Estetyka i Krytyka 1(6)2004

NOTY O KSIĄŻKACH

Czermińska Małgorzata Autobiograficzny trójkąt. Świadectwo, wyznanie i wyzwanie Kraków,
Universitas 2000, s. 343.

Książka składa się z pięciu części. Pierwsza poświęcona jest wprowadzeniu w terminologię,
oraz w specyficzne rozumienie autobiografii przez autorkę. Część druga poświęcona jest
analizie autobiografii w literaturze polskiej dwudziestego wieku. Część trzecia porusza
problem małych ojczyzna i migracji oraz ich wpływu na diarystykę. Analiza losów ludzkich
wpisanych w historię, oraz oddziaływanie na człowieka wielkich systemów jak i wojen
ukazana została w część czwarta. Część piąta, zwieńczająca całość analiz, pokazuje jak
literatura autobiograficzna umiejscowiona została w tradycji literackiej, oraz omawia
kształtowanie się różnych postaci diarystyki.

Czym jest autobiografia? Jak przed swym czytelnikiem (już w tytule) odkrywa

autorka, może być świadectwem, wyznaniem, wyzwaniem. Czytając książkę, daje się jednak
zauważyć, że spod tych hasłowych ujęć wyłaniają się trzy typy osobowości ludzkiej
(temperamentu dziennikarza) jak i odmienne rodzaje podejścia do świata i czytelnika.
Świadectwo przeżytym czasom wystawiają autorzy cechujący się otwartością na to, co
zewnętrzne, skrupulatni niczym historycy rejestrujący fakty codzienności, lub wielkich
wydarzeń. Wyznania czynią osoby introwertyczne, skupione na swych przeżyciach i swoim ja
– do końca dla nich niezrozumiałym i problematycznym. Wyzwanie rzucają ludzie o duszach
niespokojnych, potrzebujący nawiązać dialog. Ci ostatni, jak odkrywa autorka, nie chcą tylko
opisywać świata i wydarzeń, nie chcą zagłębiać się w swoich doznaniach i uczuciach. Pragną
opowiadaniem swojego życia, wydarzeń w jakich brali udział, lub jakich byli świadkami,
wywołać dyskusje, polemikę, chcą tak naprawdę wstrząsnąć, wywołać reakcję.
“Autobiograficzny trójkąt” analizując trzy typy postaw ludzkich jak i narracji, pokazuje jak
dziwną jest literatura biograficzna, umieszczona pomiędzy literaturą faktu a eseistykom,
przemawiająca do czytelnika, z jednej strony, z głębni intymnych, wewnętrznych
doświadczeń ludzkich, a z drugiej, pokazująca, jak kształtowała się historia i rozumienie
świat. Pomimo jasnego podziału “trójkąta” jaki definiuje Czermińska, nie znajdziemy w jej
książce sztywnego rozumienia literatury. Można by przypuszczać, że dla autorki literatura, jak
samo życie, jest niejednoznaczna i niejednorodna. Pomimo określonych stylów i gatunków
form literackich, można zaobserwować ich wzajemne przenikanie, tak jak nakładają się i
pozostają niejednoznaczne ludzkie postawy i zachowania. Dlatego w swej metaforze trójkąta,
w którego wpisane zostaje rozważanie człowieka o własnej kondycji, autorka pokazuje szereg
niuansów i zależności pomiędzy podejściem do siebie, świata i drugiego człowieka. Tym
samym, pozwala na przyjrzenie się jeszcze raz takim dziełom, jak choćby “Dzienniki”
Gombrowicza, by dojrzeć w nich nie tylko egzystencjalną analizę życia, lecz również
wyzwanie. Wyzwanie jakim są same te zwierzenia i wywody, wyzwaniem do podjęcia
dyskusji, do refleksji, do spojrzenia na świat w inny sposób.

