11

38. Rozmieszczenie ludności

na tle warunków naturalnych

Zadanie 38.1

kolejno od góry: ekumena, anekumena, subekumena.

Zadanie 38.2

A.

Kontynenty: 1) Europa, 2) Australia.
Cechy: 1) Europa – silnie rozwinięta linia brzegowa

(rozczłonkowanie kontynentu), w porównaniu
z większością innych kontynentów nieduża
powierzchnia,

2) Australia – mała powierzchnia kontynentu.

B. 1) Austria, 2) Białoruś, 3) Czechy, 4) Macedonia,

5) Mołdawia, 6) Serbia, 7) Słowacja, 8) Szwajcaria, 9) Węgry.

C. a) Boliwia, b) Paragwaj, c) Mali, d) Niger, e) Czad, f) Etiopia,

g) Mongolia, h) Kazachstan, i) Afganistan, j) Laos.

D. 1) Ameryka Północna 2) Australia z Oceanią

Jest to następstwem uwarunkowań historycznych.
Kontynenty te w XVI–XVII wieku zostały skolonizowane
przez ówczesne potężne państwa. Państwa kolonialne
rozciągnęły z czasem swoją władzę na rozległe połacie
tych kontynentów. Było to tym łatwiejsze, że kolonizowane
tereny w porównaniu z ówczesną Europą były słabo zaludnione
(w obecnych kategoriach niemal bezludne). Zamieszkujące
je ludy na ogół nie tworzyły zwartych organizmów politycznych
(jak to np. miało miejsce w Europie) i z czasem zostały
całkowicie podporządkowane kolonizatorom. Wielkie obszarowo
dawne kolonie z czasem przekształciły się w niezależne kraje.
Na przebieg granic między tymi krajami praktycznie nie miało
wpływu zróżnicowanie narodowościowe (tak jak to było między
innymi w Europie).

Zadanie 38.3

1) Ameryki Północnej, 2) Australii z Oceanią, 3) mające dostępu,
4) wyższe, 5) mniejsza, 6) umowy, 7) zdecydowanie podnosi,
8) negatywny.

Zadanie 38.4

Rozmieszczenie ludności wykazuje bardzo wyraźny związek
z wysokością obszaru nad poziomem morza. Większość ludności
świata zamieszkuje tereny położone poniżej 200 m n.p.m.,
powyżej 1000 metrów mieszka mniej niż 10% ludności.
Z danych zamieszczonych w tabelach wynika, że ludność
dąży przede wszystkim do osiedlania się w pobliżu brzegu
morskiego. W strefie do 200 km od morza zamieszkuje
ponad połowa ludności świata. Atrakcyjność tych terenów
dla osiedlania się i prowadzenia gospodarki wynika z tego,
że są to najczęściej tereny nizinne, a więc sprzyjające
gospodarce rolnej i rozwojowi transportu. Trudne warunki
bytowania w wysokich górach i na wysoko położonych wyżynach
sprawiają, że są one bardzo rzadko zaludnione. Różnice
w rozmieszczeniu ludności na poszczególnych kontynentach,
zależnie od wysokości n.p.m. i odległości od morza, wynikają
przede wszystkim z ukształtowania pionowego i poziomego
(rozwinięcia linii brzegowej) poszczególnych kontynentów oraz ich
rozległości.

Zadanie 38.5

Indywidualna odpowiedź ucznia.
Inne przyczyny słabego zaludnienia to:

mało żyzne gleby, np.: wyługowane gleby tajgi, gleby

poddawane silnej erozji eolicznej na terenie Sahelu;

stały lub okresowy niedobór czystej, słodkiej wody

np. w Kotlinie Kalahari, gdzie opady są nieregularne
i niewystarczające;

choroby tropikalne np. malaria na obszarach środkowej Afryki;
wieczna zmarzlina, obszary zabagnione lub okresowo

podtapiane, utrudniające budowę (i utrzymanie) sieci
komunikacyjnej, np.: na Nizinie Zachodniosyberyjskiej,
na Nizinie Amazonki, w Kotlinie Kongo.

Zadanie 38.6

Indywidualna odpowiedź ucznia.

39. Najludniejsze kraje świata

Zadanie 39.1

A. Chiny – 1299 mln osób

Indie – 1065 mln osób
Stany Zjednoczone – 293 mln osób
Indonezja – 238 mln osób
Brazylia – 184 mln osób
Pakistan – 159 mln osób
Rosja – 144 mln osób
Bangladesz – 141 mln osób
Nigeria – 137 mln osób
Meksyk – 105 mln osób

B. Łącznie te kraje zamieszkiwało około 60,6% ludności świata.

Ludność świata w 2004 roku liczyła 6 378 mln osób.

Zadanie 39.2

a) kraje, w których liczba ludności przekracza 100 mln

– 3 825 mln osób,

b) pozostałe kraje świata – 2 476 mln osób.

Zadanie 39.3

a) Indie – 16,7%,
b) Chiny – 20,4%,
c) pozostałe kraje świata – 62,9%.

Zadanie 39.4

a) Indie – ok. 60°,
b) Chiny – ok. 73°,
c) pozostałe kraje świata – ok. 227°.

Zadanie 39.5

d)

Zadanie 39.6

A. Kolejno od góry: Indie, Chiny, Stany Zjednoczone, Indonezja,

Brazylia.

B. Zgodnie z prognozą zrównanie liczby mieszkańców Indii i Chin

nastąpi około roku 2030.

C. Około 35%.

22

40. Rasy ludzkie

Zadanie 40.1

Rasy główne (kolejno od góry): europeidalna, negroidalna – gałąź
afrykańska, negroidalna – gałąź oceaniczna, mongoidalna – gałąź
azjatycka i Eskimosi, mongoidalna – gałąź amerykańska
Formy przejściowe między rasami (kolejno od góry):
europeidalną a mongoidalną, europeidalną a negroidalną
Mieszańcy (kolejno od góry): Mulaci, Metysi

Zadanie 40.2

kolejno od góry: Zambosi, Metysi, Mulaci, Kreole

Zadanie 40.3

kolejno od góry: Biali, Murzyni, Azjaci (głównie odmiana żółta),

Indianie i Eskimosi, Hawajowie (odmiana
negroidalna polinezyjska)

Zadanie 40.4

masowy napływ kolonistów z Europy, szczególnie intensywny

od połowy XIX wieku do początków XX wieku;

przywóz czarnych niewolników z Afryki, począwszy od

drugiej połowy XVII wieku, szczególnie intensywny od połowy
XVIII wieku do końca XIX wieku;

napływ ludności azjatyckiej (głównie Chińczyków i

Japończyków) od połowy XIX wieku i w początkach XX wieku;

przed przybyciem białych kolonistów, według współczesnych

standardów, kontynent amerykański był niemal bezludny.
Szacuje się, że w XV wieku, na północ od Meksyku na całym
kontynencie mieszkało nie więcej niż 2 mln Indian, Eskimosów
(Inuitów) i Aleutów. Współcześnie liczba tych ludów jest zbliżona;

współczesna imigracja (legalna i nielegalna) głównie z Meksyku

i krajów azjatyckich, szacowana na 1– 2 mln osób rocznie.

41. Główne języki

Zadanie 41.1

Kolejno od góry:
7, 4, 6, 5, 9, 1, 3, 8, 2

Zadanie 41.2

b)

Zadanie 41.3

c)

Zadanie 41.4

d)

Zadanie 41.5

A.

Tab. 41.1. Języki w wybranych krajach

B. Indywidualna odpowiedź ucznia.

42. Religie

Zadanie 42.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 42.2

a) Jerozolima
b) Mekka
c) Konstantynopol (nazwa historyczna)

Stambuł (nazwa współczesna)

d) Waranasi

Zadanie 42.3

Shintoizm

Zadanie 42.4

Brazylia: katolicyzm;
Egipt: islam;
Grecja: prawosławie;
Indie: hinduizm;
Izrael: judaizm;
Niemcy: protestantyzm, katolicyzm;
Stany Zjednoczone: protestantyzm, katolicyzm;
Włochy: katolicyzm.

Zadanie 42.5

Terminy

Objaśnienia

agnostycyzm

Neguje możliwość poznania

rzeczywistości pozazjawiskowej

ateizm

Neguje istnienia Boga (bogów)

deizm

Wiara w Boga, który stworzył Wszechświat, ale nie

ingeruje w jego losy

panteizm

Utożsamianie Boga ze światem

politeizm

Wiara w wielu bogów

prometeizm

teizm

Wiara w Boga jedynego, osobowego, będącego

stwórcą świata

Zadanie 42.6

1) katolicyzm, 2) islam, 3) hinduizm, 4) protestantyzm,
5) buddyzm, 6) prawosławie, 7) judaizm.

Zadanie 42.7

Kolejno od góry: judaizm, buddyzm, chrześcijaństwo, islam,

hinduizm.

43. Zróżnicowanie procesów

demograficznych

Zadanie 43.1

Tab. 43.1

3

Zadanie 43.2

1) bardzo wolno, 2) zbliżoną, 3) Wysokie, 4) wysokimi,
5) Poprawa, 6) wzrostu, 7) urodzeń, 8) zgonami, 9) bardzo
wysokim, 10) niskim poziomie, 11) zmniejszanie się,
12) wysokim, 13) najwyższy, 14) niskiego, 15) niskim,
16) niższe, 17) zmniejszać, 18) rozwijających się gospodarczo,
19) wysoko rozwiniętych, 20) czwartej

Zadanie 43.3

Zmiany w stanie i w strukturze ludności danego obszaru powstają
na skutek 1) ruchu naturalnego i 2) migracji.

Zadanie 43.4

Najwyższy przyrost naturalny cechuje kraje Afryki położone
na południe od Sahary, większość krajów Ameryki Południowej
i Środkowej oraz prawie wszystkie kraje Azji Południowo-
-Zachodniej, Południowej i Południowo-Wschodniej.
Najniższy przyrost naturalny występuje w krajach europejskich,
Rosji oraz w państwach powstałych po rozpadzie Związku
Radzieckiego.
W krajach o wysokim przyroście naturalnym bardzo liczna
jest grupa przedprodukcyjna, co wymaga zwiększonych nakładów
na oświatę; bardzo niekorzystnie kształtuje się współczynnik
obciążeń demograficznych, w wielu krajach afrykańskich
na jednego zatrudnionego przypada więcej niż jedna osoba
z grupy nieprodukcyjnej.
W krajach o niskim przyroście naturalnym i wzrastającej
długości życia szybko rośnie liczba osób w wieku poprodukcyjnym,
przy jednocześnie malejącej liczebności w grupie produkcyjnej.
Może to oznaczać między innymi obniżenie możliwości
konkurowania przez te kraje na rynku międzynarodowym,
ponieważ nie będą one dysponowały dostatecznie liczną
kadrą wykształ conych pracowników. Pogorszeniu ulega
współczynnik obciążeń demograficznych, wyrażający liczbę osób
z grupy nieprodukcyjnej przypadających na 100 osób z grupy
produkcyjnej; w wielu krajach przekroczył on już 60–70.
Starzenie się społeczeństwa pociągnie za sobą ogromne
zmiany w polityce zatrudnienia, a przede wszystkim w sektorze
ubezpieczeń. Ludność w wieku poprodukcyjnym, w systemach
ubezpieczeniowych, w których składki emerytalne nie są
kapitalizowane, jest utrzymywana ze składek wnoszonych
przez grupę aktywną zawodowo. Młodzi ludzie są bardzo
obciążeni świadczeniami na renty i emerytury dla osób
w wieku poprodukcyjnym. Konieczna jest także rozbudowa
opieki geriatrycznej.

Zadanie 43.5

A. a)
B. Mężczyźni przeważają liczebnie do wieku 50–54 lat,

a w wyższych grupach wieku przeważają kobiety,
(należy uznać za poprawną odpowiedź: w niższych grupach
wieku przeważają mężczyźni, a w wyższych kobiety).

C. Najliczniejsze są grupy wiekowe:

1) 10 –14,
2) niewiele mniej liczna 0–4,
3) a następnie 5–9 lat.

Zadanie 43.6

1. Szeroka podstawa i szybko zwężający się ku górze kształt

piramidy oznacza ludność młodą. Ten kształt jest efektem
dużego przyrostu naturalnego, co powoduje, iż każdy niższy

przedział wiekowy ludności jest liczniejszy od poprzedniego.
Wraz ze spadkiem współczynnika śmiertelności, coraz więcej
ludności osiąga wiek dojrzały i starszy. Niektóre kraje mają
zerowy przyrost naturalny, a nawet ujemny.

2. Współczynnik śmiertelności znacznie przewyższa współczynnik

urodzeń, każda kolejna grupa wiekowa jest mniej liczna
od poprzedniej. Z tego powodu w ciągu kilku najbliższych
dziesięcioleci liczba ludności tego kraju będzie malała.
Starzenie ludności Rosji jest efektem utrzymującego się
przez długi czas niskiego współczynnika urodzeń. Piramida
ludności Rosji ilustruje również wysoką śmiertelność wśród
mężczyzn, zwłaszcza w wieku powyżej 50 lat.

3. Piramida jest charakterystyczna dla krajów o powolnym

przyroście naturalnym. Prawie przez cały XX w. zarówno
współczynnik urodzeń, jak i zgonów w Stanach Zjednoczonych
malał. Wraz ze spadkiem liczby urodzeń kolejne roczniki były
coraz mniej liczne, a wydłużenie się życia spowodowało
zwiększenie liczebności starszych grup ludności.

Zadanie 43.7

A. 1,8 mld (1,7–1,9 mld),
B. około 29% ludności ogółem (uznać 28% - 30%),
C. liczba tej grupy wiekowej w zasadzie pozostanie bez zmian

(około 1,8 mld),

D. około 20%,
E. główną przyczyną spadku udziału dzieci w liczbie ludności

ogółem jest malejący współczynnik płodności (dzietności)
kobiet (należy uznać również odpowiedź: malejący przyrost
naturalny). Dodatkową przyczyną spadku udziału dzieci
w ogólnej liczbie ludności jest rosnąca przeciętna długość życia.

Zadanie 43.8

W Tanzanii i Argentynie duży udział dzieci (0 –15 lat)
zapewni w tych krajach przyrost liczby ludności mimo spadku
współczynnika dzietności. Będzie to następstwem tego,
że w wiek rozrodczy wejdą liczne roczniki kobiet. Natomiast
w Polsce do roku 2050 liczba ludności będzie stopniowo maleć,
mimo że współczynnik dzietności będzie stopniowo się zwiększał.

Zadanie 43.9

A. Kolejno od lewej: 20, 20–29, 40 i więcej.
B. Regiony o bardzo dużym udziale dzieci w strukturze ludności:

Afryka na południe od Sahary, część Bliskiego Wschodu.
Regiony o bardzo małym udziale dzieci w strukturze ludności:
Europa wraz z azjatycką częścią Rosji, Kanada.

Zadanie 43.10

A. Przewaga liczebna mężczyzn nad kobietami występuje w Azji

oraz na Bliskim Wschodzie i w Północnej Afryce, natomiast
liczba kobiet przewyższa liczbę mężczyzn w krajach wysoko
rozwiniętych, w Europie Wschodniej i krajach powstałych
po rozpadzie ZSRR oraz w Ameryce Łacińskiej.

B. W większości regionów, w wyższych grupach wieku kobiety

przeważają liczebnie nad mężczyznami.

C. Kobiety przeważają liczebnie powyżej 55. roku życia, jakkolwiek

w różnych regionach granica ta zmienia się np. w Ameryce
Łacińskiej przewaga ta uwidacznia się już powyżej 30. roku.
W Indiach kobiety nie przeważają w żadnej grupie wieku.

