II. Staro˝ytnoÊç

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

• W Grecji rozwin´∏y si´ dwa porzàdki architektoniczne: dorycki i joƒski. Naj-

s∏ynniejszà Êwiàtynià w stylu doryckim jest Partenon na Akropolu w Atenach.

• W okresie klasycznym, czyli w V–IV w. p.n.e., Ateny sta∏y si´ najwa˝niejszym

oÊrodkiem sztuki w Grecji. Wzniesiono wtedy zespó∏ Êwiàtyƒ na Akropolu, sk∏a-
dajàcy si´ z: Partenonu, Erechtejonu i Êwiàtyni Nike.

• Obchody Êwiàt ku czci Dionizosa da∏y poczàtek teatrowi. G∏ówni dramaturdzy

greccy to: Ajschylos, Sofokles, Eurypides i Arystofanes.

• Grecy zas∏yn´li jako twórcy wielu gatunków literackich. Najwybitniejsi poeci

staro˝ytnoÊci to Homer, Hezjod i Safona.

• Na prze∏omie VII i VI w. p.n.e. rozwija∏a si´ w Grecji filozofia. Pierwszymi filo-

zofami byli filozofowie joƒscy. Filozofi´ okresu klasycznego reprezentujà: So-
krates, Platon i Arystoteles.

• Religia grecka by∏a politeistyczna i oparta na mitologii.
• Sport i utrzymanie t´˝yzny fizycznej wÊród m´˝czyzn stanowi∏y element wycho-

wania.

Rozwój sztuki greckiej

Artystyczna twórczoÊç Greków by∏a podziwiana w staro˝ytnym Êwie-

cie. W odró˝nieniu od Egipcjan, którzy opierali si´ na wypracowanym
przez wieki schemacie, artyÊci greccy wprowadzali do swojej twórczoÊci
wiele udoskonaleƒ i nowatorskich pomys∏ów. Jednak sztuka grecka

w okresie archaicznym poczàtkowo nie odbiega∏a
zbytnio od utartych schematów. Dzie∏a by∏y surowe
i proste. Ceramik´, wyrabianà w ró˝nych kszta∏tach
i rozmiarach, zdobiono prostymi wzorami geome-
trycznymi. Z czasem dekoracje sta∏y si´ bogatsze, za-
cz´to przedstawiaç na nich ró˝nego rodzaju sceny: ro-
dzajowe, mitologiczne, nawiàzujàce do dzie∏ Homera
i wojenne. Ze wzgl´du na kolorystyk´ wyró˝nia si´
dwa style: czarnofigurowy i czerwonofigurowy.

Styl czerwonofigurowy

Styl czarnofigurowy

Styl czarnofigurowy zosta∏ wynaleziony w Koryncie w VII w. p.n.e. Postacie malowano czarnym barwnikiem,
a szczegó∏y i t∏o – bia∏ym lub czerwonym. Wstylu czerwonofigurowym post´powano odwrotnie – postacie
i elementy dekoracyjne malowano na czerwono, a elementy t∏a na czarno. Styl ten, wynaleziony w greckich
Tebach, bardzo szybko rozprzestrzeni∏ si´ w ca∏ej Grecji.

sceny rodzajo-
we, mitolo-
giczne i wojen-
ne tematem
greckiej sztuki

102

103

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

Najwa˝niejszymi budowlami, s∏u˝àcymi celom sakralnym, by∏y Êwiàty-

nie. Poczàtkowo wznoszono je przewa˝nie z drewna. Dopiero oko∏o
VII–VI w. p.n.e. architekci zacz´li wykorzystywaç kamieƒ. Wykszta∏ci∏y
si´ dwa style: dorycki i joƒski.

Âwiàtynie otoczone kolumnadà wznoszono zazwyczaj na planie pro-

stokàta. Budowano wiele typów Êwiàtyƒ, ró˝niàcych si´ liczbà i roz-
mieszczeniem kolumn. Jako ozdoby s∏u˝y∏y p∏askorzeêby przedstawiajà-
ce histori´ bóstwa lub bohatera zwiàzanego z danym miejscem.

Niezale˝nie od architektury rozwija∏a si´ rzeêba. ArtyÊci studiowali

budow´ cz∏owieka, poznawali proporcje jego cia∏a i przenosili te obser-
wacje na swoje dzie∏a. Najwa˝niejszym tematem greckich rzeêb by∏
przedstawiany nago m∏ody m´˝czyzna – kuros. Wizerunki te sà Êwiadec-
twem dominujàcej roli m´˝czyzn w greckim spo∏eczeƒstwie. Tworzono
tak˝e posàgi m∏odych dziewczàt – kor, przystrojonych w fa∏dziste szaty.
Wi´kszoÊç greckich rzeêb by∏a pokryta kolorowà polichromià. Rzeêbia-
rze greccy wykonywali swoje prace nie tylko w marmurze, ale równie˝
w bràzie i koÊci s∏oniowej. Mimo du˝ego kunsztu i talentu rzeêbiarze czy
malarze nie zaliczali si´ do elity spo∏ecznej. Uchodzili oni za zwyk∏ych
rzemieÊlników, zarabiajàcych twórczoÊcià na ˝ycie.

W okresie klasycznym (V–IV w. p.n.e.) oÊrodkiem sztuki sta∏y si´ Ate-

ny. Po odparciu inwazji perskiej, za rzàdów Peryklesa, sztuka grecka zna-
laz∏a si´ u szczytu rozwoju. Wykorzystujàc fundusze Ateƒskiego Zwiàzku

Kapitele kolumn, od lewej: doryckiej, joƒskiej, korynckiej

WGrecji istnia∏y dwa podstawowe porzàdki architektoniczne: dorycki i joƒski. Dorycki
wyst´powa∏ g∏ównie na Peloponezie i w Wielkiej Grecji, czyli na terenach po∏udniowej
Italii skolonizowanych przez Greków, a joƒski – na wyspach i w Azji Mniejszej. Budowle
wznoszone w stylu doryckim by∏y bardziej surowe, ci´˝kie, a w porzàdku joƒskim – wy-
smuk∏e i dekoracyjne. Porzàdek koryncki, w którym kolumna ozdobiona jest wzorem li-
Êci akantu, uwa˝a si´ za odmian´ joƒskiego.