Joanna Hańderek

1

Kostrzewska Hanna Analogia i muzyka. Z filozoficznych zagadnień muzyki Poznań, Wyd.
Akademii Muzycznej im. I.J. Paderewskiego 2001 s.158

Książka składa się z “Uwag wstępnych”, trzech rozdziałów: 1. “Analogia jako kategoria
filozoficzno-logiczna”, 2. “Muzyka w perspektywie heteronomicznej”, 3. “Struktury
muzyczne jako analogaty zjawisk pozamuzycznych” oraz “Zakończenia”.
Przedmiotem rozważań autorki jest, jak czytamy we wstępie, “analogia zachodząca między
istotą struktury muzycznej a istotą obiektu pozamuzycznego, mówiąc inaczej: pomiędzy
przebiegiem muzycznym a niemuzycznym zjawiskiem” (str. 9).

Bazę tejże pracy stanowi rzetelnie skonstruowany rys historyczny, w którym Hanna

Kostrzewska prezentuje pojęcie analogii najpierw w ujęciu filozoficznym, a dalej przedstawia
różne definicje analogii funkcjonujące na gruncie logiki.

Zagadnienie analogii, rozumianej jako podobieństwo między strukturą dźwiękową a

światem pozamuzycznym, pojawia się dopiero w rozdziale drugim; autorka, próbując
“czytać” sens dzieła muzycznego, wybiera dla swych badań “perspektywę heteronomiczną”
(str. 47). Wprowadzając czytelnika w tę koncepcję Hanna Kostrzewska powołuje się na
rozważania Feliksa Marii Gatza, który w 1929 roku zastosował kategorię heteronomii do
muzyki. Zgodnie z tą koncepcją, jest ona “jedynie przetworzeniem (...) czegoś, co istnieje
niezależnie od muzyki już w samej rzeczywistości” (str. 48).

Następnie, poprzez przegląd koncepcji filozoficznych i muzykologicznych od

starożytności po romantyzm, autorka przywołuje rozmaite próby zdefiniowania związku
muzyki z pozamuzyczną rzeczywistością. Po lekturze części historycznej uwaga czytelnika
zostaje skierowana na “związki muzyki z mową i językiem” (str. 66), “związki muzyki z
naturą” (str. 74) oraz na “związki z różnymi aspektami działalności człowieka”(str. 78).

Jednym z ciekawszych elementów tej pracy jest analiza struktur dźwiękowych

wybranych z repertuaru, który bliski jest większości melomanów (znanego nie tylko
muzykom-profesjonalistom). W tym celu, autorka wykorzystuje pokaźną ilość przykładów
nutowych plastycznie ilustrujących wnioski naukowe (choć są one klarowne wyłącznie dla
osób czytających pismo nutowe). Czytelnik rozpoznaje w partyturze “struktury muzyczne
jako analogaty natury”, np.: motywy echa, grzmotu, wiatru (str. 88) oraz “struktury muzyczne
jako analogaty różnych aspektów życia człowieka”, np.: płacz, łkanie egzemplifikowane
przez manierę hoquetus (str. 111).

Sama autorka tak podsumowuje swoją pracę w “Zakończeniu”: “zjawiska muzyczne

rozpatrywane z punktu widzenia analogii, zostały ukazane w dwojakiej perspektywie:
metateoretycznej: poprzez wskazanie (...) koncepcji estetyczno-muzycznych (...) oraz
interpretacyjnej: poprzez analizę wybranych struktur muzycznych” (str. 142).

Do pracy Hanny Kostrzewskiej można odesłać czytelnika zainteresowanego

problematyką znaczenia muzycznego i retoryki muzycznej. Książka ta posiada niewątpliwy
walor dydaktyczny: jest materiałem godnym polecenia studentom muzykologii i teorii
muzyki. Szkoda tylko, że tak mało wyraźnie została tu zarysowana odautorska refleksja
filozoficzna.

Anna Chęćka-Gotkowicz

2

Manovich Lew, The Language of New Media, The MIT Press Cambridge, Massachusetts,
London, England, 2000, s. 354.

Książka poświęcona jest językowi nowych mediów, będąc zarazem wykładnią teorii
proponowanych przez Lva Manovicha, profesora University of California w San Diego.