D. W krajach rozwijających się liczebność starszych grup wieku

(65 lat i więcej) progresywnie maleje, natomiast w krajach
rozwiniętych, w Europie Wschodniej i krajach powstałych

4

po rozpadzie ZSRR ten spadek udziału jest znacznie
powolniejszy, a udział najstarszych grup wieku jest znacznie
większy.

Zadanie 43.11

A. W roku 2002 stosunkowo duży udział w ogólnej liczbie

ludności miały roczniki najmłodsze (0–14 lat). Według
prognozy do roku 2050 liczebność tej grupy wiekowej
w zasadzie nie ulegnie zmianie. Zdecydowanie wzrośnie
udział dwóch pozostałych grup wieku: 15–65 i powyżej 65 lat.
Szczególnie duży wzrost udziału w ogólnej liczbie ludności
w roku 2050 nastąpi w najstarszych grupach wieku. Utrzyma
się przewaga liczebna kobiet w rocznikach powyżej 55 lat.

B. Będzie to następstwem malejącego przyrostu naturalnego

(malejącej dzietności) oraz zwiększającej się przeciętnej
długości życia.

44. Zatrudnienie i bezrobocie.

Świat. Polska

Zadanie 44.1

Tab. 44.1

Objaśnienie*

Termin

Udział ludności aktywnej zawodowo

w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat

i więcej.

Współczynnik aktywności

zawodowej

Procentowy udział bezrobotnych w liczbie

ludności aktywnej zawodowo.

Stopa bezrobocia

Procentowy udział ludności pracującej

w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat

i więcej.

Wskaźnik zatrudnienia

Osoby pracujące oraz osoby

zarejestrowane w urzędach pracy

jako bezrobotne.

Aktywni zawodowo

*Według GUS

Zadanie 44.2

W roku 1996 było na świecie około 2,4 mld zatrudnionych,
a dziesięć lat później liczba ta wzrosła do 2,9 mld, czyli o 500
mln osób. Jednocześnie w tym okresie wskaźnik zatrudnienia
zmalał z około 63% do 61%.

Zadanie 44.3

Liczba bezrobotnych w latach 1996–2006 wzrosła z około
161 mln w 1996 do 191 mln w 2006 roku. Liczba
bezrobotnych, z wyjątkiem lat 2000 i 2003 w każdym kolejnym
roku była wyższa niż w roku poprzednim. Stopa bezrobocia
wykazywała wyraźne okresowe wahania: najniższy poziom, około
6%, osiągnęła w 1996 roku, następnie rosła do roku 1998, gdy
wyniosła 6,4%, następnie do roku 2000 malała do około 6,2%,
a potem ponownie rosła do około 6,6% w roku 2002, by
w następnym roku obniżyć się do około 6,4%, poźniej do
2005 roku obniżyła się tylko nieznacznie, by w roku 2006
osiągnąć około 6,3%.

Zadanie 44.4

A. W roku 2007 najwyższym bezrobociem charakteryzowały

się kraje Unii Europejskiej oraz kraje strefy euro, w których
stopa bezrobocia o ponad 1% przewyższała przeciętną
stopę bezrobocia w świecie. Najniższe bezrobocie panowało

w Japonii – około 4% – oraz w Stanach Zjednoczonych, gdzie
było o około 0,5% wyższe niż w Japonii.

B. W większości krajów Unii Europejskiej w 2007 roku stopa

bezrobocia przewyższała przeciętną w świecie, a w Polsce
i Słowacji, gdzie bezrobocie było największe, przewyższała
dwukrotnie przeciętną światową. Jeszcze mniej korzystnie
wypada porównanie z Japonią i ze Stanami Zjednoczonymi.
Tylko dwa kraje Unii: Dania i Holandia miały niższe bezrobocie
niż Japonia, a dwa dalsze – Estonia i Irlandia, niższe niż Stany
Zjednoczone.

C. Kraje tak zwanej Starej Unii, czyli piętnaście krajów należących

do tego ugrupowania przed pierwszym maja 2004 roku, mają
w większości nieco niższe bezrobocie niż kraje, które przystąpiły
w późniejszym okresie. Jedynie Grecja, Hiszpania i Francja
należą do grupy krajów o najwyższej stopie bezrobocia – powyżej
8%. Kraje należące do UE od pierwszego maja 2004 roku
w większości dotyka wysokie bezrobocie, jedynie Estonię i Cypr
cechuje niska stopa bezrobocia, a w Słowenii, na Litwie i Łotwie
kształtuje się ona na umiarkowanym poziomie. Dwa kraje, które
stały się członkami Unii w roku 2007, cechuje wysoka stopa
bezrobocia (około 8%).

Zadanie 44.5

Tab. 44.2

Wyszczególnienie Rok

1996

2001

2003

2004

2005

2006

% bezrobotnych ogółem
Mężczyźni

58,7

58,5

58,3

58,4

58,1

58,1

Kobiety

41,3

41,5

41,7

41,6

41,9

41,9

Udział kobiet w ogólnej liczbie bezrobotnych w latach
1996–2006 wzrósł z 41,3% do 41,9%. Na tej podstawie można
zakładać, że szanse kobiet w znalezieniu pracy w końcu okresu
były nieco gorsze niż na jego początku.

Zadanie 44.6

Większemu wzrostowi PKB towarzyszy spadek stopy bezrobocia,
spadkowi tempa wzrostu PKB odpowiada wzrost bezrobocia.
Przykłady: większy przyrost PKB w roku 2006 w stosunku
do 2005 roku zanotowano między innymi w grupie krajów
rozwiniętych, w Ameryce Łacińskiej, na Bliskim Wschodzie
i w Północnej Afryce. We wszystkich tych regionach w roku
2006 stopa bezrobocia była mniejsza niż w roku 2005. W Afryce
Subsaharyjskiej w roku 2006 wskaźnik wzrostu PKB w stosunku
do 2005 roku zmalał, stopa bezrobocia wzrosła. Prawidłowość
ta nie potwierdziła się jedynie w krajach Europy Wschodniej
nienależących do Unii Europejskiej i we Wspólnocie Niepodległych
Państw. W Azji Południowo-Wschodniej i Krajach Pacyfiku oraz
w Azji Południowej, mimo malejącego wskaźnika PKB, stopa
bezrobocia nie uległa zmianie. Wynika to prawdopodobnie z faktu,
że procesy ekonomiczne zachodzą z pewnym opóźnieniem
w stosunku do zaistniałej przyczyny. Szybszy wzrost PKB oznacza,
że istnieje dobra koniunktura gospodarcza, czyli produkcja rośnie.
Wzrost produkcji zwykle wymaga większego zatrudnienia, a tym
samym stopa bezrobocia maleje.

Zadanie 44.7

A. W okresie 1996–2006 na świecie zmalał udział rolnictwa

w ogólnym zatrudnieniu, a wzrósł udział usług. Udział
przemysłu prawie się nie zmienił (zmalał o 0,1%).

5

B. Do tych regionów należy zaliczyć: Azję Wschodnią, Azję

Południowo-Wschodnią i Kraje Pacyfiku, Azję Południową
oraz Bliski Wschód i Afrykę Północną. Są to regiony, w których
rośnie udział przemysłu w zatrudnieniu. Bliski Wschód i Afryka
Północna to jedyne regiony, w których zmalał udział usług
w zatrudnieniu.

C. Do regionów wyróżniających się pod względem struktury

zatrudnienia należały:

kraje rozwinięte i Unia Europejska: cechuje je najmniejszy

spośród wszystkich regionów udział zatrudnionych
w rolnictwie i największy w usługach,

Afryka Subsaharyjska: największy udział zatrudnionych

w rolnictwie i najmniejszy w przemyśle,

Azja Wschodnia: najmniejszy udział usług w zatrudnieniu,

jeden z najwyższych wskaźników udziału przemysłu
w zatrudnieniu,

Ameryka Łacińska: jeden z najwyższych udziałów usług

i jeden z najniższych udziałów rolnictwa w zatrudnieniu.

D.

Kraje rozwinięte i Unia Europejska – Afryka Subsaharyjska,

zatrudnieni w rolnictwie, odpowiednio: 3,2% i 63%,

Kraje Europy Wschodniej nie należące do UE oraz WNP

i Afryka Subsaharyjska, zatrudnieni w przemyśle,
odpowiednio: 27,7% i 8,8%,

Kraje rozwinięte i Unia Europejska oraz Azja Wschodnia,

zatrudnieni w usługach, odpowiednio: 72,6% i 25,8%.

Zadanie 44.8

C.

Zadanie 44.9

B.

Zadanie 44.10

W końcu stycznia 2007 roku stopa bezrobocia w Polsce
wynosiła 15,1%. Najwyższą stopą bezrobocia charakteryzowały
się województwa: warmińsko-mazurskie (24,2%),
zachodniopomorskie (22,1%), kujawsko-pomorskie oraz
lubuskie (po 19,6%). Najniższe bezrobocie występowało
w województwach: małopolskim (11,6%), mazowieckim oraz
wielkopolskim (po 12,0%). W pozostałych województwach stopa
bezrobocia przekraczała średnią ogólnopolską o 1–3%.

45. Migracje

Zadanie 45.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 45.2

Dodatnie saldo migracji ma Ameryka Północna, Europa
oraz Australia, natomiast ujemne Azja, Afryka i Ameryka Łacińska.
Ludność migruje z regionów uboższych do zamożniejszych.
Głównym motywem tych migracji jest poprawa warunków
bytowych. Najwięcej imigrantów przyjmuje Ameryka Północna
i Europa. Wiąże się to ze względnie dużą podażą miejsc
pracy. Ponadto regiony wysoko rozwinięte cechuje niski
przyrost naturalny, a w wielu krajach współczynnik dzietności
od kilkunastu lat utrzymuje się poniżej współczynnika
zastępowalności pokoleń. Społeczeństwa te starzeją się,
co powoduje niedobór siły roboczej.

Zadanie 45.3

a) Burundi, Demokratyczna Republika Konga, Egipt, Sudan,

Burkina Faso, Mali, Chiny, Bangladesz, Indie, Kazachstan,
Pakistan, Tadżykistan, Iran, Indonezja, Filipiny, Turcja,
Ukraina, Albania, Meksyk,

b) Rwanda, Liberia, Japonia, Izrael, Arabia Saudyjska, Rosja,

Bośnia i Hercegowina, Włochy, Niemcy, Kanada, Stany
Zjednoczone, Australia,

c) Rwanda, Sahara Zachodnia, Gambia, Liberia, Singapur,

Kuwejt, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Luksemburg,

d) Burundi, Demokratyczna Republika Konga, Gwinea, Sierra

Leone, Mongolia, Kazachstan, Tadżykistan, Estonia, Albania,
Jamajka, Gujana, Surinam.

Zadanie 45.4

Tab. 45.2. Wpływ migracji na kraje emigracyjne i imigracyjne

Zadanie 45.5

Tab. 45.3. Saldo migracji w wybranych regionach (2002 r.)

Zadanie 45.6

A. Meksyk, Indie, Filipiny.
B. Lesotho, Jordania, Mołdawia.
C. Azja Wschodnia i Południowa, Ameryka Łacińska,

kraje w procesie transformacji.

D. W Afryce Północnej, świadczy o tym stosunkowo największy

udział wpływów z przekazów zagranicznych w PKB.

E. Głównym źródłem nadania przekazów zagranicznych są:

Stany Zjednoczone, Unia Europejska oraz Kraje Bliskiego
Wschodu. Stany Zjednoczone i Unia Europejska
są tradycyjnymi obszarami imigracji. Od kilku dziesięcioleci
bardzo dynamiczny rozwój gospodarczy wykazują niektóre
kraje Bliskiego Wschodu, zwłaszcza Arabia Saudyjska, Katar,
Zjednoczone Emiraty Arabskie. Dynamiczny rozwój gospodarki,
zwłaszcza przemysł i usługi, wywołał duże zapotrzebowanie
na pracę (siłę roboczą). Wywołało to konieczność sprowadzenia
znacznej liczby pracowników z zagranicy. Głównymi regionami,
z których pochodzą przekazy pieniężne, są: UE, Stany Zjednoczone
i kraje Bliskiego Wschodu. Zmieniająca się wielkość przepływów
jest skorelowana z okresami wzrostu gospodarczego i recesji
w tych regionach.

46. Urbanizacja

Zadanie 46.1

1 – Chiny, Egipt, Demokratyczna Republika Konga, Sudan,

Nigeria, Indonezja

2 – Polska, Słowacja, Ukraina, Finlandia, Republika Południowej

Afryki, Algieria, Japonia, Mongolia

3 – Czechy, Niemcy, Francja, Stany Zjednoczone, Australia,

Argentyna, Brazylia, Chile, Urugwaj, Białoruś

Zadanie 46.2

a) Czechy, Niemcy, Japonia, Stany Zjednoczone, Francja
b) Argentyna, Brazylia, Urugwaj, Kolumbia, Wenezuela

Zadanie 46.3

Od połowy XX w. procesy urbanizacyjne znacznie szybciej
zachodzą w krajach rozwijających się. Od 1950 do 2000 r.
ludność miejska krajów rozwiniętych zwiększyła się o 63%,

6

a w krajach rozwijających się o 163%. Według prognoz ONZ
do 2030 r. liczba ludności świata wzrośnie o 2,2 mld,
w tym miejska o 2,1 mld, i niemal cały ten przyrost zostanie
wchłonięty przez miasta w krajach mniej rozwiniętych,
których liczba ludności wzrośnie z około 2 mld w 2000 r.
do 4 mld w 2030 r. W krajach rozwijających się nałożyły się
dwa procesy: wysoki przyrost naturalny (wskutek obniżenia się
współczynnika śmiertelności przy utrzymującym się wysokim
współczynniku urodzeń) oraz przepływ ludności wiejskiej do
miast, co doprowadziło do niekontrolowanego rozwoju miast.
Jedną z przyczyn przepływu ludności wiejskiej do miast
w tej grupie krajów było załamanie się w połowie XX w.
systemu kolonialnego (w okresie kolonialnym nie było pełnej
swobody w przemieszczaniu się ludności). Import tanich artykułów
przemysłowych z byłych metropolii doprowadził do załamania
się wiejskiego rzemiosła w nowo powstałych krajach i w efekcie
utraty źródeł utrzymania wielu ludzi. Konsekwencją była emigracja
do miast w celu zdobycia pracy. W krajach rozwijających się
wiara w poprawę warunków egzystencji (znalezienie pracy,
możliwość korzystania z wielu niedostępnych na obszarach
niezurbanizowanych usług, zwłaszcza medycznych i oświatowych)
w dal szym ciągu jest głównym motywem napływu ludności
do miast.

Zadanie 46.4

a)

Zadanie 46.5

Urbanizacja jako proces:
społeczno-kulturowy:

rozpowszechnianie się miejskiego stylu życia,

demograficzny:

koncentracja ludności w miastach,

osadniczy:

koncentracja funkcji miejskich,

powstawanie nowych miast i tworzenie się aglomeracji miejskich,

przekształcanie się osad wiejskich w miasta,
rozwój już istniejących miast oraz stref podmiejskich.

Zadanie 46.6

Tab. 46.3. Cechy trzech typów jednostek osadniczych

Zadanie 46.7

Odpowiedź w formie graficznej.

Zadanie 46.8

liczba mieszkańców,
gęstość zaludnienia,
odsetek osób zatrudnionych w zawodach nierolniczych,
sposób zabudowy,
możliwość korzystania z takich urządzeń i usług jak energia

elektryczna, szkolnictwo publiczne.