wykszta∏cenie
si´ stylu
doryckiego
i joƒskiego

studia arty-
stów nad
budowà ludz-
kiego cia∏a

kapitel

kapitel, g∏owica
– zwieƒczenie ko-
lumny, filaru; ele-
ment konstrukcyj-
no-dekoracyjny
znajdujàcy si´
mi´dzy podporà
a elementem
dêwiganym

104

II. Staro˝ytnoÊç

Morskiego, Perykles zleci∏ odbudow´ zniszczonych przez Persów Êwiàtyƒ
na Akropolu ateƒskim. W 447 r. p.n.e. rozpocz´to wznoszenie Partenonu
– Êwiàtyni poÊwi´conej Atenie, opiekunce miasta. Architekci – Iktinos
i Kallikrates zaprojektowali Partenon jako Êwiàtyni´ doryckà. Do budo-
wy wykorzystano bloki marmuru uk∏adane bez zaprawy. Dzi´ki talentowi
i doÊwiadczeniu budowniczych oraz dok∏adnym obliczeniom (w rozwià-
zaniach architektonicznych wykorzystano z∏udzenie optyczne, np. lekkie
nachylenie kolumn ku Êrodkowi budowli dajàce wra˝enie lekkoÊci), sank-
tuarium to uchodzi za wzór doskona∏oÊci i pi´kna.

Wykonanie rzeêb i nadzór nad dekoracjà Partenonu Perykles powie-

rzy∏ Fidiaszowi. Do jego najs∏ynniejszych rzeêb zalicza si´ posàg Pallas
Ateny, wykonany do sanktuarium w Partenonie i posàg Zeusa Olimpij-
skiego, zaliczany do siedmiu cudów Êwiata. Oba posàgi wykonane by∏y
w technice chryzelefantyny – czyli pokryte z∏otem i koÊcià s∏oniowà. Po-
sàg Ateny liczy∏ 11 m wysokoÊci, jej zbroja i szata zrobione by∏y ze z∏ota,
skóra – z koÊci s∏oniowej, a oczy – ze szlachetnych kamieni. Fidiasz wy-
kona∏ tak˝e posàg Ateny Promachos (Walczàcej w Pierwszym Szeregu),
który znajdowa∏ si´ na zewnàtrz Partenonu.

Partenon

Âwiàtynia Ateny Partenos (Dziewicy) zosta∏a wzniesiona w latach 447–432 p.n.e. Liczy
70 m d∏ugoÊci i 31 m szerokoÊci, a 136 kolumn ma oko∏o10 m wysokoÊci. Âwiàtynia
stawiana za wzór pi´kna uleg∏a powa˝nym zniszczeniom w ciàgu wieków. WV w. n.e.
mieÊci∏ si´ w niej koÊció∏ chrzeÊcijaƒski, w XV w. – meczet. W1687 r., w czasie obl´˝e-
nia Aten przez Wenecjan, uleg∏a cz´Êciowemu zniszczeniu wskutek wybuchu sk∏adowa-
nego w niej prochu. Du˝a cz´Êç rzeêb zdobiàcych Partenon zosta∏a wywieziona do An-
glii w XIX w. i do dziÊ znajduje si´ w Muzeum Brytyjskim.

wzniesienie
Partenonu
– Êwiàtyni
poÊwi´conej
Atenie

posàgi Pallas
Ateny i Zeusa
Olimpijskiego
najs∏ynniej-
szymi rzeêba-
mi Grecji

105

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

Atena Varvakeion, rzymska kopia dzie∏a Fidiasza

Do czasów nam wspó∏czesnych nie przetrwa∏a ˝adna rzeêba Fidiasza. Po-
dobnie jak wi´kszoÊç dzie∏ greckich artystów znane sà tylko z opisów lub
rzymskich kopii wykonywanych dla podró˝ników i zbieraczy.

Na Akropolu wzniesiono równie˝ budynek tworzàcy wielkà bram´

– Propyleje, przez którà wierni wchodzili na teren sanktuariów. Przy
Propylejach, na bastionie wzgórza umiejscowiono niewielkà Êwiàtyni´
poÊwi´conà Nike – bogini zwyci´stwa. W koƒcu V w. p.n.e. powsta∏
Erechtejon, Êwiàtynia ku czci Ateny Polias (Opiekunki Miasta), Posej-
donowi oraz mitycznemu królowi Aten Erechteuszowi. Erechtejon zo-
sta∏ zbudowany w stylu joƒskim, a jeden z jego portyków ozdobiono po-
sàgami dziewczàt – kariatyd, które spe∏nia∏y funkcj´ kolumn.

W okresie klasycznym dokona∏a si´ znaczàca ewolucja rzeêby grec-

kiej. Oprócz wizerunków bogów, przedstawianych w statycznych, powa˝-
nych pozach, pojawi∏y si´ rzeêby niezwiàzane z tematykà sakralnà. By∏y

Erechtejon

Kariatydy

Zosta∏ zbudowany z bia∏ego marmuru w latach 421–405 p.n.e. w miejscu, gdzie Atena mia∏a posadziç pierw-
sze drzewo oliwne, darowane póêniej miastu. Erechtejon jest Êwiàtynià w stylu joƒskim. Jego kolumny sà de-
likatniejsze i cieƒsze ni˝ w stylu doryckim, a ich kapitele majà zdobienia w formie baranich rogów (tzw. jajow-
nik). Ganek po∏udniowy Êwiàtyni zosta∏ ozdobiony kariatydami.

106

II. Staro˝ytnoÊç

dzie∏ami sztuki przedstawiajàcymi po prostu pi´kno ludzkiego cia∏a. Ar-
tyÊci rozwin´li umiej´tnoÊç obrazowania emocji i przedstawiania cia∏a
ludzkiego w ruchu. Przyk∏adem mo˝e byç Dyskobol rzeêbiarza Myrona.
Innymi znanymi twórcami byli: Praksyteles, Lizyp i Poliklet, który opra-
cowa∏ wzorzec proporcji cia∏a ludzkiego.