Początek książki tworzą kolejno: przedmowa, prolog i wstęp. Przedmowa jest

autorstwa Marka Tribe’a, założyciela Rhizome.org. Prolog, zgodnie z założeniami
Manovicha, zilustrowany jest kadrami z filmu Dzigi Wiertowa “Człowiek z kamerą”, które,
zdaniem autora, mogą posłużyć jako przewodnik po świecie nowych mediów. Każdy fotos
podpisany jest fragmentem tekstu książki. We wstępie autor wyjaśnia zastosowaną
terminologię (pojęcia: język, obiekt, reprezentacja) a także zakreśla zamysł wyznaczenia
mapy nowych mediów. Książka podzielona jest na sześć rozdziałów: 1. Czym są nowe
media? (rozdział ten określa czym są nowe media w kontraście do tego, czym nie są,
podejmuje także problemy mitu cyfrowości i interaktywności). 2. Interfejs (Język
kulturowych interfejsów, a także problematyka ekranu i użytkownika), 3. Operacje (Montaż
interaktywny, reprezentacja kontra komunikacja, filtry etc.) 4. Iluzje (Iluzja, narracja,
interaktywność) 5. Formy (Baza danych, przestrzeń nawigacji) 6. Czym jest kino? (kino
cyfrowe i historia ruchomego obrazu, nowy język kina). Książkę zamyka indeks pojęć i
nazwisk.

Autor odwołuje się do reguł sztuki dawnej a także tych, wytworzonych w obrębie

sztuki nowych mediów, zwłaszcza tej, która powiązana jest z kinem. Manovich umiejscawia
nowe media w kontekście historii kultury wizualnej ostatnich stuleci. Bada sytuację mediów
nowych wobec mediów dawnych (takich jak malarstwo), a także wyłonionych w ostatnim
stuleciu, takich jak film. Jednocześnie prezentuje kategorie i formy specyficzne dla nowych
mediów, takie jak interfejs czy baza danych. Próbuje tym samym stworzyć nowe estetyczne
ujęcie dla teorii nowych mediów. Parametry technologiczne są tutaj punktem wyjścia do
analizy artystycznego, filozoficznego i kulturowego potencjału sztuki nowych mediów.

Ewa Wójtowicz

3

Ritz German, Jarosław Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesności., przełożył Andrzej
Kopacki, 5 tom serii Horyzonty nowoczesności, Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac
Naukowych Universitas, Kraków 1999.

Tytuł oryginału: Jarosław Iwaszkiewicz: Ein Grenzgänger der Moderne, Bern, Berlin,
Frankfurt a. M., New York, Paris; Wien: Lang, 1996.

German Ritz jest profesorem slawistyki na uniwersytecie w Zurichu oraz znawcą literatury
polskiej XX wieku. Opublikował m. in.: 150 Jahre russiche Heine – Übersetzung (1982); Die
polnische Prosa 1956-1976. Modelierung einer Entwicklung (1990); Polskie spotkania z
Niemcami. Jarosław Iwaszkiewicz i Stefan George (1998).