Zadanie 46.9

c)

Zadanie 46.10

Kolejno od góry: XIX, XIX, XX, XX, XIX

Zadanie 46.11

1) Londyn i Nowy Jork są typowymi przykładami wielkich miast

w krajach rozwiniętych. Ich najbardziej dynamiczny rozwój
przypadł na wiek XIX i początek XX. Swoje obecne rozmiary
osiągnęły one w połowie XX wieku i od tego czasu raczej
nie wykazują większego rozwoju, a niektóre nawet przeżywają
regres.

2) Niektóre wielkie aglomeracje w krajach rozwijających się,

takie jak Meksyk, wzrastały bardzo gwałtownie w drugiej
połowie XX wieku i obecnie rozwijają się znacznie wolniej.

3) Tokio rosło bardzo gwałtownie przez drugą połowę XX wieku,

a obecnie wykazuje stagnację.

4) Wiele miast azjatyckich, afrykańskich i południowoamerykańskich,

między innymi Kair, Lagos, Bombaj czy Sa~o Paulo,
rosło szybko w drugiej połowie XX wieku i w dalszym ciągu
wykazuje dynamiczny rozwój.

Zadanie 46.12

A. Europa i Afryka. W roku 1950 w Europie w miastach

mieszkała ponad połowa ludności tego kontynentu, natomiast
w Afryce, w tym samym okresie, miasta zamieszkiwało
zaledwie 15% ogółu mieszkańców. Mimo znacznie wyższego
poziomu zurbanizowania Europy, w ciągu pierwszych 20
lat udział ludności miejskiej w ogólnej liczbie ludności tego
kontynentu w dalszym ciągu rósł szybciej niż w Afryce. Od
lat 80. ubiegłego wieku tempo procesów urbanizacyjnych
w Europie wyraźnie osłabło, co jest wynikiem wyczerpania
rezerw ludności wiejskiej decydującej się na przemieszczenie
do miasta. W Afryce natomiast w ostatnim trzydziestoleciu
procesy urbanizacyjne uległy zdynamizowaniu. Różnice
w przebiegu procesów urbanizacyjnych porównywanych
kontynentów są następstwem różnic w ogólnym poziomie
rozwoju społeczno-
-gospodarczego. Regiony, w których wcześniej nastąpił rozwój
nowoczesnej gospodarki, tzn. Europa, Ameryka Północna
i Australia już w połowie XX wieku były stosunkowo wysoko
zurbanizowane, w regionach mniej rozwiniętych procesy
urbanizacyjne przybrały na sile w ostatnich dziesięcioleciach
XX wieku. Pozornie procesy te mają te same przyczyny, które
sterowały masowym przemieszczaniem się ludności ze wsi
do miast dziewiętnastowiecznej Europy i Ameryki Północnej
– poszukiwanie pracy w mieście. Różnica polega na tym,
że o ile rozwijający się w XIX i pierwszej połowie XX wieku
przemysł w miastach Europy i Ameryki Północnej zapewniał
pracę praktycznie wszystkim przybyszom ze wsi, to
współczesne miasta krajów rozwijających, mimo że również
oferują dużą liczbę miejsc pracy zwłaszcza w usługach, nie są
w stanie zapewnić bytu wszystkim przybyszom.

B. Pomimo to współcześnie, zgodnie z prognozą, w najbliższych

dziesięcioleciach najszybciej będą się rozrastać miasta
w krajach rozwijających się.

7

47. Mierniki rozwoju państw

Zadanie 47.1

3, 6, 7, 8

Zadanie 47.2

Tab. 47.1. Przeciętna oczekiwana długość życia
kolejno od góry: Brazylia, Pakistan, Niemcy

Rys. 47.1. Struktura zatrudnienia w stosunku do ogółu

zatrudnionych

kolejno od lewej: Brazylia, Niemcy, Pakistan

Rys. 47.2. Struktura dochodu narodowego – wartość dodana

według sektorów

kolejno od lewej: Brazylia, Niemcy, Pakistan

Rys. 47.3. Produkt krajowy brutto w przeliczeniu

na 1 mieszkańca według parytetu siły nabywczej:

kolejno od lewej: Pakistan, Brazylia, Niemcy

Zadanie 47.3

Wskaźnik HDI oblicza się na podstawie danych liczbowych:
średniej długości życia, odsetka ludności objętej nauczaniem
na wszystkich poziomach edukacyjnych oraz na podstawie
wartości produktu krajowego brutto na jednego mieszkańca.
Wysoka pozycja w rankingu HDI wskazuje, że mimo
umiarkowanego jak na kraj wysoko rozwinięty PKB, poziom życia
w tym kraju należy do najwyższych w świecie.

Zadanie 47.4

A. Kolejno od lewej: kraje o niskim poziomie rozwoju społecznego,

kraje o średnim poziomie rowoju społecznego,
kraje o wysokim poziomie rozwoju społecznego.

B. Oznacza, że w rankingu według PKB na mieszkańca Angola

zajmuje pozycję o 34 miejsca wyższą niż w rankingu według HDI.

C. 1. Angola

2. Arabia Saudyjska
3. Botswana
4. Gwinea Równikowa
5. Namibia
6. Iran
7. Gabon

D. Głównym źródłem dochodów tych krajów jest wydobycie

i eksport surowców mineralnych.

E. Kraje te, dzięki utrzymującej się na rynkach światowych

korzystnej koniunktury, osiągają duże wpływy ze sprzedaży
surowców mineralnych, w związku z tym dochód na mieszkańca
jest stosunkowo wysoki. Za rozwojem ekonomicznym
nie nadąża rozwój instytucji społecznych, takich jak oświata
i ochrona zdrowia, co wpływa na obniżenie wskaźnika HDI.

48. Użytkowanie ziemi

Zadanie 48.1

Kolejno od góry: sawanny, roślinność trawiasta strefy
umiarkowanej, pustynie i półpustynie, grunty orne

Zadanie 48.2

Północna część Ameryki Północnej znajdująca się w zasięgu
klimatu polarnego, subpolarnego i umiarkowanego chłodnego,
ze względu na niską temperaturę oraz słabe gleby (bądź ich brak)
jest nieprzydatna bądź mało przydatna do prowadzenia
gospodarki. Zachodnią część kontynentu zajmuje rozległy system
górski Kordylierów. Większość tego obszaru (ze względu na niską
temperaturę, słabo wykształcone gleby, dużą stromość stoków)
tylko w bardzo ograniczonym zakresie może być wykorzystana
rolniczo. Ponadto południowo-zachodnia część kraju znajduje
się w zasięgu kontynentalnego klimatu zwrotnikowego o zbyt
skąpych opadach, uniemożliwiających prowadzenie gospodarki
rolnej. Wskutek splotu niekorzystnych warunków klimatycznych
i orograficznych, stosunkowo mała część kontynentu Ameryki
Północnej nadaje się do użytkowania rolniczego. Prawie cała
Europa znajduje się w zasięgu klimatu umiarkowanego
i podzwrotnikowego. Roczne sumy opadów i rozmieszczenie ich
w czasie umożliwiają prawie na całym kontynencie uprawę
roli bez konieczności sztucznego nawadniania. Znaczną część
kontynentu, zwłaszcza jego część południowo-wschodnią
i zachodnią, pokrywają żyzne gleby, czarnoziemy i gleby brunatne
oraz płowe. Ponad 72% obszaru zajmują niziny (do 300 m n.p.m.),
a tylko nieco ponad 5% wznosi się na wysokość powyżej
1000 m n.p.m. Wszystko to sprzyja rozwojowi gospodarki rolnej,
dlatego Europa wśród wszystkich kontynentów odznacza się
jednym z największych odsetków użytków rolnych.

Zadanie 48.3

A. Większą część Bangladeszu stanowi niewiele wznosząca się

nad poziom morza, prawie równinna wschodnia część Niziny
Hindustańskiej. Monsun w okresie lata przynosi opady rzędu
2000– 3000 mm. Takie warunki sprzyjają uprawom rolnym.
Spowodowało to przekształcenie naturalnej roślinności (lasów
monsunowych) w pola uprawne. Lasy monsunowe utrzymały
się na niewielkiej powierzchni, na obszarach górskich
(w Górach Czatgańskich), a w południowej części delty
Gangesu i Brahmaputry występują lasy namorzynowe
oraz roślinność bagienna. Grunty orne zajmują około 65%
powierzchni kraju, co jest jednym z najwyższych wskaźników
w świecie.
Kanada jest krajem o silnie zróżnicowanych warunkach
naturalnych. Całą wschodnią część zajmuje rozległy system
górski Kordylierów. Jedyny rozległy obszar nizinny rozpościera
się wokół Zatoki Hudsona, resztę kraju zajmują faliste wyżyny
wznoszące się średnio do wysokości 500 m n.p.m.
Południowa część Kanady po 52°N na wschodzie
i po 65°N na zachodzie ma klimat umiarkowany o odmianie
morskiej i przejściowej. Wewnętrzna część kraju ma klimat
o różnym stopniu kontynentalizmu. Na północy występuje
klimat polarny i subpolarny. Obszar Archipelagu Arktycznego
pokrywają lodowce i tundra. Tundra i lasotundra obejmuje
całą północną Kanadę łącznie z Półwyspem Labradorskim
i Niziną Hudsońską. Bardziej na południe znajduje się strefa
tajgi, osiągająca szerokość do 1500 km. Stosunkowo niewielką
część kraju porastają lasy mieszane i liściaste, a Wielkie
Równiny – stepy. W całej północnej Kanadzie występują
mało żyzne gleby tundrowe i bielicowe, jedynie na Wielkich

8

Równinach występują czarnoziemy, a pod lasami liściastymi
i mieszanymi (głównie na zachodzie i wschodzie kraju) gleby
brunatne. Warunki naturalne sprawiają, że stosunkowo
niewielka część Kanady nadaje się pod uprawę, w związku
z tym odsetek gruntów ornych wynosi zaledwie 5%, co należy
do najniższych wskaźników na świecie.

B. W strukturze użytkowanie ziemi Ukrainy i Węgier znajdują

odzwierciedlenie warunki przyrodnicze, w tym zwłaszcza
klimat, ukształtowanie terenu, gleby oraz roślinność naturalna.
Na przeważającej części Węgier panuje klimat umiarkowanie
ciepły o cechach kontynentalnych. Naturalną roślinność dużej
części Węgier stanowiły lasostepy, stepy oraz lasy liściaste.
W tych warunkach, na zajmujących ponad 60% kraju nizinach,
na podłożu lessowym wytworzyły się żyzne czarnoziemy
stepowe oraz gleby brunatne i płowe. Żyzne gleby w większości
zostały przekształcone w pola uprawne, lasy zachowały się
głównie na obszarach górzystych. Łąki i pastwiska występują
przeważnie w dolinach rzek oraz na obszarach górzystych.
Prawie cała Ukraina ma klimat umiarkowanie ciepły
kontynentalny, jedynie południowa część Krymu ma klimat
podzwrotnikowy typu śródziemnomorskiego. Przeważająca
część kraju leży w strefie stepu i lasostepu, jedynie w północnej
i zachodniej oraz południowej część kraju występują lasy
liściaste, natomiast południowe krańce porastała roślinność
śródziemnomorska. Przeważająca część Ukrainy leży w zasięgu
Niziny Wschodnioeuropejskiej, w obrębie której miejscami
występują wzniesienia o charakterze wyżynnym. W strefie
leśno-stepowej, przeważnie na podłożu lessowym, powstały
czarnoziemy. Przewaga obszarów nizinno-wyżynnych i żyzne
gleby sprzyjały przekształceniu tych obszarów w pola uprawne.
Lasy zachowały się głównie w Karpatach, na Polesiu oraz
w Górach Krymskich. Łąki i pastwiska zajmują największe
powierzchnie na Polesiu, na obszarach górskich oraz w dolinach
rzek.

C. Prawie cały obszar Egiptu zajmuje Pustynia Libijska

(na zachodzie) i Pustynia Arabska (na wschodzie), a tylko
około 3% powierzchni kraju zajmuje oddzielająca je dolina
i delta Nilu. Z wyjątkiem północnych krańców Egiptu, na całym
pozostałym obszarze panuje klimat zwrotnikowy skrajnie suchy,
w którym roczne sumy opadów nie przekraczają 100 mm.
Na wąskim pasie wybrzeża Morza Śródziemnego występuje
roślinność śródziemnomorska, większość pozostałego obszaru
jest pozbawiona roślinności bądź porośnięta bardzo ubogą
roślinnością sucholubną. W tych warunkach uprawa jest
możliwa jedynie w dolinie i delcie Nilu oraz w oazach. Warunki
klimatyczne Egiptu rzutują na strukturę użytkowania ziemi,
kraj ten odznacza się jednym z najwyższych w świecie
odsetków nieużytków, w zasadzie nie ma lasów ani łąk,
a grunty orne stanowią nieco ponad 3% ogólnej powierzchni
kraju.
Większość obszaru Finlandii położona jest w strefie klimatu
umiarkowanego chłodnego, a na północnych krańcach
występuje klimat subpolarny. Od listopada do marca panuje
ujemna temperatura, a pokrywa śnieżna na większości
obszaru zalega przez 4 miesiące w ciągu roku, a na północy
7 miesięcy. Wytworzone na osadach polodowcowych gleby
bielicowe są mało żyzne. Prawie 10% powierzchni Finlandii

zajmują wody wewnętrzne. Warunki klimatyczne (krótki okres
wegetacyjny) oraz mało żyzne gleby nie sprzyjają gospodarce
rolnej, dlatego Finlandia ma niski wskaźnik gruntów ornych
i jeden z najwyższych w świecie wskaźników powierzchni
leśnej.
W ukształtowaniu Brazylii dominują złożone z płaskowyżów
i masywów górskich wyżyny (około 60% powierzchni kraju)
oraz rozległa aluwialna Nizina Amazonki. Prawie cała Nizina
Amazonki znajduje się w zasięgu klimatu równikowego
wilgotnego, północna część Wyżyny Brazylijskiej oraz
Wyżyna Gujańska mają klimat podrównikowy wilgotny,
północno-wschodni kraniec Wyżyny Brazylijskiej – klimat
podrównikowy wybitnie suchy, natomiast południowa część
tej krainy – klimat zwrotnikowy (głównie wilgotny i pośredni).
Na Nizinie Amazonki występują czerwono-żółte gleby
laterytowe, na pozostałym obszarze kraju czerwone gleby
laterytowe i gleby brązowo-czerwone (cynamonowoczerwone).
Gleby te należą do mało żyznych. Większą część Niziny
Amazonki i obszary wyżynne o wilgotnym podrównikowym
klimacie porastają lasy. Mało żyzne gleby, gorący i wilgotny
klimat (powodujący szybkie jałowienie i erozję gleb)
nie sprzyjają uprawie roli. Dlatego większość Brazylii porastają
lasy (prawie 2/3 powierzchni), a pod uprawę zajęto mniej
niż 8% powierzchni kraju. Stosunkowo duży udział
w użytkowaniu ziemi (ponad 23%) mają łąki i pastwiska
występujące głównie na obszarach o klimacie zwrotnikowym
(południowa część Wyżyny Brazylijskiej).