Filozofia Greków

Filozof grecki Platon w jednym ze swych dialogów noszàcym tytu∏ Te-

ajtet napisa∏, ˝e êród∏em filozofii (wyraz ten oznacza∏ umi∏owanie mà-
droÊci) jest ludzkie zdziwienie wobec Êwiata, cz∏owieka i spo∏eczeƒstwa.
Rozwój filozofii w Grecji nastàpi∏ na prze∏omie VII i VI w. p.n.e. Jed-
nym z pierwszych filozofów by∏ Tales z Miletu, który g∏osi∏, ˝e zadaniem
filozofii jest poszukiwanie prawdy o Êwiecie dla niej samej. Posiadanie
tej prawdy stanowi bowiem jedynà wartoÊç istotnà dla cz∏owieka.

Narodzinom filozofii w Grecji sprzyja∏o wiele czynników. Przede

wszystkim charakter polis zmusza∏ obywateli do anga˝owania si´ w dzia-
∏alnoÊç publicznà. W dyskusjach na temat codziennych problemów, który-
mi ˝y∏o miasto, Êciera∏y si´ ró˝ne poglàdy i pomys∏y. Nie bez znaczenia by∏
brak silnej grupy kap∏aƒskiej, która narzuca∏aby rozwiàzania zgodne z wy-
mogami religii. Filozofia narodzi∏a si´ w momencie, gdy cz∏owiek przesta∏
t∏umaczyç zjawiska otaczajàcego Êwiata za pomocà mitologii. Pierwszy
okres dzia∏alnoÊci filozoficznej okreÊla si´ mianem filozofii przyrody lub
joƒskiej. Filozofów joƒskich najbardziej interesowa∏y pytania o podstaw´
i praprzyczyn´ Êwiata, byt, prawd´ i istot´ poznania. Badali tak˝e natur´
cz∏owieka i jego doÊwiadczenia. W ró˝ny sposób rozwiàzywali problem
praprzyczyny Êwiata. Wed∏ug Talesa Êwiat powsta∏ z wody, wed∏ug Anaksy-
mandra – z pramaterii wiecznej i nieokreÊlonej (apeiron). Anaksymenes
za praprzyczyn´ rzeczywistoÊci uwa˝a∏ powietrze, Heraklit zaÊ uzna∏, ˝e
jest nià ogieƒ. Demokryt jako pierwszy wprowadzi∏ poj´cie atomu jako
praprzyczyny Êwiata. Dla tego filozofa atomy by∏y maleƒkimi i niepodziel-
nymi czàstkami, z których sk∏ada∏y si´ wszystkie rzeczy. Równie˝ dusz´
cz∏owieka Demokryt uwa˝a∏ za skupisko kulistych atomów, a wra˝enia
i uczucia rodzi∏y si´ na skutek reakcji zachodzàcych mi´dzy atomami du-
szy a atomami obserwowanych przez cz∏owieka rzeczy.

W drugim okresie rozwoju filozofii dzia∏ali sofiÊci, którzy przedmiotem

swoich dociekaƒ uczynili cz∏owieka. Protagoras – jeden z sofistów – ma-
wia∏: „miarà wszystkich rzeczy jest cz∏owiek”. Przedmiotem dociekaƒ sofi-
stów by∏y tak˝e wartoÊci. Uwa˝ali, ˝e sà one wzgl´dne, gdy˝ odpowiadajà
interesom konkretnego cz∏owieka bàdê spo∏eczeƒstwa. SofiÊci byli tak˝e
pierwszymi p∏atnymi nauczycielami. W V w. p.n.e. Sokrates, a póêniej
Platon (jego uczeƒ), og∏osili, w przeciwieƒstwie do sofistów, ˝e istniejà
wartoÊci sta∏e, takie jak sprawiedliwoÊç i dobro. Sokrates wyodr´bni∏ tak-
˝e „wartoÊci liche”, takie jak: tchórzostwo, mÊciwoÊç i nienawiÊç. Dlatego
filozofa najwa˝niejszà sprawà w ˝yciu cz∏owieka by∏o poszukiwanie dobra.

Platon do tych rozwa˝aƒ doda∏, ˝e istniejà ponad Êwiatem hierarchicz-

nie u∏o˝one idee. Najwa˝niejszymi z nich sà idee dobra, prawdy i pi´kna.

ludzkie zdziwie-
nie wobec
Êwiata êród∏em
filozofii

przejÊcie od
mitologiczne-
go do racjo-
nalnego wyja-
Ênienia Êwiata

próby poszu-
kiwania pra-
przyczyny
Êwiata

rozwój filozofii
przyrody

cz∏owiek
i wartoÊci
przedmiotem
dociekaƒ
sofistów

107

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

Ale istniejà tak˝e inne idee: spo∏eczeƒstwa, cz∏owieka i po-
szczególnych rzeczy. Platon dzieli∏ Êwiat na idealny i zmy-
s∏owy, nasz Êwiat. Âwiat idealny stanowi doskona∏y proto-
typ, którego niedoskona∏ym odwzorowaniem jest Êwiat
materialny.

Platon (428–347 r. p.n.e.)

Prawdziwe imi´ filozofa brzmia∏o Aristokles, jednak ze wzgl´du na sil-
nà budow´ cia∏a zosta∏ nazwany Platonem (barczystym). By∏ starannie
wykszta∏cony, wiele podró˝owa∏, odwiedzi∏ mi´dzy innymi Sycyli´,
Egipt i prawdopodobnie Kret´. Wwieku 20 lat zosta∏ uczniem Sokrate-
sa i poÊwi´ci∏ si´ filozofii.