Książka Jarosław Iwaszkiewicz. Pogranicza nowoczesności. koncentruje się na

wpływie przeżyć, doświadczeń i sytuacji psychologicznej artysty na jego twórczość. Tom
dzieli się na cztery części. Wątek biograficzny silnie zaznaczany jest szczególnie w części
pierwszej (“Trzy wzorce rozwoju”), ale przenika także i organizuje kolejne części publikacji.
Badacz, po przedstawieniu stanu badań, zapowiada, że będzie skupiał się przede wszystkim
na krótkiej formie epickiej Iwaszkiewicza, powierzchowniej traktując lirykę i omijając
dramaty oraz dużą formę powieściową. Po omówieniu zatem wybranych przykładów liryki i
podkreśleniu ich erotycznego i sensualistycznego aspektu w części pierwszej, badacz skupia
się w części drugiej (“W poszukiwaniu stylu”) na powieściach o artyście (Hilary, syn
buchaltera, Księżyc wschodzi), powieści Zmowa mężczyzn, oraz na autobiograficznie
nacechowanych, a kontrowersyjnych w filozoficznej wymowie opowiadaniach Brzezina i
Panny z Wilka. Część trzecia (“Opowiadanie i historia”) omawia dążenie do tworzenia
materiału epickiego w oparciu o historię (np. Czerwone tarcze, Zarudzie, Bitwa na równinie
Sedgemoor), stawianie pytań o woluntaryzm i bierność w działaniach jednostki stającej
wobec historycznych i życiowych dramatów, a także próby zajmowania - albo też unikania
zajęcia - stanowiska wobec wydarzeń dla pisarza współczesnych, kontrowersyjne przede
wszystkim w okresie socrealizmu (np. Ucieczka Felka Okonia). Problem stosunku artysty do
dziejącej się historii i polityki (szczególnie faszyzm, wojna, staliznizm) przewija się przy tym
wciąż przez rozważania Ritza (wielokrotnie przywoływane jest np. opowiadanie Młyn nad
Lutynią). Część czwarta (“Opowiadanie i podróż”) analizuje nostalgiczne eseje i opowiadania
Iwaszkiewicza związane z Ukrainą (Cienie, Sny), relacjami historycznymi i politycznym
pomiędzy Polską, Ukrainą i Rosją (szczególnie cykl ośmiu esejów o tej tematyce), a także
utwory powstałe w trakcie europejskich podróży (np. Koronki weneckie).

German Ritz specjalizuje się w tzw. gender studies. Zwolennicy badań skupiających

się na wpływie płci, skłonności seksualnych i wybranych komplikacji psychologicznych na
twórczość artystyczną, znajdą w książce o Iwaszkiewiczu interesujący materiał. Inni poznać
mogą specyficzną metodę badawczą i jej oryginalną terminologię (np. pojęcia sublimacji, czy
ambiwalencji, z upodobaniem używane przez Ritza). Badacz eksponuje, często nader
ostentacyjnie, homoseksualne skłonności Iwaszkiewicza. O ile wpływ tej sytuacji na pisarza i
jego twórczość jest niewątpliwy, o tyle interpretowanie tak wielu wątków w tym kontekście, a
także uzasadnianie umiłowania sztuki i piękna przede wszystkim sublimacją
homoseksualnego popędu płciowego, pozostają dyskusyjne.

Ritz posługuje się także innym aparatem pojęciowym charakterystycznym dla

krytyków postmodernistycznych. Myślą przewodnią książki jest wykazywanie
dekonstrukcyjności sposobu konstruowania narracji (często zderzanych różnych jej
rodzajów), relacji narrator-bohater, czy nieustannie pulsujących w pisarstwie Iwaszkiewicza
przeciwstawień: dystans i uczestnictwo, obcość i typowość, outsider i konformista,
połowiczność i niezdecydowanie. Wartościowe są rozważania dotyczące sytuacji Obcego

4

(przybysza, intruza, pretendenta) w życiu Iwaszkiewicza, co, jak wykazuje Ritz, znajduje
istotne odzwierciedlenie w sztuce artysty. Ciekawe są próby obrony pisarza przed zarzutem
oportunizmu, często przedstawianego wobec powojennej (a także okupacyjnej) postawy
twórcy. Interesujące są spostrzeżenia dotyczące funkcjonowania w literaturze Iwaszkiewicza
problemu niemożności podjęcia decyzji i odnalezienia się w Wielkiej Historii i zwykłym
życiu. Choć nieco powierzchowne potraktowanie tego wątku w Pannach z Wilka i odmowa
temu opowiadaniu posiadania głębi filozoficznego przesłania, znów zdają się dyskusyjne.