Zadanie 48.4

W pobliżu południka 100°W przebiega ważna granica klimatyczna
dzieląca Stany Zjednoczone (i cały kontynent amerykański)
na wilgotniejszą, o znacznych wpływach Oceanu Atlantyckiego
część wschodnią i zdecydowanie suchszą część zachodnią.
W przybliżeniu wzdłuż południka 100°W przebiega izohieta
500 mm. Zachodnią część Stanów Zjednoczonych (i całej
Ameryki Północnej) zajmuje rozległy system górski Kordylierów,
kotlin śródgórskich i rozległych wyżyn. Większość tego obszaru,
bądź to ze względu na zbyt małe opady, bądź inne czynniki,
takie jak: niska temperatura, słabo wykształcone gleby,
duża stromość stoków, groźba uruchomienia na wielką skalę
procesu erozji gleb, tylko w bardzo ograniczonym zakresie nadaje
się pod tak zwane rolnictwo pługowe. Południowo-zachodnia
część kraju znajduje się w zasięgu kontynentalnego klimatu
zwrotnikowego o zbyt skąpych opadach, zdecydowanie
utrudniających prowadzenie gospodarki rolnej. Na czynniki
przyrodnicze nałożyły się czynniki antropogeniczne. Wschodnia,
bardziej wilgotna część Stanów Zjednoczonych jest gęściej
zaludniona, rozlokowała się tam większość wielkich aglomeracji
miejskich tego kraju. Splot tych i innych czynników (między
innymi kierunek, z którego postępował proces kolonizacji
kontynentu) spowodował, że w części wschodniej rozwinęło się
rolnictwo mieszane, dostarczające między innymi produktów
gospodarki mlecznej, warzyw (które nie znoszą długiego transportu
i muszą być szybko dostarczane konsumentom). W części
zachodniej przeważa mało intensywna gospodarka hodowlana
nastawiona głównie na produkcję mięsa.

9

49. Czynniki rozwoju rolnictwa.

Typy gospodarki rolnej

Zadanie 49.1

A.

Czynniki przyrodnicze:
1. Temperatura, 2. Opady, 3. Okres wegetacyjny, 4. Gleby,
5. Wiatr, 6.Wysokość n.p.m., 7. Nachylenie stoków,
8. Ekspozycja zboczy.
Czynniki pozaprzyrodnicze:
1. System własności ziemi, 2. Prawo dziedziczenia, 3. Kapitał,
4. Rynek, 5. Transport, 6. Technologia, 7. Polityka rządu.

B.

Przykładowa odpowiedź:

Opady – to, czy dany obszar jest zajęty pod uprawę, czy też
jest wykorzystywany w inny sposób, zależy od średniej rocznej
sumy opadów oraz od ich przebiegu w czasie. W strefie
umiarkowanej, na wielu obszarach uprawy udają się już
przy opadach rocznych około 250 mm, natomiast w strefie
gorącej graniczną wartością jest 500 mm opadu rocznego. Równie
ważne jak suma opadów jest ich rozmieszczenie w czasie.
Pszenica na ukraińskich stepach i amerykańskich preriach udaje
się dlatego, że maksimum opadów przypada na okres wegetacji
roślin. Na obszarach o klimacie śródziemnomorskim sumy opadów
są stosunkowo wysokie, ale rozwój roślin jest utrudniony ze
względu na długotrwałą letnią suszę. Niektóre rośliny wymagają
w okresie dojrzewania dużo wilgoci, np. kukurydza, a kawa –
odwrotnie – najlepsze plony daje wówczas, gdy w okresie
poprzedzającym zbiory i w czasie ich trwania jest sucho. Na
niektórych obszarach bardzo istotną rolę odgrywają nawet nieduże
wahania sum opadów. Na przykład, opóźnienie się monsunu
letniego może powodować duże straty w zbiorach, natomiast
w strefie Sahelu (klimat podrównikowy suchy), nawet nieznaczne
zmniejszenie sumy opadów (które w warunkach klimatu
umiarkowanego nie miałoby praktycznego znaczenia) może być
przyczyną utraty zbiorów i klęski głodu.
System własności ziemi – ziemia może być własnością rolników,
mogą ją dzierżawić lub pracować na niej jako najemni robotnicy.
Na przykład dla Ameryki Południowej charakterystyczna jest
wielka własność ziemska. Ziemia należy do prywatnego
właściciela lub do banku, a gospodarują na niej dzierżawiący ją
chłopi. Jeżeli okres dzierżawy jest krótki, dzierżawca stara się
maksymalnie wykorzystać ziemię, nie dbając specjalnie o jej
nawożenie, ani o utrzymanie w należytym stanie nieruchomości
wchodzących w skład gospodarstwa. Dzierżawa nie sprzyja
rozwojowi produkcji, zwykle rolnik pracuje z małym
zaangażowaniem i zwykle pozostaje biedny. Praktyka dowodzi,
że najlepszy i najefektywniejszy jest system prywatnej własności
ziemi. Rolnik będący właścicielem gospodarstwa jest
w maksymalny sposób motywowany do wydajnej gospodarki
i systematycznego ulepszania swojego warsztatu pracy, którym
jest jego gospodarstwo.
Odmienny typ własności w rolnictwie występuje w gospodarce
centralnie planowanej, który do końca lat 80. XX wieku
obowiązywał w byłym ZSRR, a obecnie przetrwał między innymi
w Chinach, Korei Północnej, w Wietnamie i na Kubie.
W rolnictwie sowieckim istniały dwie formy własności rolnej: tak
zwane sowchozy (gospodarstwa państwowe) i kołchozy (spółdzielnie
produkcyjne). Praktycznie jednak właścicielem ziemi było państwo,
a własność spółdzielcza (kołchoz) była tylko nominalna. Istotna
różnica między kołchozem a sowchozem polegała na tym, że
kołchoźnicy dysponowali niewielkimi działkami przyzagrodowymi,

które uprawiali na własne potrzeby. System centralnie planowanej
gospodarki rolnej jest mało wydajny. Świadczy o tym między innymi
fakt, że Związek Sowiecki nie były samowystarczalny w zakresie
produkcji żywności.

Zadanie 49.2

kolejno od góry : kapitał,

kapitał ludzki,
produktywność,
produktywność (wydajność) pracy,
produktywność majątku trwałego,
produktywność (wydajność) ziemi,
produktywność (wydajność) hodowli.

Zadanie 49.3

Typ kolejno od góry: rolnictwo intensywne (RI),

rolnictwo intensywne (RI),
rolnictwo ekstensywne (RE),
rolnictwo ekstensywne (RE).

Przykładowy obszar występowania kolejno od góry: II, III, IV, I.

Zadanie 49.4

Typ gospodarki rolnej kolejno od góry:
rolnictwo plantacyjne,
pasterstwo koczownicze (nomadyczne),
rolnictwo towarowe,
rolnictwo samozaopatrzeniowe.
Należy uznać również odpowiedź: rolnictwo subsystencyjne.

50. Produkcja roślinna

Zadanie 50.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 50.2

Tab 50.1 Regiony rolnicze

Zadanie 50.3

Rozmieszczenie produkcji rolniczej na świecie i rozmieszczenie
ludności wykazuje duże rozbieżności. Spośród wymienionych
w tabeli regionów rolniczych gęsto zaludnione są: Nizina Chińska,
Mandżuria, Nizina Gangesu, delta Nilu i Nizina Padańska.
W pozostałych gęstość zaludnienia jest zdecydowanie mniejsza.
Państwa, w obrębie których poło żone są wyżej wymienione
regiony rolnicze, uzyskują produkcję zbóż i mięsa na jednego
mieszkańca 2–3 razy większą niż w krajach afrykańskich,
większości krajów Azji Zachodniej i Południowej, w niektórych
krajach Azji Centralnej, w Ameryce Środkowej i w krajach
andyjskich.
Źródło: Atlas geograficzny. Liceum. Rolnictwo: Produkcja

roślinna. Produkcja zwierzęca, s. 14 –15, Zaludnienie,
s. 27, Wydawnictwo DEMART

Zadanie 50.4

Mapa 50.2. Pszenica i ryż
Mapa 50.3. Kukurydza i proso
Mapa 50.4. Trzcina cukrowa i buraki cukrowe
Mapa 50.5. Soja i rzepak
Mapa 50.6. Kawa i herbata
Mapa 50.7. Ziemniaki i maniok

10

Zadanie 50.5

kolejno (stan 2005; wg FAOSTAT):
pszenica – 1) Chiny, 2) Indie, 3) Stany Zjednoczone,
ryż – 1) Chiny, 2) Indie, 3) Indonezja,
kukurydza – 1) Stany Zjednoczone, 2) Chiny, 3) Brazylia,
proso – 1) Indie, 2) Nigeria, 3) Chiny (uznać: Niger nieznacznie
mniej niż Chiny),
trzcina cukrowa – 1) Brazylia, 2) Indie, 3) Chiny,
buraki cukrowe – 1) Francja, 2) Niemcy, 3) Stany Zjednoczone,
soja – 1) Stany Zjednoczone, 2) Brazylia, 3) Argentyna,
rzepak – 1) Chiny, 2) Kanada, 3) Indie,
herbata – 1) Chiny, 2) Indie, 3) Sri Lanka,
kawa – 1) Brazylia, 2) Wietnam, 3) Indonezja,
ziemniaki – 1) Chiny, 2) Rosja, 3) Indie,
maniok – 1) Nigeria, 2) Brazylia, 3) Indonezja.

51. Produkcja zwierzęca

Zadanie 51.1

A. Chów bydła na świecie wykazuje duży stopień koncentracji,

w 5 krajach skupia się prawie 50% światowego pogłowia,
a w 15 ponad 2/3.

B. Etiopia, Sudan, Kolumbia, Bangladesz, Pakistan i Tanzania

posiadają liczne pogłowie bydła, natomiast brak ich wśród
krajów uzyskujących wysoką produkcję mięsa i mleka.
Świadczy to o niskiej produktywności hodowli, jest to chów
ekstensywny.

C. Największym pogłowiem bydła na świecie dysponuje Brazylia.

Pod względem udziału w światowej produkcji mięsa wołowego
znacznie ustępuje Stanom Zjednoczonym, dysponującym
pogłowiem bydła ponad dwukrotnie mniejszym, a udział
Brazylii w produkcji mleka jest kilkakrotnie mniejszy
niż udział w światowym pogłowiu bydła. Na tej podstawie
można sformułować dwa wnioski: chów bydła w Brazylii
ma charakter ekstensywny i jest nastawiony bardziej
na produkcję mięsa niż mleka.
Drugie miejsce pod względem pogłowia bydła na światowej
liście zajmują Indie. Pod względem wielkości produkcji mięsa
wołowego Indie zajmują bardzo odległe miejsce, z produkcją
mniejszą niż np. Francja, której pogłowie bydła jest prawie
dziesięciokrotnie mniej liczne. Jest to uwarunkowane religią
wyznawaną przez większość mieszkańców Indii, zabraniającą
zabijania zwierząt i spożywania mięsa. Mleka krowiego Indie
produkują ponad dwukrotnie mniej niż znajdujące się na
pierwszym miejscu w świecie Stany Zjednoczone, których
pogłowie bydła stanowi połowę tej liczby, którą dysponują
Indie. Świadczy to o niskiej produktywności chowu bydła
w Indiach, który jest bardziej nastawiony na produkcję mleka
niż mięsa.
Trzecie miejsce w światowym rankingu pogłowia bydła
zajmują Chiny. Ich udział w produkcji mięsa przewyższa udział
w wielkości pogłowia, natomiast w dziedzinie produkcji mleka
jest zdecydowanie mniejszy. Jest to hodowla ekstensywna,
której głównym celem jest produkcja mięsa.
Czwartym pod względem liczebności pogłowiem bydła
na świecie dysponują Stany Zjednoczone. Ich udział
zarówno w produkcji mięsa, jak i mleka ponad dwukrotnie
przewyższa udział w pogłowiu bydła. Świadczy to o wysokiej
produktywności hodowli w porównaniu ze średnim poziomem
światowym. Ponieważ udział Stanów Zjednoczonych

w światowej produkcji mięsa wołowego jest większy
niż w produkcji mleka, można założyć, że hodowla bydła
w tym kraju ma charakter mieszany, to znaczy realizuje
dwa cele: produkcję mięsa i mleka, z większym naciskiem
na produkcję mięsa.

D. W gronie piętnastu krajów o największym pogłowiu bydła

na świecie są dwa największe kraje europejskie: Rosja
i Francja. Udział obu tych krajów w produkcji mięsa wołowego
przewyższa prawie dwukrotnie ich udział w pogłowiu bydła,
a udział w produkcji mleka ponad trzykrotnie. Świadczy to
o dużej, w porównaniu ze średnią światową produktywnością,
hodowli i większym nastawieniu na produkcję mleka niż mięsa.

Zadanie 51.2

a, c, e, f

Zadanie 51.3

A. Z tabeli 51.2 wynika, że rozmieszczenie chowu

trzody chlewnej na świecie jest bardzo nierównomierne –
ponad połowa światowego pogłowia świń koncentruje się
w jednym kraju. Chów świń może się odbywać na niewielkiej
powierzchni, odznacza się bardzo krótkim cyklem produkcyjnym,
w krótkim czasie można powiększyć liczebność stada, łatwo
(w porównaniu np. z bydłem) można zapewnić paszę dla tych
zwierząt. Te cechy chowu trzody chlewnej sprawiają,
że w kraju tak gęsto zaludnionym i tak ludnym jak Chiny
można wyprodukować potrzebną ilość mięsa na dostępnej
powierzchni użytków rolnych.

B. Wśród wymienionych 15 krajów mających największy udział

w światowym pogłowiu trzody chlewnej dominują kraje
azjatyckie i europejskie. Spoza tego obszaru są 3 kraje
amerykańskie, natomiast brak reprezentantów Afryki i Australii
z Oceanią.

Zadanie 51.4

Pogłowie świń w Afryce jest mniejsze niż np. w Hiszpanii
czy Niemczech, a tylko nieco większe niż w Polsce. Natomiast
w Australii z Oceanią hoduje się mniej niż połowę tej liczby świń
co w Holandii.

Zadanie 51.5

Bydło hoduje się głównie w Azji i w Ameryce Łacińskiej,
stosunkowo duży udział w chowie tych zwierząt ma również
Afryka. Prawie 2/3 światowego pogłowia trzody chlewnej
koncentruje się w Azji, duży udział ma również Europa. Znikomy
udział w tej dziedzinie odgrywa Australia z Oceanią. Owce hoduje
się głównie w Azji i Afryce, na podkreślenie zasługuje duży udział
Australii i Oceanii. We wszystkich trzech rodzajach hodowli
dominującą pozycję zajmuje Azja, co odzwierciedla jej potencjał
ludnościowy i obszarowy. Znaczny udział we wszystkich rodzajach
chowu zwierząt ma Europa. Dla Afryki charakterystyczny jest
znaczny udział w hodowli bydła i owiec, a nieznaczny w chowie
trzody chlewnej. Ameryka Północna ma znaczący udział w chowie
bydła i trzody chlewnej, przy marginesowym znaczeniu chowu
owiec. Ameryka Łacińska specjalizuje się w dziedzinie chowu
bydła, a Australia i Oceania w chowie owiec.

Zadanie 51.6

Wiele krajów afrykańskich, w tym zwłaszcza położonych
w północnej części kontynentu zamieszkują muzułmanie,

11

którym religia zabrania spożywania mięsa wieprzowego.
Z tych samych powodów świń nie hoduje się na Bliskim
Wschodzie. W Indiach hoduje się niewiele świń, gdyż zabrania
tego hinduizm, wyznawany przez większość mieszkańców
tego kraju.

Zadanie 51.7

Bydła nie hoduje się w środkowej części Afryki, w zasięgu
występowania muchy tse-tse, przenoszącej groźną dla wielu
ssaków chorobę – śpiączkę afrykańską.

52. Energetyka

Zadanie 52.1

węgiel – 23,1%; ropa naftowa – 35,5%; gaz ziemny – 21,2%;
energia nuklearna – 6,7%; energia wodna – 2,2%; biomasa i
odpady – 10,8%; inne odnawialne – 0,5%.