W IV w. p.n.e. dzia∏a∏ uczeƒ Platona, Arystoteles, najwszechstronniejszy

myÊliciel i uczony staro˝ytnoÊci. Obaj ci filozofowie za∏o˝yli w Atenach
swoje szko∏y filozoficzne: Platon w gaju poÊwi´conym greckiemu herosowi
Akademosowi (stàd wzi´∏a si´ nazwa „akademia”), a Arystoteles w ogro-
dach Lykejonu (stàd nazwa „liceum”). Arystoteles by∏ pierwszym, który
próbowa∏ uporzàdkowaç myÊlenie nie tylko co do treÊci, ale tak˝e stosow-
nie do formy (logika formalna). Dokona∏ podzia∏u nauk na trzy grupy: na-
uki teoretyczne (metafizyka, fizyka i matematyka), nauki praktyczne (ety-
ka i polityka) oraz nauki wytwórcze (sztuka i retoryka). Zajmujàc si´ teorià
polityki, wyodr´bni∏ trzy ustroje prawid∏owe (monarchi´, arystokracj´ i po-
litej´) i trzy nieprawid∏owe (tyrani´, oligarchi´ i demokra-
cj´). Arystoteles pozostawi∏ wiele prac poÊwi´conych na-
ukom przyrodniczym, zainteresowa∏ si´ nawet kosmologià,
próbujàc dociec prawdziwego obrazu Êwiata. Wywar∏ prze-
mo˝ny wp∏yw na dalszy rozwój nauki i filozofii europejskiej.

Arystoteles (384–322 r. p.n.e.)

By∏ synem Nikomachosa, lekarza dworu macedoƒskiego. Wwieku 17 lat
uda∏ si´ do Aten, gdzie rozpoczà∏ nauk´ u Platona. W342 r. p.n.e. Filip II
Macedoƒski zatrudni∏ go jako wychowawc´ swego syna Aleksandra. Ary-
stoteles pe∏ni∏ t´ funkcj´ przez 7 lat, po czym powróci∏ do Aten. Oskar˝o-
ny przez stronnictwo antymacedoƒskie o bezbo˝noÊç zosta∏ wygnany
z miasta i uda∏ si´ do Chalkis na wyspie Eubeja, gdzie zmar∏.

W okresie hellenistycznym (330–30 r. p.n.e.) rozwin´∏y si´ istotne kie-

runki filozoficzne, takie jak stoicyzm i epikureizm. W Atenach dzia∏ali tak-
˝e cynicy, przekonani, ˝e szcz´Êliwym jest tylko ten, kto ˝yje zgodnie z na-
turà i ogranicza swe potrzeby do minimum. Najbardziej znanym cynikiem
by∏ Diogenes, któremu tradycyjnie przypisuje si´ zamieszkanie w beczce.

Przez filozofi´ w czasach staro˝ytnych rozumiano ca∏à wiedz´ rozumo-

wà. Wszechstronne zainteresowanie Êwiatem prowadzi∏o do rozwoju na-
uki. Filozofowie byli zatem ludêmi nauki. Najlepszym przyk∏adem jest tu
Arystoteles, uprawiajàcy niemal wszystkie dziedziny wiedzy. Filozofowie
nie gromadzili wiedzy, jak to mia∏o miejsce we wschodnich cywilizacjach,
ale starali si´ jà porzàdkowaç i wykorzystywaç.

podzia∏ nauk
na teoretycz-
ne, praktyczne
i wytwórcze

stoicyzm – cnota,
czyli zachowanie
równowagi ducho-
wej, jest najwy˝-
szym dobrem
cz∏owieka
epikureizm
– szcz´Êcie uto˝sa-
miane z brakiem
cierpieƒ, jest g∏ów-
nym celem cz∏owie-
ka; póêniej: dà˝enie
do przyjemnoÊci

108

II. Staro˝ytnoÊç

Teatr i literatura grecka

Podobnie jak w wypadku architektury, malar-

stwa i rzeêby, równie˝ w dziedzinie literatury
Grecy zawdzi´czali wiele rozwiàzaƒ cywilizacjom
Bliskiego Wschodu. Oko∏o IX w. p.n.e. przej´li
od Fenicjan alfabet i przetworzyli go zgodnie
z charakterem swojego j´zyka. Dzi´ki temu spi-
sane zosta∏y poematy epickie w´drownego Êpie-
waka Homera: Iliada i Odyseja, wczeÊniej przeka-
zywane ustnie. Sta∏y si´ one podstawà greckiego
wychowania. Inne utwory ludowej poezji epic-
kiej, nie zachowa∏y si´ do naszych czasów.

Drugim wielkim poetà epickim Grecji by∏ Hezjod. W przeciwieƒstwie

do Homera, którego istnienie bywa kwestionowane, Hezjod jest posta-
cià historycznà. Jego najwa˝niejsze dzie∏o to Teogonia, zawierajàca opis
powstania Êwiata i bogów.

Równolegle z epikà rozwija∏a si´ poezja liryczna. Najs∏awniejszà

greckà poetkà lirycznà by∏a Safona. Pochodzi∏a z Mityleny na wyspie
Lesbos, gdzie za∏o˝y∏a religijny kràg poÊwi´cony kultowi Afrodyty. Gro-
madzi∏a w nim dziewcz´ta, które czci∏y bogini´ modlitwami i poezjà. Sa-
fona pozostawi∏a wiele pi´knych pieÊni mi∏osnych i hymnów, w których
subtelnie wyra˝a∏a uczucia mi∏oÊci i przyjaêni.

Wybitnymi przedstawicielami liryki byli tak˝e: Solon – ateƒski prawo-

dawca i poeta zarazem, bajkopisarz Ezop oraz Pindar z Teb, który two-
rzy∏ pieÊni ˝a∏obne, hymny na czeÊç bogów i zwyci´zców igrzysk.

Oko∏o po∏owy VI w. p.n.e. wykszta∏ci∏ si´ trzeci rodzaj literacki:

dramat, dzielàcy si´ na tragedi´ i komedi´. Poczàtek tym gatunkom da∏y
obchody Êwiàt ku czci Dionizosa. Dionizje Wielkie, czyli Miejskie,
obchodzone by∏y na prze∏omie marca i kwietnia. W trakcie uroczystoÊci
chór wykonywa∏ hymny na czeÊç boga. By∏ to zalà˝ek tragedii. Poczàtki

Fragment wazy przedstawiajàcy Êmierç Achillesa

Iliada jest eposem opowiadajàcym histori´ kilkudziesi´ciu dni z ostatniego roku dziesi´cioletniego obl´˝enia
Troi przez wojska greckie. Zarzewiem wojny by∏ spór o Helen´, najpi´kniejszà kobiet´, która zosta∏a uprowa-
dzona do Troi przez Parysa. G∏ównà postacià dzie∏a jest Achilles, grecki heros, który opuszcza obóz Greków,
gdy ich wódz Agamemnon odbiera mu pi´knà brank´ – Bryzejd´. Wraca jednak na pole walki na wieÊç
o Êmierci swego przyjaciela Patroklesa. Achilles ginie pod Trojà z r´ki Parysa. Ta w∏aÊnie scena zosta∏a przed-
stawiona przez artyst´ na wazie.

epickie po-
ematy Home-
ra podstawà
greckiego wy-
chowania

rozwój liryki

obchody ku
czci Dionizosa
– narodziny
dramatu

Homer (VIII w. p.n.e.)

109

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

komedii wià˝à si´ z obchodami Dionizji Ma∏ych, czyli Wiejskich, które
wypada∏y na koniec grudnia i poczàtek stycznia. Mia∏y one form´ zaba-
wy ludowej zwiàzanej ze Êwi´tem otwierania naczyƒ z m∏odym winem.

W VI w. p.n.e. z chóru uczestniczàcego w obrz´dach wy∏oni∏ si´ prze-

wodnik (koryfeusz), a nast´pnie aktorzy. W tym wieku i w nast´pnym
wykrystalizowa∏ si´ dramat i ukszta∏towa∏a klasyczna budowla teatralna.
Na prze∏om tych dwóch wieków przypada twórczoÊç trzech najwi´kszych
tragików greckich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. W V w. p.n.e.
nast´puje rozkwit komedii. Najwybitniejszym komediopisarzem grec-
kim, by∏ Arystofanes.

Obchody Wielkich Dionizji przyczyni∏y si´ do powstania budowli te-

atralnych. Poczàtkowo chór wyst´powa∏ na ubitej ziemi, wokó∏ o∏tarza
Dionizosa, z trzech stron obudowanego trybunami dla widzów. Ajschylos
zainicjowa∏ budow´ tak zwanej skene. By∏ to budynek s∏u˝àcy za gardero-
b´ dla aktorów, a jego Êciany tworzy∏y t∏o dla przedstawienia. Najwa˝niej-
szà cz´Êcià teatru by∏a kolista orchestra, na której wyst´powa∏y chóry, oto-
czona widownià. Póêniej orchestra uleg∏a zmniejszeniu, a widownia na
zboczu wzgórza uformowa∏a si´ w amfiteatr z kamiennymi ∏awami.

Widowiska teatralne odbywa∏y si´ dwa razy w roku podczas Êwiàt reli-

gijnych. Po∏àczone one by∏y z igrzyskami teatralnymi, które organizowa-
∏o i finansowa∏o trzech choregów, wyznaczonych przez archonta spoÊród

Teatr w Delfach

Teatr w Delfach obok teatru w Epidauros jest jednym z najlepiej zachowanych na tere-
nie Grecji. Ka˝da budowla teatralna by∏a wznoszona wed∏ug ustalonego kanonu. Sk∏a-
da∏y si´ na nià: kolista orchestra, na której wyst´powa∏ chór; teatron, czyli widownia;
skene – rekwizytornia i garderoba dla aktorów; proskenion – estrada, na której wyst´-
powali aktorzy. Teatron, czyli schodkowa widownia, by∏a usytuowana na stoku wzgó-
rza. DojÊcie do miejsc u∏atwia∏y szerokie przejÊcia. Teatry mog∏y pomieÊciç doÊç du˝à
liczb´ widzów, na przyk∏ad teatr Dionizosa w Atenach oko∏o 17 tysi´cy.

najwi´ksi
dramaturdzy
greccy

powstanie
budowli
teatralnych

choreg – w sta-
ro˝ytnej Grecji
obywatel polis
zobowiàzany do
wystawienia w∏a-
snym kosztem
(m.in. zaopatrze-
nie w kostiumy)
chóru na igrzy-
ska teatralne lub
muzyczne

II. Staro˝ytnoÊç

obywateli miasta. Na kilka dni przed uroczystoÊciami autorzy przygoto-
wywanych dzie∏ prezentowali chór i aktorów oraz treÊç sztuk. Aktorami
byli m´˝czyêni, którzy grali tak˝e role ˝eƒskie. Wyst´powali w kostiu-
mach o symbolicznym kroju lub kolorze, maskach i butach na koturnie.
Przedstawieniom towarzyszy∏a muzyka instrumentalna.

Do literatury pi´knej Grecy zaliczali równie˝ dziejopisarstwo, czyli

historiografi´. Za jej twórc´ uwa˝a si´ Herodota z Halikarnasu.

Religia i bogowie greccy

Zanim narodzi∏a si´ mitologia, b´dàca zbiorem opowieÊci o bogach

i bohaterach, Grecy oddawali czeÊç si∏om przyrody. Czcià otaczano
drzewa, kamienie, groty i jaskinie, zwierz´ta. Na przyk∏ad na Krecie roz-
powszechniony by∏ kult byka, w Tesalii – mrówki, a w Delfach – wilka.
Bogom poczàtkowo nadawano cechy zwierz´ce. Powszechnie wierzono
w demony. Bardzo wa˝ny dla staro˝ytnych Greków by∏ kult zmar∏ych.
Wierzono, ˝e tylko liczne dary, uczta na czeÊç zmar∏ego mogà zapobiec
jego powrotowi na ziemi´ pod postacià upiora.

Dzi´ki poezji epickiej znamy wyobra˝enia greckich bóstw i ich póê-

niejsze przemiany. Homer i Hezjod przedstawili ca∏y panteon bogów
olimpijskich. Bogowie ci, podobni do ludzi pod wzgl´dem swych przy-
war, obdarzeni byli nieÊmiertelnoÊcià, wiecznà m∏odoÊcià i urodà. Ale
niektóre bóstwa mia∏y nadal cechy zwierz´ce, jak na przyk∏ad koêlonogi
i rogaty Pan – bóg lasów, pasterzy i ich stad, satyrowie oraz centaury. Za-
zwyczaj te˝ zwierz´, które najpierw wyobra˝a∏o boga, z czasem stawa∏o
si´ jego towarzyszem, na przyk∏ad Atena wyst´powa∏a z sowà.

Hezjod uporzàdkowa∏ tradycyjne wierzenia ludowe i nada∏ im nowe

znaczenie. W Teogonii zawar∏ opis Êwiata wy∏aniajàcego si´ z chaosu
i ukaza∏ mi´dzy innymi pierwszà par´ bogów: Uranosa – Niebo i Gaj´
– Ziemi´. Hezjod przekaza∏ równie˝ wiele mitów, wÊród nich te o po-
wstaniu cz∏owieka – o Prometeuszu i puszce Pandory.

Od czasów archaicznych w Grecji rozwija∏ si´ tak˝e pràd religijny

zwany orfizmem. Za∏o˝ycielem mia∏ byç mityczny muzyk Orfeusz.
W wierzeniach orfików najwa˝niejszà rol´ odgrywa∏ Zeus – bóg b´dàcy
êród∏em wszystkiego, co ˝yje i istnieje.

W Grecji nie istnia∏ oddzielny i uprzywilejowany stan kap∏aƒski. W naj-

wczeÊniejszym okresie ojciec rodziny by∏ jednoczeÊnie kap∏anem sprawu-
jàcym domowe kulty. Póêniej kap∏anem, sprawujàcym obrz´dy, móg∏ byç
ka˝dy ze zwyk∏ych obywateli, zarówno m´˝czyzna, jak i kobieta. Kap∏ani
stali te˝ na stra˝y Êwiàtyƒ, ale nie zajmowali si´ nauczaniem ludzi.

Najwa˝niejszà cz´Êcià obrz´dów religijnych by∏a ofiara. Sk∏adano

w niej zwierz´ta, zbo˝e, owoce i wino. Bogu przeznaczano t∏uszcz, skór´
i koÊci zwierz´cia, a pozosta∏e cz´Êci zjadano w trakcie uczty. Codziennà
ofiarà by∏a libacja, czyli odlanie kilku kropli wina dla boga w czasie
uczty. Niekiedy sk∏adano ofiary z ludzi, ale z czasem zastàpiono je ofiarà
ze zwierzàt. Cz´Êcià kultu by∏y tak˝e igrzyska i procesje.

satyr (gr. Sáty-
ros) – bo˝ek
p∏odnoÊci i uro-
dzaju o postaci
m´˝czyzny z ro-
gami i koêlimi
nogami

centaur
(gr. Kéntauros)
– istota o wyglà-
dzie konia z g∏o-
wà i torsem
m´˝czyzny

panteon
(gr. pantheon
– Êwiàtynia po-
Êwi´cona
wszystkim bo-
gom) – ogó∏
bóstw powiàza-
nych zwiàzkami
rodzinnymi

rozwój dziejo-
pisarstwa

rozpowszech-
nienie kultu
zmar∏ych

uporzàdkowa-
nie wierzeƒ
ludowych
w system
mitów

110

111

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

Istotnà rol´ w ˝yciu religijnym Greków odgrywa∏y wyrocznie i wró˝by.

Rozmaite znaki: uderzenia piorunów, lot ptaków, uk∏ad wn´trznoÊci
zwierzàt sk∏adanych w ofierze, sny mia∏y objawiaç wol´ boskà. Najs∏yn-
niejsza grecka wyrocznia znajdowa∏a si´ w Delfach.

Podstawowym miejscem kultu religijnego by∏y Êwiàtynie poÊwi´cone

ró˝nym bogom. Ka˝de miasto posiada∏o swojego boskiego patrona. Gre-
cy oddawali czeÊç bogom tak˝e w grotach, Êwi´tych gajach i przy êró-
d∏ach. Wa˝nym elementem kultu by∏y misteria. Najs∏ynniejsze odbywa∏y
si´ w Eleusis w Attyce i by∏y poÊwi´cone bogini Demeter i Korze. W mia-
r´ jak Grecy kolonizowali nowe obszary, przejmowali i dostosowywali do
swoich wierzeƒ zastane na nich kulty. Tak sta∏o si´ na przyk∏ad z kultem
egipskiej bogini Izydy. W okresie hellenistycznym zapoczàtkowany zosta∏
tak˝e boski kult w∏adcy.

Sport i igrzyska, ich rola w ˝yciu staro˝ytnych Greków

Sport odgrywa∏ ogromnà rol´ w ˝yciu Greków. Najwa˝niejszym

Êwi´tem sportowym by∏y igrzyska olimpijskie. Za ich twórc´ uchodzi∏
Herakles, mityczny heros. Najwa˝niejsze igrzyska odbywa∏y si´ ku czci

Wyrocznia w Delfach

Wyrocznia delficka, po∏o˝ona w górach Parnas, by∏a poÊwi´cona Apollinowi. Wierzono,
˝e bóg poprzez swoje kap∏anki – Pytie udziela odpowiedzi na pytania pielgrzymów.
WnajÊwi´tszym miejscu wyroczni tak zwanym adytonie, w oparach gazów Pytie wyg∏a-
sza∏y przepowiednie, które nast´pnie kap∏ani uk∏adali w wierszowanej formie i przeka-
zywali wiernym. Do wyroczni zwraca∏y si´ równie˝ ca∏e polis przed podj´ciem wa˝nych
decyzji i wypraw wojennych. Âwiàtyni´ w Delfach Grecy uwa˝ali za Êrodek Ziemi. Na jej
terenie znajdowa∏ si´ kamieƒ oznaczajàcy miejsce b´dàce centrum Êwiata.

istotna rola
wyroczni
i wró˝b w ˝y-
ciu Greków

misteria (∏ac.
mysterium – ta-
jemnica) – forma
kultu po∏àczona
z procesjami, wi-
dowiskami, taƒ-
cami, Êpiewami

112

II. Staro˝ytnoÊç

Zeusa w Olimpii. Pierwsze zawody rozegrane zosta∏y w 776 r. p.n.e. i do
393 r. n.e. odbywa∏y si´ nieprzerwanie co cztery lata. Ten czteroletni
okres pomi´dzy igrzyskami Grecy nazywali olimpiadà. Przed rozpocz´-
ciem igrzysk og∏aszano „Êwi´ty pokój”, w trakcie którego zaprzestawano
wszelkich wojen. Zawody trwa∏y pi´ç dni, zawsze podczas letniego przesi-
lenia dnia z nocà. Pierwszego dnia odbywa∏y si´ zawody w bieganiu, dru-
giego – tak zwany pentatlon (pi´ciobój), na który sk∏ada∏ si´: skok, bieg,
rzut dyskiem, rzut oszczepem i zapasy. W trzecim dniu rozgrywano pan-
kration, czyli zawody w boksie i zapasach, w czwartym – wyÊcigi konnych
zaprz´gów. Piàty dzieƒ igrzysk, na który przypada∏a pe∏nia Ksi´˝yca, by∏
dniem zwyci´zców. Nagradzano ich wieƒcami z ga∏àzek drzewa oliwnego
i otrzymywali prawo wystawienia swego posàgu w Êwi´tym gaju Zeusa.

Wszystkie konkurencje odbywa∏y si´ na stadionie. Mia∏ on kszta∏t

wyd∏u˝onej elipsy, z torem do wyÊcigów konnych i z amfiteatralnà

widownià. Nazwa „stadion” pochodzi∏a
od odleg∏oÊci, jakà zawodnicy pokony-
wali w biegu – 1 stadion liczy∏ 192,
27 m d∏ugoÊci. Stadion w Olimpii móg∏
pomieÊciç 45 tysi´cy widzów. Igrzyska
w Olimpii by∏y ogólnogreckà uroczysto-
Êcià. Kres ich rozgrywaniu po∏o˝y∏ cesarz
Teodozjusz, który zakaza∏ zawodów jako
praktyk pogaƒskich.

Myron: Dyskobol (ok. 450 r. p.n.e.) – rzymska
kopia wykonana wed∏ug bràzowego orygina∏u

Artysta mistrzowsko przedstawi∏ cia∏o ludzkie
w ruchu. Poza modela nie jest jednak przyk∏adem
najdogodniejszej pozycji do rzucenia dyskiem.

Czy wiesz, ˝e...

Idea nieprowadzenia walk zbrojnych w dni Êwiàteczne (Êwi´ty pokój) by∏a zna-
na nie tylko w staro˝ytnoÊci. WÊredniowiecznej Europie KoÊció∏ wprowadzi∏
tzw.

treuga Dei

(rozejm bo˝y) na czas od Êrody wieczorem do poniedzia∏ku rano

oraz w trakcie takich Êwiàt, jak Bo˝e Narodzenie, adwent, okres Wielkanocy.

zawody m.in.
w bieganiu,
boksie, rzucie
dyskiem

pierwsze
igrzyska
olimpijskie

113

4. Kultura i nauka staro˝ytnych Greków. ˚ycie religijne Greków

Poza igrzyskami olimpijskimi rozgrywano tak˝e igrzyska w innych

miastach. W Fokidzie odbywa∏y si´ igrzyska pytyjskie na czeÊç Apollina.
Poczàtkowo obejmowa∏y tylko zawody muzyczne, póêniej do∏àczono do
nich wyÊcigi konnych wozów i zawody gimnastyczne. Zwyci´zcy otrzymy-
wali wieniec wawrzynowy. Zawody te odbywa∏y si´ co cztery lata, w ka˝-
dym trzecim roku olimpiady. W Nemei rozgrywano zawody poÊwi´cone
Zeusowi Nemejskiemu, a zwyci´zców wieƒczono bluszczem. Ku czci Po-
sejdona co cztery lata odbywa∏y si´ igrzyska istmijskie w Koryncie. W ich
programie znajdowa∏y si´ zawody muzyczne, gimnastyczne i hippiczne,
a zwyci´zców nagradzano wieƒcem z liÊci suszonego selera. Odbywa∏y
si´ tak˝e igrzyska, w których udzia∏ bra∏y kobiety. W pozosta∏ych zawo-
dach nie wolno by∏o im uczestniczyç ani zasiadaç na widowni.

Równie˝ ka˝de polis organizowa∏o swoje zawody sportowe. W mia-

stach wydzielone by∏y place, gdzie çwiczono i uprawiano sporty. W VI w.
p.n.e. by∏y to prymitywne bie˝nie i boiska urzàdzane pod go∏ym niebem,
nad brzegami rzek. Od IV w. p.n.e. w ka˝dym mieÊcie znajdowa∏ si´
kompleks budynków nazywany gimnazjonem. Gimnazjony miejskie by∏y
dost´pne dla wszystkich wolnych obywateli miasta i czynne od wschodu
do zachodu s∏oƒca. åwiczàcy byli podzieleni na grupy wiekowe i mieli
wyznaczony czas na trening.

Igrzyska olimpijskie odegra∏y du˝à rol´ w historii Grecji. Czteroletnie

okresy mi´dzy igrzyskami sta∏y si´ podstawà rachuby czasu. Budzi∏y rów-
nie˝ poczucie jednoÊci i wspólnoty u Greków. Idea igrzysk, zakoƒczo-
nych w IV w. n.e., zosta∏a ponownie podj´ta w XIX w. Do dzisiaj olim-
piady sà Êwi´tem sportu i dobrej rywalizacji w duchu przyjaêni.

Pytania i çwiczenia

1. Korzystajàc z ilustracji zawartych w podr´czniku, omów rozwój sztuk

(architektura, rzeêba i ceramika) w Atenach. Jakà rol´ w kreowaniu
sztuk pi´knych odgrywa∏y religia i paƒstwo?

2. Wiele dzie∏ sztuki zosta∏o wywiezionych poza granice Grecji i umiesz-

czonych w muzeach, gdzie sà odpowiednio przechowywane i konser-
wowane. Pozostawione w pierwotnych miejscach uleg∏yby zniszcze-
niu. Jak w tej sytuacji oceniasz problem wywozu dzie∏ sztuki?

3. Porównaj grecki teatr ze wspó∏czesnym. Co je ∏àczy, a co ró˝ni? Dla-

czego twórczoÊç greckich dramaturgów ma wymiar ponadczasowy?

4. Dlaczego idea olimpijska przezwyci´˝a wszelkie bariery i utrudnie-

nia? Jakà rol´ odgrywajà wspó∏czeÊnie zawody sportowe i sport ama-
torski oraz zawodowy?

5. Przeczytaj poni˝szy tekst êród∏owy. Na jego podstawie spróbuj okre-

Êliç rol´ filozofii w ˝yciu Ateƒczyka.

zawody
muzyczne,
gimnastyczne
i hippiczne

budowa
oÊrodków
przeznaczo-
nych do
çwiczeƒ
fizycznych

114

II. Staro˝ytnoÊç

Tekst êród∏owy

„(...) Nigdy nie przestan´ filozofowaç, przestrzegaç was i wykazywaç ka˝de-
mu, kogo tylko spotkam, mówiàc jak zwykle: Cz∏owiecze zacny, toÊ ty jest
Ateƒczykiem, obywatelem wielkiego miasta, s∏awnego z màdroÊci i pot´gi,
a nie wstyd ci troszczyç si´ o majàtek i o jego nieustanne powi´kszanie,
o twojà opini´ i czeÊç – a o rozum i o prawd´, i o dusz´ twojà nie troszczysz
si´ wcale i nie dbasz o to, aby by∏a jak najlepsza? A jeÊli ktoÊ z was temu za-
przeczy i powie, ˝e dba o to, to go wcale od razu nie puszcz´ i nie pójd´ so-
bie w swojà stron´, tylko b´d´ go pyta∏, bada∏ i zbija∏, a jeÊli dojd´ do przeko-
nania, ˝e on nie ma prawdziwej arte, a tylko tak mówi, to b´d´ go ∏aja∏, ˝e
wcale nie dba o rzeczy najwi´cej warte, a znacznie wi´cej o rzeczy bez warto-
Êci. Tak b´d´ czyni∏ z m∏odymi i starymi, kogo tylko spotkam, z obcymi i swo-
imi, a bardziej ze swoimi, boÊcie mi bli˝si krwià. Bo wiedzcie o tym, ˝e tak mi
ka˝e bóg, a ja myÊl´, nie macie tu w mieÊcie nic cenniejszego jak ta moja s∏u˝-
ba bo˝a. Bo ja przecie˝ nic innego nie robi´, tylko chodz´ po mieÊcie i przeko-
nuj´ m∏odszych i starszych z was, ˝eby ani o cia∏o, ani o majàtek nie dbali
pierwej ani tak bardzo, jak o doskona∏oÊç duszy”.

Platon, Apologia (Obrona Sokratesa), cyt. za: W. Jaeger, Paideia, t. II, t∏um. M. Plezia,
Warszawa 1964, s. 87.

6. Przeczytaj poni˝szy tekst êród∏owy i odpowiedz na pytanie: Czym jest

szcz´Êcie wed∏ug Arystotelesa?

Tekst êród∏owy

„(...) stàd rodzi si´ pytanie, czy szcz´Êcie uzyskaç mo˝na poprzez nauk´, czy
przez przyzwyczajenie lub inny jakiÊ rodzaj çwiczenia, czy te˝ dzi´ki jakiemuÊ
zrzàdzeniu boskiemu lub dzi´ki przypadkowi. Owó˝ jeÊli istnieje w ogóle coÊ,
co ludzie zawdzi´czajà bogom, to chyba i szcz´Êcie jest darem bo˝ym i to bar-
dziej ani˝eli którekolwiek z dóbr ludzkich, skoro jest najcenniejszym z nich;
ale to mo˝e nale˝y raczej do innego rodzaju rozwa˝aƒ; jeÊli zaÊ nawet szcz´-
Êcie nie jest darem niebios, lecz zdobywa si´ je dzi´ki dzielnoÊci i jakiejÊ nauce
czy çwiczeniu, to mimo to nale˝y – jak si´ zdaje – do rzeczy najbardziej bo-
skich. To bowiem, co jest nagrodà i celem dzielnoÊci, zdaje si´ byç czymÊ naj-
lepszym i boskim i b∏ogos∏awieƒstwem.

W takim razie jest te˝ szcz´Êcie czymÊ powszechnie dost´pnym; bo mo˝e

dzi´ki pewnego rodzaju nauce i starannoÊci staç si´ udzia∏em wszystkich, któ-
rzy nie sà, skutkiem jakby kalectwa jakiegoÊ, niezdolni do dzielnoÊci. (...)

Odpowiedê na nasze pytanie wynika te˝ z definicji szcz´Êcia, wedle której

jest nim pewnego rodzaju czynnoÊç duszy zgodna z wymogami jej dzielnoÊci”.

Arystoteles, Etyka nikomachejska, t∏um. D. Gromska, Warszawa 1956, s. 28.

Literatura pomocnicza

I. Bie˝uƒska-Ma∏owist, Kobiety antyku. Talenty, ambicje, nami´tnoÊci, Warszawa 1993.
R. Flaceliere, ˚ycie codzienne w Grecji za czasów Peryklesa, t∏um. Z. Bobowicz, J. Tar-

galski, Warszawa 1985.

R. Graves, Mity greckie, t∏um. H. Krzeczkowski, Warszawa 1992.
L. Winniczuk, Ludzie, zwyczaje, obyczaje staro˝ytnej Grecji i Rzymu, cz. I, Warszawa 1987.

115

5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny

5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny

• Rozwój paƒstwa macedoƒskiego rozpoczyna si´ za panowania króla Filipa II.
• Po zwyci´skiej dla Macedoƒczyków bitwie pod Cheronejà w Beocji w 338 r. p.n.e.

greckie polis zostajà podporzàdkowane Filipowi II.

• Syn Filipa II Aleksander III Wielki doprowadzi∏ Macedoni´ do rozkwitu. W wy-

niku licznych wypraw wojennych zdoby∏ Persj´, Egipt, Syri´ i Iran, dotar∏ rów-
nie˝ do Indii.

• Wyprawy Aleksandra przyczyni∏y si´ do rozprzestrzenienia si´ greckiej kultury

i j´zyka oraz przemieszania z kulturami wschodnimi. Rozpoczà∏ si´ tak zwany
okres hellenistyczny, trwajàcy od 323 do 30 r. p.n.e.

• Po Êmierci Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. jego monarchia rozpad∏a si´ na

liczne paƒstwa hellenistyczne.

Macedonia za panowania Filipa II

Staro˝ytni Grecy okreÊlali wszystkie ludy obcoj´zyczne mianem barba-

rzyƒców

1

. Za takie barbarzyