU”, „GRZEBIEŃ I SZCZOTKA”, „GRZYBY”, „HIPOPOTAM”, ”INDYK”,

„JAJKO”, „JAK ROZMAWIAĆ TRZEBA Z PSEM”, „JASNE JAK SŁOŃCE”, „JEŻ”, „KACZKA

DZIWACZKA”,

„KACZKI”,

„KATAR”,

„KLEJ”,

„KŁAMCZUCHA”,

„KOKOSZKA-

SMAKOSZKA”, „KONIK POLNY I BOŻA KRÓWKA”, „KOZIOŁECZEK”, „KRASNOLUDKI”,

„KRÓL I BŁAZEN”, „KSIĘŻYC”, „KTO Z KIM PRZESTAJE”, „KWOKA”, „LEŃ”, „LIS I

JASKÓŁKA”, „MUŁ”, „NA STRAGANIE”, „NA WYSPACH BERGAMUTACH”, „NATKA

SZCZERBATKA”, „POMIDOR”, „PSIE SMUTKI”, „PTASI MÓZG”, „PYTALSKI”,

„ROZMAWIAŁA GĘŚ Z PROSIĘCIEM”, „RYBY, ŻABY I RAKI”, „RZEPA I MIÓD”,

„SAMOCHWAŁA”, „SIEDMIOMILOWE BUTY”, „SKARŻYPYTA”, „SMOK”, „SOWA”,

„SÓJKA”, „STONOGA”, „STRYJEK”, „SUM”, „SZPAK I SOWA”, „ŚLEDŹ PO OBIEDZIE”,

„ŚLIMAK”, „ŚPIOCH”, „TAŃCOWAŁA IGŁA Z NITKĄ”, „TYDZIEŃ”, „WIELBŁĄD I HIENA”,

„WIOSENNE PORZĄDKI”, „WRONA I SER”, „WYSSANE Z PALCA”, „ZAPAŁKA”, „ŻABA”,

„ŻOŁĄDEK”, „ŻUK”, „ŻURAW I CZAPLA” (73)

9. JANINA PORAZIŃSKA – „BAJKA ISKIERKA” (1)

ŚREDNIA

MEDIANA

DOMINANTA

ODCH.

STANDARDOWE

STRACH

1,86956522

1

0

2,400080514

GNIEW

4,30434783

4

4

3,265098707

SMUTEK

6,2826087

4

1

5,635849708

RADOŚĆ

32,5434783

32,5

25

6,344574311

12

10. JULIAN TUWIM - „KOTEK”, „LIST DO DZIECI”, „MRÓZ”, „NAUKA”, „OKULARY”, „O

GRZESIU KŁAMCZUCHU I JEGO CIOCI”, „PSTRYK”, „ROK I BIEDA”, „RYCERZ

KRZYKALSKI”, „SŁOŃ TRĄBALSKI”, „SŁÓWKA I SŁUFKA”, „SPÓŹNIONY SŁOWIK”,

„STÓŁ”, „TANIEC”, „TRUDNY RACHUNEK”, „W AEROPLANIE”, „WARZYWA”, „ZOSIA

SAMOSIA”, „KAPUŚNIACZEK”, „GORĄCE MLEKO”, „FIGIELEK”, „IDZIE GRZEŚ”,

„RZECZKA”, „GABRYŚ”, „DYZIO MARZYCIEL”, „WSZYSCY DLA WSZYSTKICH”, „DWA

WIATRY”, „CUDY I DZIWY”, „DWA MICHAŁY”, „MURZYNEK BAMBO”, „PTASIE

PLOTKI”, „ABECADŁO” (32)

11. MARIA KONOPNICKA - „MUCHY SAMOCHWAŁY”, „PARASOL”, „STEFEK

BURCZYMUCHA”, „ZAMIARY STASIA”, „A JAK POSZEDŁ KRÓL”, „ZŁA ZIMA”, „JAK

SZŁA WISŁA DO MORZA”, „NASZA CZARNA JASKÓŁECZKA” (8)

12. STANISŁAW BEŁZA – „ABECADŁO O CHLEBIE” (1)

13. STEFANIA SZUCHOWA – „KOTEK SIĘ UCZY” (1)

14. WANDA CHOTOMSKA – „DZIESIĘĆ BAŁWANKÓW”, „GDYBY TYGRYSY JADŁY

IRYSY” (2)

13

BIBLIOGRAFIA

1. Bralczyk J. (2005), Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.

2. Brzeziński J. (2003), Metodologia badań psychologicznych, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.

3. Chrząstowska B., Wysłouch S. (1987), Poetyka stosowana, WSiP, Warszawa.

4. Ferguson G.A., Takane Y. (2004), Analiza statystyczna w psychologii i

pedagogice, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

5. Francuz P., Mickiewicz R. (2005), Liczby nie wiedzą, skąd pochodzą.

Przewodnik po metodologii i statystyce nie tylko dla psychologów,

Wydawnictwo KUL, Lublin.

6. Górecka-Mostowicz B. (2005), Co dzieci wiedzą o emocjach, Wydawnictwo

Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków.

7. Krzyśka S. (2005), Terapeutyczne aspekty poezji, książka festiwalowa

Wymiary ekspresji dziecięcej III Ogólnopolskiego Festiwalu Ekspresji

dziecięcej, Katowice.

8. Krzyśka S. (2007), Recepcja wierszy przez dzieci w wieku wczesnoszkolnym.

cechy

ilościowe

utworów

poetyckich.,

książka

festiwalowa

V

Ogólnopolskiego Festiwalu Ekspresji Dziecięcej, Katowice.

9. Krzyśka S. (2007), Poezjoterapia receptywna i emocje. Modelowanie

matematyczne, Sympozjum Międzynarodowe Wschód-Białoruś-Zachód

Współpraca w dziedzinie kształtowania zdrowia, Brześć Białoruś.

10. Schaffer H.R. (2005), Psychologia dziecka, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa.

11. Szewczuk W. (1976), Atlas psychologiczny, PWN, Warszawa.

14

Sławomir Krzyśka – dr nauk matematycznych, pracownik Instytutu Filozofii

w Wydziale Nauk Społecznych UAM w Poznaniu; zajmuje się modelowaniem

matematycznym tekstów poetyckich dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym;

poszukuje filozofii pisania tekstów dla dzieci; członek Stowarzyszenia

Arteterapeutów Polskich; prowadząc badania czyta wiersze i opowiadania dzieciom

przedszkolnym oraz z klas I-III; członek Wielkopolskiego Towarzystwa Przyjaciół

Książki w Poznaniu; propaguje czytanie;