Zadanie 52.2

Paliwo umowne jest pojęciem stosowanym do porównania
wartości opałowej różnych nośników energii. Masę paliwa
rzeczywistego (takiego jak węgiel, ropa naftowa, gaz ziemny)
przelicza się na masę paliwa umownego. Przeliczeń dokonuje się
według wzoru:
m

u

= m · W/W

u

gdzie:
m – masa paliwa rzeczywistego,
W – wartość opałowa paliwa rzeczywistego,
W

u

– wartość opałowa paliwa umownego.

Gdy dane o produkcji surowców energetycznych są podawane
w przeliczeniu na węgiel kamienny, W

u

= 29,3 MJ, natomiast

w przypadku gdy przeliczenie odnosi się do ropy naftowej,
W

u

= 42 MJ.

Zadanie 52.3

Zgodnie z prognozą do roku 2030 głównym źródłem energii
pierwotnej pozostaną paliwa mineralne i ich udział w bilansie
energetycznym świata nieco wzrośnie. Największym źródłem
energii pierwotnej pozostanie ropa naftowa. Ciągle będzie rosło
zużycie gazu ziemnego i pozostanie on drugim pod względem
ważności źródłem energii pierwotnej po ropie naftowej. Spośród
paliw mineralnych najwolniej będzie wzrastało zużycie węgla,
tym niemniej pozostanie on trzecim podstawowym źródłem energii
pierwotnej na świecie. Udział energii ze źródeł odnawialnych
w zasadzie się nie zmieni, natomiast udział energii nuklearnej
zmaleje.

Zadanie 52.4

A. 1) Arabia Saudyjska; 2) Iran; 3) Irak; 4) Kuwejt;

5) Zjednoczone Emiraty Arabskie; 6) Wenezuela; 7) Rosja;
8) Libia; 9) Nigeria; 10) Stany Zjednoczone.

B. Rozmieszczenie zasobów ropy naftowej na świecie jest bardzo

nierównomierne, prawie 60% udokumentowanych zasobów
tego surowca koncentruje się w pięciu krajach Bliskiego
Wschodu. Pozostałe duże złoża znajdują się w Ameryce
Południowej (Wenezuela), Afryce (Nigeria, Libia), Rosji,
oraz w Stanach Zjednoczonych.

Zadanie 52.5

A. 1) Kraje Zatoki Perskiej

2) Rosja
3) Afryka

B. Arabia Saudyjska eksportuje ponad 6,5 miliona baryłek

dziennie (kraje Zatoki Perskiej łącznie eksportują ponad 11
milionów baryłek dziennie) głównie do Azji Południowo-
-wschodniej, Europy i Stanów Zjednoczonych. Rosja eksportuje
prawie 5 milionów baryłek dziennie do Europy. Afryka
eksportuje ponad 4 miliony baryłek dziennie głównie do Europy
Zachodniej i Stanów Zjednoczonych.

C. Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 52.6

A. Paliwa stałe mają duży udział w zaspokajaniu potrzeb

energetycznych między innymi takich krajów, jak: Estonia,
Polska, Czechy i Grecja. Przy założeniu, że miernikiem poziomu
rozwoju gospodarczego jest PKB/mieszkańca, kraje te należą
do średnio rozwiniętych. Dysponują one dużymi własnymi
zasobami paliw stałych.

B. Grecja – węgiel brunatny;

Estonia – łupki bitumiczne;
Niemcy – węgiel kamienny;
Polska – węgiel kamienny, węgiel brunatny;
Słowacja – węgiel brunatny;
Słowenia – węgiel brunatny.

C. Finlandia, Dania.

Koszt jednostkowy energii uzyskiwanej z węgla jest niższy niż
w wypadku spalania ropy naftowej lub gazu ziemnego.

D. Głównym źródłem energii odnawialnej w krajach UE jest

biomasa i odpady. W 2003 roku z tego źródła pochodziło
68,5 mln ton, tzn. 67% pozyskiwanej energii odnawialnej
(68 463 + 5 275 +24 949 + 3 805 = 102 492;
68 463 : 1 024,92 = 66,8%).

E. Obydwa te warunki spełniają: Austria, Portugalia, Słowenia

i Szwecja. Głównym źródłem pozyskania energii odnawialnej
w tych krajach jest energia spadku wód. Wszystkie te kraje
dysponują dużymi zasobami w wodę i rzekami o znacznym
spadku.

F. Dziesięć krajów, które przystąpiły do UE w 2004 roku, zużywa

około 12% ogółu energii zużywanej przez 25 krajów.
(1726,1 – 1513,6 = 212,5; 212,5 : 17,261 = 12,3%)

G. 10 krajów nowo przyjętych do UE łącznie zużywa mniej energii

niż tylko Niemcy lub Wielka Brytania czy Francja.

Zadanie 52.7

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 52.8

Tab. 52.3. Elektrownie wodne

Zadanie 52.9

Hydroenergetyka dostarcza ponad 80% produkcji energii
elektrycznej w Norwegii i Brazylii.

Zadanie 52.10

W latach 1960–1970 na Nilu wybudowano zaporę w Asuanie

12

i stworzono zbiornik zaporowy, znany pod nazwą Zbiornika
Nasera. Budowa zapory umożliwiła regulację przepływu wód Nilu,
nawadnianie pól w ciągu całego roku i tym samym uzyskiwanie
regularnych kilkakrotnych zbiorów. Poprawie uległa żeglowność
rzeki i wyeliminowano zagrożenie powodziowe. Energię spiętrzonej
wody wykorzystuje się do napędzania turbin elektrycznych.
Jednocześnie jednak wraz ze wzniesieniem tamy i powstaniem
sztucznego jeziora pojawiło się wiele niekorzystnych zjawisk.
Niesiony przez wodę muł, który podczas wylewów w naturalny
sposób użyźniał pola, po wybudowaniu tamy osadza się
w powstałym sztucznym zbiorniku. Konsekwencją jest konieczność
stosowania sztucznego nawożenia, co podraża produkcję rolną
i pogarsza jakość uzyskiwanych plonów, powoduje gromadzenie
się substancji chemicznych w glebie oraz ich przenikanie do wód.
Brak dostawy osadów powoduje cofanie się delty Nilu,
która jest rozmywana przez fale morskie, co wiąże się z utratą
części gruntów uprawnych. W wodach Zbiornika Nasera znalazły
dogodne warunki rozwoju ślimaki, które są nosicielami groźnych
dla człowieka pasożytów. Z terenu, na którym powstał Zbiornik
Nasera, trzeba było przenieść w inne miejsce i zrekonstruować
wiele bezcennych zabytków nubijskich.

Zadanie 52.11

Chiny, Jangcy

Zadanie 52.12

A. W perspektywie najbliższych kilkunastu lat w produkcji

energii elektrycznej najbardziej dynamicznie będzie rósł udział
energetyki jądrowej.

B.

Energia elektryczna produkowana przez elektrownie jądrowe
jest tańsza niż pochodząca z innych źródeł.

Energetyka jądrowa, w przeciwieństwie do tej bazującej
na spalaniu węgla, ropy naftowej czy gazu, nie powoduje
emisji żadnych cieplarnianych gazów do atmosfery.

Odnawialne źródła energii: słońce, wiatr, biomasa, energia
geotermiczna, nie są w stanie dostarczać dużych ilości
energii w ciągu całej doby tak, jak to jest w przypadku
energii jądrowej.

C. Skoro istnieją istotne przesłanki ekonomiczne i środowiskowe,

przemawiające na korzyść rozwoju energetyki jądrowej, Polska
powinna rozwijać ten typ energetyki, zwłaszcza że od lat
czynią to kraje o dużym potencjale gospodarczym. Przemawia
za tym również dość uboga baza energetyczna naszego kraju,
w zasadzie ograniczająca się do węgla.

53. Przemysł przetwórczy

Zadanie 53.1

kolejno od lewej: przyrodnicze, ekonomiczne, polityczno-kulturowe

Zadanie 53.2

kolejno od lewej: swobodnej, związanej, przymusowej

Zadanie 53.3

A. Kraje rozwinięte w dalszym ciągu dostarczają niemal 3/4

produkcji przemysłowej, aczkolwiek ich udział maleje. Udział
wszystkich krajów rozwijających się, mimo iż stopniowo rośnie,
to jednak ciągle stanowi mniej niż 1/4 produkcji przemysłowej
świata. Trzecia grupa, tak zwane kraje w procesie

transformacji, uczestniczyły w produkcji przemysłowej świata
w nieco ponad 3%.

B. Wśród krajów rozwijających się zaznaczają się bardzo

duże różnice regionalne pod względem wielkości produkcji
przemysłowej. Wiodącą rolę w tej grupie krajów pełni Azja
Wschodnia i Południowo-Wschodnia. Na region ten przypada
niemal 60% produkcji przemysłowej wszystkich krajów
rozwijających się. Co prawda należy dodać, że ponad 45%
tego udziału przypada na jeden kraj – Chiny. Drugie miejsce
wśród regionów rozwijających się zajmuje Ameryka Łacińska,
na którą przypada nieco więcej niż 1/3 produkcji przemysłowej
Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Udział pozostałych
regionów waha się od niespełna 2% – Bliski Wschód
i Północna Afryka, do około 1,5% – Azja Południowa,
i niespełna 1% – cała Afryka na południe od Sahary.

C. Udział tej grupy krajów, mimo że w ciągu ostatnich 12 lat

wzrósł o 1/3, nadal jest bardzo niski i wynosi mniej niż 2,5 %

°

produkcji przemysłowej świata.

D. Udział krajów rozwiniętych w produkcji przemysłowej świata

w omawianym okresie zmalał o około 5%. Niemal o połowę
zmalał udział krajów w procesie transformacji. Jedyną grupą,
której udział wzrósł, były kraje rozwijające się. Należy jednak
podkreślić, że jest to głównie związane z dynamicznym
rozwojem przemysłu w Chinach i w innych krajach Azji
Wschodniej i Południowo-Wschodniej.

Zadanie 53.4

Tempo rozwoju przemysłu poszczególnych krajów było bardzo
zróżnicowane. W ostatnich kilkunastu latach najszybszy rozwój
przemysłu zanotowano w Chinach. W okresie 1990–2002
ich udział w światowej produkcji przemysłowej został potrojony
i w 2002 roku wynosił 6,6%. Chiny znalazły się na czwartym
miejscu na liście najbardziej uprzemysłowionych krajów
świata. Spośród krajów rozwijających się, na liście 10 potęg
przemysłowych świata znalazły się jeszcze Korea Południowa
i Brazylia, których udział w produkcji przemysłowej świata
przekracza odpowiednio 2 i 3%. Ten obraz jest kontrastowo
różny w porównaniu z tym sprzed 12 lat. Czołową pozycję
utraciła Japonia, a Rosja i Hiszpania znalazły się poza
pierwszą dziesiątką, natomiast Korea Południowa i Kanada
dołączyły do grupy najsilniej uprzemysłowionych. Uogólniając,
pogorszyły swoje pozycje kraje europejskie, natomiast
wzmocniły wschodnioazjatyckie oraz, w mniejszym stopniu,
północnoamerykańskie.

Zadanie 53.5

A. Wartość produkcji przemysłowej na jednego mieszkańca

jest najlepszym miernikiem względnego poziomu rozwoju
przemysłu. Z tabeli 53.5 wynika, że między poszczególnymi
grupami krajów istnieją pod tym względem bardzo duże
różnice. W krajach rozwiniętych na jednego mieszkańca
przypadała niemal dziesięciokrotnie większa wartość
produkcji przemysłowej niż w krajach znajdujących się
w procesie transformacji i ponad 16 razy większa niż
w krajach rozwijających się. Te relacje są efektem dwóch
przeciwstawnych tendencji zachodzących między krajami
rozwiniętymi a dwiema pozostałymi grupami krajów. Z jednej
strony, dramatycznie spadła produkcja przemysłowa w krajach
w procesie transformacji. Z drugiej strony, kraje rozwijające,
dzięki dynamicznemu rozwojowi przemysłu w okresie

13

1990– 2002, zmniejszyły dystans do krajów rozwiniętych.

B. Uwzględnione w tabeli 53.5 regiony rozwijające się różnią się

znacznie poziomem rozwoju przemysłu. Zarówno na początku,
jak i na końcu porównywanego okresu, najwyższą produkcję
przemysłową na jednego mieszkańca osiągały kraje Ameryki
Łacińskiej. Pod koniec tego okresu, to znaczy w roku 2002,
dzięki dużej dynamice rozwoju przemysłu, niewiele pod tym
względem ustępowały im kraje Azji Wschodniej i Południowo-
- Wschodniej. Średni poziom rozwoju produkcji przemysłowej
na jednego mieszkańca, zarówno w 1990, jak i w 2002 roku
osiągnęły kraje Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki. Najniższy
poziom rozwoju przemysłu cechował kraje Azji Południowej
oraz kraje na południe od Sahary. Przy czym Azję Południową,
w wartościach względnych cechuje znaczny rozwój
w omawianym okresie, natomiast w Afryce Subsaharyjskiej
nastąpił regres. Grupa krajów najsłabiej rozwiniętych,
mimo pewnego postępu w okresie 1990–2002, osiąga
produkcję przemysłową na 1 mieszkańca ponad 36 razy
mniejszą od średniej światowej.

Zadanie 53.6

Lepszym miernikiem jest produkcja przemysłu w przeliczeniu
na jednego mieszkańca. Wskaźnik ten zawiera informację,
jakie korzyści z produkcji przemysłowej może potencjalnie
osiągnąć obywatel danego kraju.

Zadanie 53.7

A. Do największych eksporterów wyrobów przemysłowych należą

między innymi: Singapur, Tajwan, Korea Południowa i Malezja.

B. Są to kraje Azji Południowo - Wschodniej.
C. Kraje określane są jako „azjatyckie tygrysy”. Nazwę tę stosuje się

dla podkreślenia dynamicznego rozwoju gospodarczego
tych krajów.

Zadanie 53.8

A. Większość wydobywanych na świecie rud żelaza pochodzi

z trzech regionów: Azji, Ameryki Południowej i Australii.
Na wielkość światowej produkcji tego surowca decydujący
wpływ wywiera wydobycie w Chinach, Brazylii i Australii,
a w nieco mniejszym stopniu w Rosji i innych krajach
tworzących Wspólnotę Niepodległych Państw oraz w Indiach.

B. W produkcji hutniczej można wymienić trzy główne obszary:

Azja Wschodnia, Europa wraz z Rosją oraz Ameryka Północna.
Światowym potentatem w dziedzinie produkcji stali są Chiny,
które wytapiają prawie tyle stali, co pięć kolejnych krajów
na światowej liście. Należy podkreślić, że wśród wielkich
producentów stali, obok krajów rozwiniętych, coraz większą
rolę odgrywają kraje rozwijające się, a zwłaszcza Chiny,
Korea Południowa, Indie i Brazylia, które łącznie wytapiają
tyle stali, co wszystkie uwzględnione na mapie 53.1 kraje
wysoko rozwinięte. Same Chiny produkują więcej stali
niż Unia Europejska i NAFA razem wzięte.

C. W ujęciu wielkich regionów, rozmieszczenie wydobycia

rud żelaza i produkcji stali znacznie się różni. Co prawda,
w jednym i drugim przypadku centrum produkcji znajduje
się w Azji, to jednak w produkcji stali ważną pozycję zajmuje
Europa, nieodgrywająca większej roli w dziedzinie wydobycia
rud żelaza. Również Ameryka Północna zajmuje bardziej
znaczącą pozycję w produkcji stali aniżeli w wydobyciu rud
żelaza. Produkcja stali wykazuje mniejszy stopień koncentracji

niż wydobycie rud żelaza. Cztery kraje (Chiny, Brazylia, Rosja,
Indie) należące do głównych producentów rud żelaza, zajmują
również wysoką pozycję wśród producentów stali, jednak grupa
krajów liczących się w gronie producentów stali jest znacznie
liczniejsza niż grupa dużych producentów rud żelaza.
Znamienne jest, że należąca do trzech głównych producentów
rud żelaza Australia, nie odgrywa istotnej roli wśród producentów
stali.

D. Można wyróżnić trzy główne obszary eksportu stali: Japonia,

wschodnia Europa (Rosja, Ukraina) oraz Unia Europejska.
Wśród eksporterów stali zwraca uwagę obecność czterech
niedużych krajów europejskich, niezaliczanych do dużych
producentów stali, jednak odgrywających znaczącą rolę
wśród jej eksporterów: Austrii, Finlandii, Słowacji i Holandii.
Najwięcej stali importują dwa kraje należące do grona
największych jej producentów: Chiny i Stany Zjednoczone.
Znamienna jest obecność wśród znacznych importerów stali
kilku krajów Azji Wschodniej i Południowo-Wschodniej.

54. Krajobrazy przemysłowe

Zadanie 54.1

Tab. 54.1. Porównanie krajobrazów przemysłowych: tradycyjnego

i nowoczesnego

Zadanie 54.2

A. Przybliżona powierzchnia Doliny Krzemowej wynosi 800 km

2

.

Przybliżona powierzchnia GOP 2700 km

2

.

Pod względem zajmowanej powierzchni Górnośląski Okręg
Przemysłowy zdecydowanie przewyższa Dolinę Krzemową.

B.

Warunki klimatyczne:
1) Dolina Krzemowa jest położona w strefie podzwrotnikowej,

w zasięgu klimatu podzwrotnikowego morskiego.
Górnośląski Okręg Przemysłowy znajduje się w strefie
klimatu umiarkowanego ciepłego, w zasięgu klimatu
umiarkowanego przejściowego.

2) Klimat Doliny Krzemowej cechują gorące i suche lata

oraz łagodne i dżdżyste zimy. Bardzo korzystną, z punktu
widzenia potrzeb człowieka, cechą tego klimatu jest duża
liczba godzin słonecznych w ciągu roku oraz stabilność
warunków pogodowych – w ciągu całego roku temperatura
utrzymuje się powyżej 0ºC. Klimat GOP odznacza się
dużą zmiennością warunków pogodowych, w półroczu
zimowym dni są krótkie, z dużym zachmurzeniem
i niewielką liczbą godzin słonecznych. W sumie można
powiedzieć, że warunki bioklimatyczne GOP są średnio
korzystne.

3) Korzystniejsze warunki klimatyczne dla ludności

zamieszkującej oba obszary panują w Dolinie Krzemowej.

C. Dolina Krzemowa rozpościera się wzdłuż zachodniego brzegu

Zatoki San Francisco, na wąskim półwyspie oddzielającym ją
od Oceanu Spokojnego. Położenie między malowniczą zatoką
a Oceanem Spokojnym sprawia, że teren ten jest uważany
za niezwykle przyjemny do zamieszkania. Półwysep
oddzielający Zatokę San Francisco od oceanu pokryty
jest pagórkami i niewysokimi wzgórzami, co sprawia
wrażenie malowniczości krajobrazu. Na wschód od Zatoki
San Francisco rozciągają się niewysokie (nieprzekraczające
w tym miejscu 1200 n.p.m.) Góry Nadbrzeżne. Wybrzeża
Zatoki San Francisco, zwłaszcza w chłodniejszej porze roku,

14

są pokryte soczystą zielenią. Zróżnicowanie krajobrazowe
Doliny Krzemowej sprawia, że jest to atrakcyjny teren
do zamieszkania. Różnorodność środowiska daje duże szanse
ciekawego spędzania czasu wolnego i realizacji indywidualnych
preferencji w tym zakresie.
Centralną część GOP zajmuje Wyżyna Śląska. Jest to kraina
stosunkowo mało urozmaicona, której najwyższe wzniesienie
osiąga 400 m n.p.m. Od północy i zachodu Wyżynę otacza
Nizina Śląska, od południowego zachodu Kotlina Raciborska,
od południa Kotlina Oświęcimska, natomiast od wschodu
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska. Otaczające Wyżynę Śląską
krainy, oprócz Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej wznoszą się
na niewielką wysokość i odznaczają się mało urozmaiconą
rzeźbą. Sieć wodną Wyżyny Śląskiej, z uwagi na jej położenie
wododziałowe, tworzą małe rzeki oraz niewielkie sztuczne
zbiorniki wodne, jak np. Kozłowa Góra na Brynicy koło
Świerklańca, Przeczyckie Jezioro na Czarnej Przemszy, Jezioro
Imielińskie na Przemszy, czy Pogoria koło Dąbrowy Górniczej,
na rzeczce Pogoria (lewy dopływ Czarnej Przemszy). GOP
to przede wszystkim wielki przemysł i silnie przekształcone
środowisko, w którym przebywanie jest dla człowieka mało
korzystne. Atrakcyjne warunki dla wypoczynku i rekreacji
stwarzają obszary otaczające GOP, m.in. Beskid Żywiecki,
Beskid Śląski (z tak znanymi ośrodkami sportów zimowych,
jak: Szczyrk, Ustroń, Wisła Brenna, Korbielów, Zwardoń),
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska (turystyka piesza – Szlak
Orlich Gniazd, wspinaczka skałkowa, speleologia). Na terenie
samego GOP miejscem sobotnio-niedzielnego wypoczynku i
uprawiania sportów wodnych są niewielkie sztuczne zbiorniki
wodne, często będące pozostałością
po wyrobiskach piasku dla śląskich kopalń.

D. 1) Stopień zurbanizowania:

poziom zurbanizowania mierzony odsetkiem ludności
miejskiej Doliny Krzemowej i GOP jest bardzo wysoki
i prawie cała ludność tych obszarów mieszka w miastach.

2) Wielkość ośrodków miejskich:

miasta Doliny Krzemowej to raczej niewielkie ośrodki,
liczące po kilka, kilkanaście tysięcy mieszkańców.
Na terenie GOP znajduje się 11 miast liczących ponad
100 tys. mieszkańców i 10 miast o zaludnieniu 50 –100 tys.

3) Znacznie bardziej komfortowe warunki zamieszkania oferuje

Dolina Krzemowa.

E. Dolina Krzemowa jest poprzecinana gęstą siecią autostrad

i posiada trzy porty lotnicze, a w odległości 20–30 km
– dwa następne. Gwarantuje to dużą dostępność
komunikacyjną tego terenu.
Gęstość sieci drogowej na terenie GOP jest bardzo duża,
należy do największych na świecie, jednakże są to na ogół
drogi o niskich walorach technicznych: wąskie, kręte,
o złej nawierzchni, przecinające inne szlaki komunikacyjne,
często przebiegające przez centra miast. Połączenia z innymi
regionami zapewnia jedna autostrada A4, prowadząca od
granicy zachodniej przez Wrocław–Katowice do Krakowa oraz
tzw. drogi szybkiego ruchu, biegnące w kierunku Częstochowy
i dalej na północ Polski oraz w kierunku południowym – do
przejścia granicznego w Cieszynie. Obsługę lotniczą zapewnia
międzynarodowy port lotniczy w Katowicach–Pyrzowicach.
Porównanie obydwu terenów pod względem wyposażenia
transportowego wypada na korzyść Doliny Krzemowej.

F. Na terenie Doliny Krzemowej funkcjonują trzy uniwersytety,

a w bliskim sąsiedztwie trzy dalsze. Na obszarze GOP

znajdują się między innymi: Politechnika Śląska w Gliwicach,
Uniwersytet Śląski w Katowicach, Główny Instytut Górnictwa
w Katowicach. Ponadto liczne wyższe uczelnie rozlokowane są
w sąsiedztwie GOP: w Krakowie, Częstochowie, Opolu,
Wrocławiu. Obydwa obszary dysponują rozwiniętą siecią
wyższych uczelni, a współpraca przemysłu z placówkami
naukowo-badawczymi zależy od umiejętnego wykorzystania
istniejących potencjałów.

G. Pod względem większości porównywanych cech: warunków

klimatyczno-pogodowych, walorów krajobrazowych,
infrastruktury mieszkaniowej, wyposażenia w urządzenia
rekreacyjne, zagospodarowania transportowego korzystniej
prezentuje się Dolina Krzemowa. Na tej podstawie można
sądzić, że ma ona większą siłę przyciągania przemysłu
wysokiej techniki niż GOP.

55. Śródlądowe drogi wodne

Zadanie 55.1

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 55.2

Morza Północnego i Morza Czarnego.

Zadanie 55.3

Ren jest największą rzeką Europy Zachodniej, płynie w Szwajcarii,
Niemczech i Holandii. Korzystne warunki hydrologiczne (ustrój
śnieżno-lodowcowy w górnym biegu oraz deszczowo-oceaniczny
w środkowym i dolnym biegu zapewnia obfite zasilanie w ciągu
całego roku) umożliwiają całoroczną żeglugę. Wołga jest rzeką
nizinną o ustroju śnieżno-deszczowym i zmiennym stanie wód
(wysokie stany wody na wiosną i na początku lata, niskie zimą
i latem), co jest niekorzystne dla żeglugi. Ponadto,
w okresie zimy żegluga zamiera ze względu na zlodzenie.
Zarówno Ren, jak i Wołga tworzą system żeglownych dróg
wodnych o długości ponad 3000 km. Ren jest żeglowny
od Bazylei. Dzięki połączeniom kanałowym z Saoną, Rodanem,
Marną, Sekwaną, Herne, Dunajem (poprzez kanał Men-Dunaj)
oraz system kanałów łączących go z Łabą, Hawelą i Odrą (Kanał
Śródlądowy, Łaba-Hawela, Hawela-Odra) stanowi najbardziej
rozbudowaną, a jednocześnie najbardziej uczęszczaną drogę
wodną w zachodniej i środkowej Europie. Łączy on niemal
wszystkie duże okręgi przemysłowe tego obszaru. System dróg
wodnych, którego osią jest Ren, stwarza dostęp do portów
morskich położonych u ujścia dużych rzek na wybrzeżu mórz:
Północnego, Bałtyckiego, Czarnego i Śródziemnego. W ciągu roku
Renem przewozi się około 250 mln ton ładunków. W Duisburgu
znajduje się największy port śródlądowy świata o rocznych
przeładunkach 40–50 mln ton. System żeglowny Wołgi łączy
główne ośrodki przemysłowe najlepiej zagospodarowanej
europejskiej części Rosji. Dzięki kanałowi Wołga–Don
i Białomorskiej Drodze Wodnej system Wołgi ma połączenie
z Morzem Azowskim i Morzem Czarnym oraz z Morzem Bałtyckim
i Morzem Białym. Poprzez rzekę Moskwę i Kanał Moskwy dostęp
do tej najważniejszej w Rosji drogi wodnej ma również największy
ośrodek gospodarczy kraju – Moskwa. Poszczególne części systemu
Wołgi różnią się pod względem technicznym i dostępności
dla barek o różnej ładowności. Wołga jest żeglowna od Rżewa
(ok. 150 km na NW od Moskwy), ale najlepsze warunki
do żeglugi są w środkowym i dolnym odcinku rzeki, od Niżnego

15

Nowogrodu do ujścia. Główne porty to: Jarosław, Niżny Nowogród,
Kazań, Samara, Wołgograd i Astrachań.

Zadanie 55.4

Ren jest międzynarodową drogą wodną, z której korzystają przede
wszystkim Niemcy, Francja, Szwajcaria, Belgia, Luksemburg
i Holandia. Jego znaczenie transportowe wynika z dogodnego
położenia w stosunku do Reńsko-Westfalskiego Okręgu
Przemysłowego (Essen, Dortmund, Duisburg, Bochum, Düsseldorf,
Krefeld, Gelsenkirchen), a także rozlokowanych wzdłuż jego biegu
dużych ośrodków miejsko-przemysłowych, takich jak: Bazylea,
Strasburg, Mannheim, Koblencja, Kolonia oraz Rotterdam.

Zadanie 55.5

Indywidualna odpowiedź ucznia.

56. Turystyka

Zadanie 56.1

Najczęstszy cel podróży zagranicznych to wypoczynek i rekreacja,
na drugim miejscu odwiedziny bliskich i znajomych oraz cele
zdrowotne i religijne. Turyści, udając się za granicę, najczęściej
wykorzystują, w zbliżonych proporcjach, samolot bądź samochód.
Za pomocą tych środków realizuje się około 88% wyjazdów
zagranicznych.

Zadanie 56.2

A. Spośród ponad 800 mln turystów zagranicznych w 2005 roku,

ponad połowa odwiedziła Europę. Na drugim miejscu, ze
zbliżoną liczbą turystów 130–150 mln, znalazły się Azja wraz
z Krajami Pacyfiku oraz Ameryka. Zdecydowanie mniej
turystów odwiedziło Afrykę, w 2005 roku było to ponad
dziesięciokrotnie mniej niż w Europie. Bliski Wschód,
zamieszkany przez znacznie mniejszą liczbę ludności
i zdecydowanie mniejszy obszarowo od Afryki, odwiedziła
większa liczba turystów niż Afrykę.

B. Rozmieszczenie wpływów z turystyki wykazuje pewne różnice

w porównaniu z rozmieszczeniem ruchu turystycznego. Udział
Europy i Afryki we wpływach z turystyki jest dość istotnie
niższy od udziału w ruchu turystycznym. Nieco niższy jest
również udział Bliskiego Wschodu. Natomiast zdecydowanie
wyższy udział w dochodach z turystyki w porównaniu
z udziałem w ruchu turystycznym ma Ameryka, a nieco wyższy
również Azja i Kraje Pacyfiku.

Zadanie 56.3

A. Analizując listy dziesięciu krajów najliczniej odwiedzanych

przez turystów i dziesięciu krajów osiągających największe
dochody z turystyki zagranicznej, stwierdzimy, że dziewięć
z nich, chociaż w innym porządku, znajduje się na obu listach.
Pierwsze trzy miejsca zajmują: Francja, Hiszpania i Stany
Zjednoczone. Francja zajmuje pierwsze miejsce ze względu na
liczbę przybywających turystów i trzecie ze względu na
wysokość wpływów z turystyki, a Stany Zjednoczone pierwsze
miejsce ze względu na osiągane wpływy z turystyki i trzecie
ze względu na liczbę odwiedzających je turystów. Hiszpania na
obu listach zajmuje miejsce drugie. Włochy znajdują się na

czwartym miejscu pod względem wpływów z turystyki
i na piątym ze względu na liczbę turystów. Natomiast Chiny
(z wyłączeniem Hongkongu i Makao) na liście krajów
najczęściej uczęszczanych przez turystów zajmują miejsce
czwarte, a szóste na liście krajów o największych dochodach
z turystyki. Wielka Brytania, Niemcy, Turcja i Austria zajmują
miejsca: piąte, siódme, ósme i dziewiąte na liście wpływów
oraz pozycję o jedną niższą, jeżeli chodzi o liczbę
odwiedzających je turystów. Meksyk znajduje się tylko
w pierwszej dziesiątce krajów najliczniej odwiedzanych przez
turystów, a Australia na liście dziesięciu krajów o najwyższych
dochodach z turystyki.

B. Inna pozycja kraju na każdej z tych list zależy od różnych

czynników, takich jak: długość pobytu turysty w danym kraju,
rodzaj turystyki, poziom zamożności turystów, koszty
utrzymania, wielkość danego kraju. Na przykład dla Francji,
która sąsiaduje z wieloma krajami przyciągającymi turystów,
charakterystyczna jest turystyka krótkopobytowa, natomiast w
Stanach Zjednoczonych, które są krajem obszarowo znacznie
większym od Francji, średni czas pobytu turysty zagranicznego
jest zdecydowanie dłuższy niż we Francji, co automatycznie
zwiększa koszty pobytu.

Zadanie 56.4

W 2005 roku najwięcej na turystykę zagraniczną wydawali
Niemcy, wyprzedzając pod tym względem Amerykanów
i Brytyjczyków – tab. 56.2. Kraje te należą do najwyżej
rozwiniętych i najbogatszych. Jeszcze silniej związek między
wydatkami na turystykę a poziomem rozwoju gospodarczego
ilustrują wydatki na ten cel przypadające na statystycznego
mieszkańca. W Rosji, osiągającej PKB na jednego mieszkańca
zbliżony do średniej światowej, na turystykę zagraniczną
przeznacza się kwotę zbliżoną do średniej światowej. W krajach
bogatych, takich jak Holandia, Wielka Brytania czy Niemcy,
przeznacza się na ten cel kilkakrotnie więcej. Z kolei statystyczny
mieszkaniec Chin, osiągających około 60% światowego PKB na
mieszkańca, wydaje na turystykę zagraniczną kilkakrotnie mniej
niż wydaje statystyczny mieszkaniec Rosji i kilkadziesiąt razy
mniej w porównaniu ze statystycznym mieszkańcem jednego
z najbogatszych krajów.

Zadanie 56.5

Indywidualna odpowiedź ucznia.

Zadanie 56.6

A. Według prognozy do 2020 roku tendencja rozwoju światowej

turystyki nie będzie istotnie odbiegać od obserwowanej
w ostatnich dziesięcioleciach, to znaczy najwolniejszy przyrost
liczby turystów wystąpi w Europie i w Ameryce. Przewiduje się,
że około 2020 roku liczba turystów zagranicznych na świecie
przekroczy 1,6 mld osób. Z tego ponad 700 mln odwiedzi
kraje europejskie, niespełna 400 mln kraje Azji Wschodniej
i Pacyfiku oraz około 280 mln Amerykę. Na pozostałe regiony:
Afrykę, Bliski Wschód i Azję Południową łącznie przypadnie
połowa liczby turystów w porównaniu z Ameryką.

B. Około 2010 roku liczba turystów zagranicznych przekroczy

jeden miliard.

16

57. Handel zagraniczny

Zadanie 57.1

Termin

Objaśnienie

handel zagraniczny

Wymiana towarów i (lub) usług między

partnerami mającymi stałą siedzibę poza

granicą danego państwa

bilans handlu zagrani-

cznego (inaczej bilans

obrotów bieżących)

Zestawienie wartości eksportu i importu

towarów w danym okresie

(np. w ciągu roku)

towar

Wszystko, co może stanowić przedmiot

wymiany handlowej

barter

Wymiana towaru za towar, bez udziału

pieniądza

bilans płatniczy

Zestawienie wszystkich płatności danego

kraju z tytułu wymiany zagranicznej

w określonym czasie (zwykle w ciągu roku)

import

Przywóz z zagranicy towarów i usług

eksport

Wywóz za granicę towarów i usług

reeksport

Sprzedaż za granicę towarów importowanych

patent

Wyłączne prawo do korzystania z wynalazku

licencja

Zezwolenie na wykorzystanie

opatentowanego wynalazku

know-how

Wiedza, umiejętności, doświadczenie,

procedury konieczne do wytwarzania

określonego wyrobu

leasing

Forma handlu maszynami i urządzeniami,

polegająca na przekazaniu ich na określony

czas do dyspozycji klienta. Forma kredytu.

Użytkownik za korzystanie z urządzeń wnosi

określone opłaty

giełda towarowa

Forma zorganizowanego rynku, gdzie

dokonuje się transakcji kupna-sprzedaży

towarów. Transakcje odbywają się

w określonym miejscu i czasie, według ściśle

określonych reguł

Zadanie 57.2

A. Kolejno od góry: 0–250, powyżej 5000.
B. Do pierwszego typu należą kraje wysoko rozwinięte. Kraje

te eksportują głównie wyroby przemysłowe, stanowiące
największą pozycję w wymianie towarowej, w związku z tym
są one najsilniej związane z rynkiem międzynarodowym.
Do krajów wysoko rozwiniętych o dużej wartości eksportu
na jednego mieszkańca należą między innymi Wielka Brytania,
Stany Zjednoczone, Japonia. Drugą grupę krajów o dużej
wartości eksportu na jednego mieszkańca stanowią kraje
naftowe. Wśród eksporterów ropy naftowej, w których wartość
eksportu na jednego mieszkańca dorównuje obserwowanej
w krajach wysoko rozwiniętych, można wymienić Arabię
Saudyjską, Katar, Zjednoczone Emiraty Arabskie.

Zadanie 57.3

A. Dane do wykresów – %

Region

Eksport

Import

Ameryka Północna

14,5

21,7

Ameryka Południowa i Środkowa

3,5

2,8

Europa

43,0

43,2

WNP

3,3

2,1

Afryka

2,9

2,4

Bliski Wschód

5,4

3,1

Azja

27,4

24,7

B. Regiony słabiej rozwinięte (Afryka, Ameryka Południowa

i Środkowa, Bliski Wschód, Wspólnota Niepodległych Państw
oraz Azja) mają większy udział w światowym eksporcie niż
w imporcie.

C. Jest to Ameryka Północna. Największy udział w obrotach

handlowych tego kontynentu mają Stany Zjednoczone. Jedną
z głównych przyczyn tak dużej nadwyżki importu nad
eksportem Stanów Zjednoczonych i całej Ameryki Północnej
jest struktura towarowa handlu zagranicznego. Stany
Zjednoczone eksportują głównie towary przemysłowe,
a importują duże ilości surowców i paliw. W ostatnich latach
ceny wyrobów przemysłowych na rynku światowym zmieniały
się nieznacznie, natomiast ceny surowców bardzo szybko rosły.

Zadanie 57.4

Do pierwszej grupy można zaliczyć Europę, Azję i Amerykę
Północną. W eksporcie tych regionów dominują wyroby
przemysłowe, przy dość zbliżonym udziale dwóch pozostałych
grup towarowych. Drugą grupę tworzą: Afryka, Bliski Wschód
i Wspólnota Niepodległych Państw. W ich eksporcie dominują
surowce mineralne, znaczny udział mają wyroby przemysłowe.
Trzecią grupę tworzy jeden region, Ameryka Południowa
i Środkowa. Charakterystyczny dla tego regionu jest stosunkowo
wyrównany udział wszystkich trzech grup towarowych
w strukturze eksportu.

Zadanie 57.5

A. Ponad 73% eksport towarów z Europy odbywa się między

krajami tego kontynentu, w tym ponad 2/3 między krajami
członkowskimi Unii Europejskiej. Niespełna 8% eksportu
europejskiego trafia do Stanów Zjednoczonych i krajów
azjatyckich.

B. Gospodarka Chin od kilkunastu lat należy do najdynamiczniej

rozwijających się na świecie. Kraj ten ma w związku z tym
duże zapotrzebowanie na wszelkiego rodzaju maszyny
i urządzenia niezbędne do rozwoju nowoczesnej gospodarki,
w tym zwłaszcza przemysłu.

C. Handel odbywa się głównie między krajami i regionami wysoko

rozwiniętymi. Wynika to z faktu, że gros obrotów towarowych
w handlu światowym stanowią towary wysoko przetworzone.
W związku z tym bardziej komplementarne w stosunku do
gospodarki europejskiej są gospodarki Ameryki Północnej,
w tym zwłaszcza Stanów Zjednoczonych i Kanady niż
któregokolwiek kraju Ameryki Południowej i Środkowej.

Zadanie 57.6

A. Największy przyrost udziału w wartości eksportu w stosunku do

2000 roku wykazują paliwa i surowce mineralne, chemikalia
oraz stal. Wyraźny regres nastąpił w dziedzinie eksportu
maszyn biurowych i urządzeń telekomunikacyjnych, maszyn
i urządzeń transportowych, odzieży oraz wyrobów tekstylnych.
Udział pozostałych grup towarowych w światowym eksporcie
zmniejszył się stosunkowo niewiele.

B. Udział paliw i surowców mineralnych przewyższał udział

materiałów tekstylnych w światowym eksporcie w 2000 roku
około pięciokrotnie, a w 2005 roku ponad ośmiokrotnie.

C. W 2005 roku w światowym eksporcie rolnictwo uczestniczyło

w około 6%, przemysł wydobywczy w około 17%, resztę,
czyli około 77% stanowiły wyroby przemysłu przetwórczego.

D. W okresie 2000–2005 w wartości światowego eksportu wzrósł

udział paliw i surowców mineralnych, natomiast udział

17

wyrobów przemysłu przetwórczego, jak i udział produktów
rolnych zmalał.

E. Trwałą tendencją obserwowaną w ciągu minionego półwiecza

jest spadek udziału produktów rolnych w handlu światowym.
W latach 50. produkty rolne stanowiły ponad 37% wartości
światowego eksportu, natomiast w latach 2000–2005 ponad
trzykrotnie mniej.

58. Organizacje międzynarodowe

i ugrupowania integracyjne

Zadanie 58.1

Kolejno od góry:
UE – Unia Europejska
NAFTA – Północnoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
WNP – Wspólnota Niepodległych Państw
ASEAN – Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej

Zadanie 58.2

Tab. 58.1

Organizacja

Kraje członkowskie

Cele działania

organizacji

powierzchnia

[w tys. km

2

]

liczba

ludności

[w mln]

ASEAN

4 483,4

543,7

– wspieranie

społecznego

i ekonomicznego

rozwoju krajów

członkowskich,

– utworzenie strefy

wolnego handlu

NAFTA

21 215,1

431,2

– utworzenie strefy

wolnego handlu,

– liberalizacja inwestycji

zagranicznych,

– ujednolicenie

przepisów o ochronie

środowiska

i własności

intelektualnej

WNP

22 110,4

279,1

– współpraca

ekonomiczno-

-gospodarcza

i polityczna między

krajami członkowskimi

UE

4 332,0

481,0

– utworzenie jednolitego

obszaru

gospodarczego

(swobodny przepływ

kapitału, towarów,

osób)

Zadanie 58.3

Tab. 58.2

Organizacja

Polska nazwa organizacji

Udział Polski

w organizacji

tak

nie

CEFTA

Środkowoeuropejska Strefa

Wolnego Handlu

X

OPEC

Organizacja Krajów

Eksportujących Ropę Naftową

X

MERCOSUR

Wspólny Rynek Południa

X

EFTA

Europejskie Stowarzyszenie

Wolnego Handlu

X

OBWE

Organizacja Bezpieczeństwa

i Współpracy w Europie

X

OECD

Organizacja Współpracy

Gospodarczej i Rozwoju

X

WTO

Światowa Organizacja Handlu

X

APEC

Organizacja Współpracy

Gospodarczej i Pacyfiku

X

ECOWAS

Wspólnota Gospodarcza

Państw Afryki Zachodniej

X

NATO

Organizacja Paktu Północnego

Atlantyku

X

Zadanie 58.4

A.
1. Utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
2. Rozwijanie przyjaznych stosunków między narodami.
3. Popieranie gospodarczego i społecznego postępu wszystkich

narodów, rozwiązywanie drogą współpracy problemów
międzynarodowych o charakterze gospodarczym, społecznym,
kulturalnym lub humanitarnym.

4. Popieranie praw człowieka i podstawowych wolności oraz

zachęcanie do ich poszanowania.

B.
1. UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Oświaty,

Nauki i Kultury)

2. FAO (Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa)
3. WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)
4. Bank Światowy (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)
5. MFW (Międzynarodowy Fundusz Walutowy)

59. Unia Europejska

Zadanie 59.1

b), c), d).

18

Zadanie 59.2

Tab. 59.1. Integracja europejska

Zadanie 59.3

W Danii, Szwecji, Wielkiej Brytanii oraz w 9 krajach przyjętych do
UE w 2004 r. i w dwóch przyjętych w 2007 r. nie wprowadzono
wspólnej waluty euro. Każdy kraj, spoza strefy euro, posiada
własną (narodową) walutę.

Zadanie 59.4

a) Rada Unii Europejskiej – Bruksela
b) Komisja Europejska – Bruksela
c) Parlament Europejski – Strasburg
d) Europejski Trybunał Sprawiedliwości – Luksemburg
e) Europejski Bank Centralny – Frankfurt n/Menem

Zadanie 59.5

Ludwik van Beethoven

Zadanie 59.6

a) powstanie Unii Europejskiej – 1)
b) obywatelstwo Unii Europejskiej obok obywatelstwa

państwowego – 1)

c) wprowadzenie wspólnej waluty – 1)
d) wprowadzenie zasady równouprawnienia mężczyzn

i kobiet – 3)

e) zniesienie kontroli paszportowej na granicach lądowych

Unii Europejskiej – 2)

f) zwalczanie każdego przejawu dyskryminacji na tle różnic płci,

rasy, religii, pochodzenia, kalectwa – 3)

g) zwiększanie uprawnień w zakresie walki z przestępczością

zorganizowaną, terroryzmem i handlem narkotykami – 3)

Zadanie 59.7

Tab. 59.2

60. Współczesne konflikty i terroryzm na świecie

Zadanie 60.1

Tab. 60.1

Miejsce

konfliktu

Oznaczenie lic-

zbowe miejsca

konfliktu

na mapie

Strony

konfliktu

Krótki opis konfliktu

Bałkany/Kosowo

1

Serbowie – Albańczycy

Albańczycy, stanowiący około 90% ludności zamieszkanego

wcześniej przez Serbów Kosowa, zaczęli napływać na te tereny

od XVII wieku. Dążą do utworzenia własnego państwa lub

połączenia z Albanią. Przeciwna temu procesowi secesji jest

Serbia. Uważa się, że mieszkający tu islamscy radykałowie

zagrażają Bałkanom.

Irlandia Północna

3

Katolicy – protestanci

Katolicka część mieszkańców Irlandii Północnej dąży do

połączenia z Irlandią. Przeciwko temu opowiada się pro-

testancka większość mieszkańców tego kraju. Obydwie strony

odwołują się do terrorystycznych metod walki: po stronie

katolickiej – IRA (Irlandzka Armia Republikańska), po stronie

protestanckiej – UFF (Bojownicy o wolność Ulsteru) i UVF

(Ochotnicze Siły Ulsteru).

Hiszpania

2

Hiszpanie – Baskowie

ETA (Baskijski Lud i Wolność) walczy o utworzenie

niepodległego państwa Basków, obejmującego tereny górskie

leżące na północy Hiszpanii i w południowo-zachodniej Francji.

Izrael i obszar

Autonomii

Palestyńskiej

4

Arabowie/Palestyńczycy – Żydzi

Palestyńczycy wspierani przez większą część państw arabskich

dążą do utworzenia niezależnego państwa. OWP (Organizacja

Wyzwolenia Palestyny) uznana przez Ligę Arabską i Organizację

Narodów Zjednoczonych jako prawowity przedstawiciel

Palestyńczyków uważana jest za trzecią siłę w tym konflikcie.

Przeprowadza zamachy terrorystyczne także na terenach

leżących poza obszarem konfliktu. Jednym z istotnych aspek-

tów konfliktu jest spór o dostęp do wody.

Indie/Kaszmir

5

Indie – Pakistan

Przyłączenie w 1947 roku terytorium Kaszmiru – zamieszka-

nego w większości przez muzułmanów – do Indii, bez zgody

Pakistanu, wywołało wieloletni konflikt zbrojny. Od lat 90.

separatyści kaszmirscy głoszą postulat stworzenia samodziel-

nego państwa.

Czeczenia

7

Czeczeni – Rosjanie

Czeczeni walczą o niepodległość od XIX wieku. Ogłoszenie

niepodległości kraju w 1991 roku, po rozpadzie ZSRR, nie

zostało uznane przez państwa świata. Czeczenia odmówiła

w 1992 roku podpisania układu stowarzyszeniowego z Rosją,

w wyniku czego Rosja w 1994 roku rozpoczęła wojnę mającą

na celu opanowanie tego kraju. Ważnym aspektem tego kon-

fliktu jest walka o kontrolę nad wydobyciem ropy naftowej

i gazu ziemnego.

Kurdystan

– tereny Turcji,

Iraku, Syrii i Iranu

6

Kurdowie – Turcy – Irańczycy – Irakijczycy

– Syryjczycy

Ponad trzydziestomilionowy naród Kurdów od wieków zabiega

o utworzenie własnego państwa. Jednak wszystkie kraje,

w których mieszkają przedstawiciele tego narodu, mimo

wcześniejszych obietnic, nie wyrażają zgody na powstanie

niepodległego państwa Kurdów.

19

Zadanie 60.2

A – b), B – c), C – d), D – e), E – a).

61. Choroby

A. Malaria

Zadanie 61.1

A. Afryka przedstawia pełne spektrum zagrożenia malarią – od

stałego zagrożenia epidemią do obszarów całkowicie wolnych
od tej choroby. Stopień zagrożenia malarią jest w głównej
mierze uwarunkowany klimatycznie. Najbardziej zagrożone
są tereny o gorącym i wilgotnym klimacie odznaczającym
się małymi wahaniami sezonowymi (średnia temperatura
miesięczna około 20°C i średni miesięczny opad co najmniej
80 mm). Warunki takie panują przede wszystkim na obszarach
o klimacie równikowym wybitnie wilgotnym. Na obszarach
o klimacie gorącym, ale wykazującym wyraźną sezonową

zmienność mas powietrza, aby mogło dojść do przenoszenia
malarii, średnia temperatura przynajmniej jednego miesiąca
musi przekroczyć 22°C, a miesięczny opad osiągnąć powyżej
80 mm (aby doszło do rozwoju odpowiednio licznej populacji
komarów roznoszących malarię, lata muszą być cieplejsze).
Na obszarach tych malaria przenoszona jest tylko w pewnych
okresach roku. Warunki takie spełnione są na znacznych
obszarach o klimacie podrównikowym (z jedną lub dwiema
porami suchymi).

B. a) Do krajów, w których zagrożenie malarią trwa od 7 do 12

miesięcy, należą m.in.: Demokratyczna Republika Konga,
Gabon, Kamerun, Gwinea Równikowa, Nigeria, Togo,
Ghana. Są to kraje położone w zasięgu występowania
klimatu równikowego wybitnie wilgotnego.

b) Częściowo zagrożone malarią są m.in.: Sudan, Czad, Niger,

Mali, Mauretania, Angola, Namibia. W tych krajach malaria
pojawia się okresowo na obszarach położonych w zasięgu
klimatu podrównikowego suchego (w porze deszczowej).

c) Wolne od malarii są kraje położone w północnej

Tybet/Chiny

8

Tybetańczycy – rząd Chin

Od ponad 50 lat Tybet jest pod okupacją Chin. Prowadzona

przez okupanta polityka dyskryminacji i prześladowań

doprowadziła do marginalizacji Tybetańczyków w ich własnym

kraju. XIV Dalajlama – przywódca duchowy Tybetańczyków

uważa, że obecnie dla Tybetu najlepszym rozwiązaniem byłaby

prawdziwa autonomia z możliwością zachowania języka,

duchowego i kulturalnego dziedzictwa. W zamian za rezygnację

z dążeń niepodległościowych Chiny pomogłyby Tybetowi

w rozwoju gospodarczym.

Sri Lanka

10

Syngalezi – Tamilowie

Nasilenie konfliktu wiąże się z powstaniem w 1976 roku

terrorystycznej organizacji LTTE (Tamilskie Tygrysy), żądającej

utworzenia w północnej i wschodniej części Sri Lanki

niepodległego państwa tamilskiego. W 2002 roku rozpoczęto

nego-cjacje. Tamilowie wyrazili gotowość rezygnacji

z niepodległego państwa pod warunkiem szerokiej autonomii.

Kuryle/Rosja

12

Rosja – Japonia

Od ponad pół wieku toczy się spór między Rosją a Japonią

o cztery duże Wyspy Kurylskie. Z ich powodu Rosja do dziś nie

podpisała traktatu pokojowego z Japonią. Wyspy mają ważne

znaczenie strategiczne i ekonomiczne. Otaczające je wody

należą do najbogatszych łowisk łososi.

Afganistan

9

Talibowie/Al-Kaida – USA i wojska koalicji Radziecka interwencja wojskowa w 1979 roku rozpoczęła

długoletnią wojnę domową w Afganistanie. Od 1997 roku

Afganistan przeobraża się w państwo wyznaniowe oparte

na regułach państwa muzułmańskiego. W 2001 roku Stany

Zjednoczone, w odpowiedzi na terrorystyczny atak na World

Trade Center, wystąpiły zbrojnie przeciw talibom i Al-Kaidzie

odpowiedzialnej za atak. W 2006 roku ataki terrorystyczne

talibów nasiliły się. Stany Zjednoczone i wojska koalicji próbują

budować pokój i porządek w tym regionie. Wśród wojsk koalicji

są polscy żołnierze.

Tajwan

11

Tajwan – Chiny

Pod koniec 1949 roku, po klęsce w chińskiej wojnie domowej,

schronił się na Tajwanie (Republice Chińskiej) obalony rząd

Czang Kaj-szeka i jego zwolenników. Do 1971 roku Tajwan

reprezentował Chiny w ONZ. Obecnie toczy się dyskusja

w kwestii ogłoszenia secesji i utworzenia państwa tajwańskiego.

Chiny są przeciwne uznaniu niepodległości Tajwanu.

Sudan

13

Murzyńska ludność z południowej części

kraju (głównie chrześcijanie) – Arabowie

z północnej części kraju (muzułmanie)

Wojna domowa w Sudanie trwa przeszło 60 lat. Murzyńska

ludność z południa kraju jest niezadowolona z powodu politycz-

nej i gospodarczej dominacji ludności arabskiej zamieszkującej

jej północną część. Dąży do stworzenia własnego państwa.

Jednym z aspektów tego konfliktu jest rywalizacja o kontrolę

nad ropą naftową.

Rwanda/Burundi

14

Plemiona: Tutsi – Hutu

Konflikt rozpoczął się w 1994 roku, kiedy prezydenci Rwandy

i Burundi, obaj pochodzący z plemienia Hutu, zginęli

w katastrofie lotniczej. Walki na tle etnicznym wywołane tym

wydarzeniem spowodowały śmierć setek tysięcy ludzi. Podobna

liczba ludzi przymusowo emigrowała. Konflikt, którego początki

sięgają czasów kolonialnych, w głównej mierze dotyczył

podziału władzy pomiędzy dwa plemiona: Hutu i Tutsi.

20

i południowej części kontynentu, znajdujące się w strefie
klimatów zwrotnikowych i podzwrotnikowych. W klimatach
tych w żadnym okresie roku nie są spełnione obydwa
kryteria (termiczne i opadowe) niezbędne do rozwoju
komarów przenoszących malarię.

C. Kontynent afrykański jest bardzo zróżnicowany ze względu

na rozmieszczenie, intensywność przenoszenia oraz
zachorowalność na malarię. Zarówno występowanie,
jak i długość okresu przenoszenia malarii są uwarunkowane
klimatycznie. Temperaturą progową determinującą rozwój
komarów jest średnia dobowa powyżej 18°C, jednak aby
mogła rozwinąć się w tych warunkach odpowiednio liczna
populacja komarów, temperatura taka musiałaby panować
w ciągu całego roku. Drugą determinantą są opady. Wartością
progową jest 720 mm opadu rocznego. Na obszarach
o zmiennych warunkach klimatycznych, aby doszło
do przenoszenia malarii, średnia temperatura powietrza
przynajmniej w jednym miesiącu powinna przekroczyć 22°C,
a suma opadów ponad 80 mm. Na obszarach o mniejszej
zmienności temperatura miesięczna nie może spadać poniżej
19,5°C, a opady poniżej 60 mm. Kontynent afrykański można
podzielić na dwie strefy. Najbardziej zagrożone są tereny
położone w zasięgu występowania klimatu równikowego
wybitnie wilgotnego, odznaczającego się najbardziej wyrównaną
wysoką temperaturą powietrza w ciągu całego roku
oraz wysokimi opadami dość równomiernie rozłożonymi
w czasie. Takie warunki sprzyjają rozwojowi odpowiednio
licznej populacji komarów przenoszących chorobę.
Na obszarach, na których warunki klimatyczne nie są
tak stabilne, rozwój komarów przenoszących chorobę
jest mniej intensywny.

D. Czynnikami wywołującymi epidemię mogą być zmiany

warunków naturalnych spowodowane działalnością człowieka.
Należą do nich: nawadnianie, budowa kanałów lub zapór
oraz przemieszczanie się ludzi z i do obszarów endemicznego
występowania malarii.

E. Na ograniczenie liczby zachorowań na malarię może

wpłynąć precyzyjne określanie czasu, w którym rozpoczyna
się i kończy roznoszenie (przez komary) malarii. Znajomość
długości okresu przenoszenia malarii jest niezbędna dla
zastosowania odpowiednich środków zaradczych. Początek
okresu malarycznego, czas jego trwania oraz jego zakończenie
są ważne dla walki z tą chorobą. Długość okresu wpływa
na intensywność przenoszenia malarii, im dłuższy okres,
tym intensywniejszy proces przenoszenia i większa liczba
zachorowań. Na obszarach, na których okres przenoszenia
malarii wynosi np. 9 miesięcy, należy przygotować siatki
ochronne przed ukąszeniami komarów (rozpinane nad
posłaniem oraz w otworach okiennych i drzwiowych domostw)
oraz zastosować insektycydy, które po wysianiu będą działały
przez 9 miesięcy.

B. Gruźlica

Zadanie 61.2

A. Zapadalność na gruźlicę bardzo silnie wiąże się z warunkami

bytowymi. Większość populacji ma kontakt z zarazkami
gruźlicy, jednak sam fakt zakażenia nie oznacza zachorowania.
Z badań wynika, że jedynie 10% osób zakażonych zachoruje
na gruźlicę. Do choroby dochodzi natomiast wtedy,

gdy organizm znajduje się w niekorzystnych dla siebie
warunkach i nie ma dość sił biologicznych, by się bronić
przed zachorowaniem. Wiąże się to przede wszystkim
z nędzą, której zwykle towarzyszy niewłaściwe odżywianie,
brak odpowiednich warunków higienicznych i możliwości
skorzystania z opieki lekarskiej. Wzrostowi zachorowań
sprzyjają także inne choroby, zwłaszcza AIDS. Szacuje się,
że AIDS kilkadziesiąt razy zwiększa prawdopodobieństwo
zachorowania na gruźlicę. W związku z tym najwięcej
zachorowań na tę chorobę notuje się w krajach najbiedniejszych.

B. W krajach zamożnych liczba zachorowań na gruźlicę

jest znacznie mniejsza niż w krajach biednych. Wśród
głównych czynników zwiększających zachorowalność
na tę chorobę w krajach rozwiniętych wymienia się stres
i wyczerpujący tryb życia związany z ciągłym pośpiechem,
intensywną pracą oraz pogonią za sukcesem.

C. Borelioza

Zadanie 61.3

A. Obszary zagrożone boreliozą występują na półkuli północnej.

Kleszcze przenoszące tę chorobę żyją na obszarze całej Europy,
z wyjątkiem najchłodniejszych terenów Płw. Skandynawskiego
i północno-wschodniej Rosji. Występują także na obszarze
ciągnącym się wąskim pasem przez Azję od północnej części
Kazachstanu po wybrzeża Morza Japońskiego, w Azji Mniejszej
oraz w południowo-wschodniej i północno-zachodniej części
Stanów Zjednoczonych.

B. Kleszcze występują na półkuli północnej w strefie lasów

umiarkowanych i podzwrotnikowych oraz w strefie formacji
trawiastych i krzewiastych. Bardzo ważnym czynnikiem
sprzyjającym powstaniu odpowiednio licznej populacji
zainfekowanych kleszczy jest obecność odpowiednio licznej
populacji żywicieli. Jeden z etapów rozwoju kleszcza zachodzi
poza organizmem żywicielskim. Niezbędnym warunkiem
umożliwiającym kleszczom przejście tego etapu jest środowisko
o wysokiej wilgotności, mało przewiewne. Warunki takie
przez pewną część roku występują w lasach i formacjach
leśno-trawiastych strefy umiarkowanej i podzwrotnikowej.

Zadanie 61.4

W Polsce najwięcej zachorowań na boreliozę występuje
w północno-wschodniej części kraju. W ogólnym zarysie
odpowiada to rozmieszczeniu wilgotnych lasów i łąk,
które są najlepszym środowiskiem rozwoju kleszczy przenoszących
tę chorobę. Szczególnie korzystne warunki dla rozwoju kleszczy
i wydłużenia ich aktywności (z uwagi na sprzyjającą rozwojowi
tych stawonogów dużą wilgotność) stanowią:

lasy łęgowe (zajmujące niewielkie powierzchnie w dolinach
nadrzecznych);

olsy (porastające zabagnione obniżenia, okresowo zalewane
przez wody gruntowe, doliny rzeczne, brzegi jezior i zagłębienia
pojeziorne, odznaczające się bogatym runem i zwartym
podszytem);

bory bagienne (prawie pozbawione podszytu, ale o zwartym
wilgotnym runie) oraz zajmujące znacznie większe od poprzednio
wymienionych formacji leśnych – bory mieszane świeże
(ze zwartą warstwą krzewów i gęstym runem). Oprócz lasów
korzystne dla rozwoju kleszczy jest środowisko łąk łęgowych,
łąk zalewowych oraz obszarów bagiennych.

21

62. Zmiany w środowisku

Zadanie 62.1

A. 1) lasy liściaste i mieszane strefy umiarkowanej, roślinność

śródziemnomorska,

2) stepy
3) sawanny.

B. 1) strefa klimatów umiarkowanych (klimat morski

i przejściowy) i podzwrotnikowy,

2) strefa klimatów umiarkowanych (klimat kontynentalny),
3) strefa klimatów podrównikowych wilgotnych.

C. Strefy te pokrywają się z obszarami występowania żyznych gleb

oraz klimatów odznaczających się odpowiednią temperaturą
oraz uwilgotnieniem zapewniającym dobre warunki rozwoju
roślin.

D. Niewykorzystane rolniczo bądź wykorzystane tylko

w nieznacznym stopniu są obszary zajęte przez lodowce
i lądolody, tundra, pustynie i półpustynie, obszary
wysokogórskie.

E. W obszarze występowania lodowców i lądolodów czynnikami

ograniczającymi rozwój rolnictwa są: niska temperatura,
brak pokrywy lodowej; na obszarach tundrowych niska
temperatura, bardzo słabo wykształcone i mało żyzne gleby; na
obszarach pustyń i półpustyń są to: niedostatek wilgoci i słabo
wykształcone, mało żyzne gleby; na obszarach wysokogórskich
– niska temperatura, słabo wykształcona pokrywa glebowa,
duże spadki terenu utrudniające prowadzenie gospodarki rolnej.