Ritz sprawnie broni swych racji. Popisuje się przy tym erudycją i umiejętnością

przeprowadzania logicznego dowodu. Jego książka jest przewodnikiem nie tylko po życiu
Iwaszkiewicza, ale także encyklopedią wskazówek dla badaczy ceniących dyskurs
postmodernistyczny. Jednak też postmodernistyczną wadą jest wybiórcze traktowanie
wątków, które stają się później podstawą tez generalnych. Dotyczy to choćby problemu
homoseksualizmu Iwaszkiewicza. Przy tym koncentrowanie się na problemach seksualności i
psychologii powoduje niekiedy powierzchowną lub jednostronną analizę dyskursu
filozoficznego i estetyki strukturalnej dzieł. Mimo zatem poruszenia erudycją i intelektualną
sprawnością Germana Ritza, ocena jego książki nie jest jednoznaczna.

Rafał Solewski

5

Georges Steiner Po wieży Babel. Problemy języka i przekładu O. i W. Kubińscy (tł.) Kraków,
Universitas 2000, s. 685.

Książka składa się z sześciu rozdziałów, przedmowy do drugiego i trzeciego wydania
angielskiego, oraz posłowia. W kolejnych rozdziałach Steiner analizuje nie tylko język, jego
kształtowanie się oraz kierunki rozwoju, wraz z zawartymi w języku znaczeniami. W
rozdziałach: “Język a gnoza”, “Słowo a przedmiot” autor analizuje rolę języka w stosunku do
ludzkiego poznania, myślenia i świata. Rozdziały: “Rozumienie jako przekład”, “Akt
hermeneutyczny” analizują nie tylko kłopoty tłumaczeń i zrozumienia języka, ale pokazują
jak kształtowało się rozumienie słów i podejście do nieznanych nam form wyrażania się i
komunikowania. Rozdział VI, ostatni, “Topologie kultury” stanowi nie tyle formę
podsumowania, co przede wszystkim, jest próbą zrozumienia ludzkiej kultury poprzez
różnorodność form językowych. W książce pojawiają się pytania: czym jest język? co
oznacza jego semantyczna różnorodność? skąd pochodzi ta wielość językowa i co ona
oznacza? Przytaczane przez autora próby odpowiedzi na te pytania łączą się w interpretacji
Steinera w spójną opowieść o ludzkich próbach zrozumienia siebie, kultury i podjęcia
dialogu.

“Po wieży Babel“ jest pasjonującą drogą prowadzącą w głąb języka i jego znaczeń.

Podtytuł mógłby sugerować, iż będzie to specjalistyczna lektura dla tłumacza, tymczasem tak
naprawdę Steiner ujmuje język w sposób uniwersalny. Na ruinach wieży Babel powstaje nie
tylko wiele języków, ale przede wszystkim wiele sposobów rozumienia i prób opisu świata,
oraz różnorodność sposobów porozumiewania się. Pojawia się również wieloraka przestrzeń
poszukiwań sensów i prób ich odczytania. Co ciekawe, Steiener dzięki analizie języków, ich
znaczeń, struktur, pokazuje jak ważną rolę spełnia owa rozległa i różnorodna przestrzeń. To,
co pozostaje człowiekowi żyjącemu w cieniu wieży Babel to nieustający dialog z własną
kulturą jak i obcą. To próba zrozumienia znaczeń nawarstwiających się poprzez stulecia
nieustannego procesu kształtowania się języka, jak i nieustanna bliskość innych, odmiennych
kodów językowych, znaczeniowych. Przechodząc przez drogi ludzkiej mowy i jej zapisu,
czytelnik ma okazję nie tylko zastanowić się, co znaczą te labirynty słów i ich sensów, ale
również zastanowić się nad symbolikom kultury w jakiej przyszło mu żyć. Całość przeplatana
krótkimi analizami różnych tekstów, jak i przykładami z różnorodnej literatury, pozawala,
nawet nie wtajemniczonemu w filologiczne arkana jeszcze raz stanowić się, nad dobrze
znanymi dziełami. I tak między Szekspirem a Borgesem ruiny wieży Babel zostają
zagospodarowane w wielką próbę zrozumienia tego, co przydarzyło się człowiekowi w
rozwoju myślenia i kultury.

Joanna Hańderek

6

Wilson Stephen, Information Arts. Intersections of Art, Science and Technology. The MIT
Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 2002, s. 945.

Książka Stephena Wilsona, artysty i teoretyka sztuki, profesora San Francisco State
University, jest kompendium wiedzy o współczesnej sztuce powiązanej z technologią i
nauką. Na zawartość książki składają się kolejno: indeks wybranych nazwisk artystów
wymienionych w tekście, indeks wybranych technologii stanowiących przedmiot opisu,
przedmowa Joela Slaytona i wstęp odautorski, w którym Wilson wyjaśnia swoją fascynację
przenikaniem się sfer sztuki, nauki i techniki.

Część główna składa się z siedmiu obszernych rozdziałów poświęconych

poszczególnym dziedzinom: 1. “Wstęp, metodologia, definicje i ujęcie teoretyczne: Sztuka i
nauka jako zjawiska kultury, Sztuka jako badania”. W rozdziale tym Wilson stawia pytanie o
terytoria sztuki i techniki, a także zwraca uwagę na różnice i podobieństwa między nauką i
sztuką. Analizuje również rolę artystów w tworzeniu alternatywnego podejścia do badań
naukowych. W kolejnych rozdziałach opisuje działalność naukowców i artystów w
poszczególnych dziedzinach, takich, jak: 2. “Biologia: Mikrobiologia, zwierzęta i rośliny,
ekologia, medycyna, ciało”. 3. “Fizyka, systemy nielinearne, nanotechnologia, geologia,
astronomia, GPS, kosmologia.” 4. “Algorytmy, matematyka, fraktale, sztuka genetyczna,
sztuczne życie.” 5. “Kinetyka, instalacje dźwiękowe, roboty”. 6. “Telekomunikacja.” 7.
“Cyfrowe systemy informacyjne/komputery.” Ostatni, ósmy, rozdział zawiera spis
odnośników: wystaw, programów edukacyjnych, ośrodków badawczych, zasobów
Internetowych oraz sugestie co do przyszłości sztuki bazującej na nauce. W zakończeniu
znaleźć można włożenie zastosowanej przez autora metodologii a także obszerną bibliografię.

Książka porządkuje wiele wątków sztuki sytuujących się na pograniczu nauki i

techniki. Liczne zagadnienia, które sygnalizuje, czekają, zdaniem autora, na bardziej
szczegółowe opracowanie. Wilson podejmuje interesującą próbę objęcia całości sztuki, dla
której inspiracją jest nauka, a także sugeruje znaczący wkład artystów w świat nauki, poprzez
ich nieskrępowaną inwencję i kreatywność. Artyści, zdaniem autora, mogą być pomocni w
wyznaczaniu horyzontów badań naukowych. Nauka natomiast umożliwia artystom
posługiwanie się nowymi mediami. W rezultacie dochodzi niekiedy do zatarcia granic między
projektami artystycznymi a naukowymi, czego dowodzi quiz zamieszczony na str. 4. Wilson
dowodzi iż zarówno sztuka jak i nauka są równorzędnymi zjawiskami kultury a implikacje ich
zetknięcia otwierają nowe przestrzenie.

Zastosowany podział na bloki problemowe pozwala dotrzeć do informacji o

projektach artystycznych powiązanych ze specjalistycznymi dziedzinami nauki. Teza, jaką
stawia Wilson, iż sztuka i nauka (oraz technologia) przenikają się, znajduje odzwierciedlenie
w doborze licznych przykładów. Wilson bada również odnoszące się do wybranej tematyki
teksty teoretyczne, a także wysuwa sugestie co do zjawisk we współczesnej sztuce i
badaniach naukowych, które w przyszłości mogą się okazać istotne.

Analizowane projekty artystyczne i naukowe zilustrowane są fotografiami i

uzupełnione adresami internetowymi, pod którymi zainteresowany czytelnik może znaleźć
rozwinięcie zasygnalizowanego problemu.

Ewa Wójtowicz

7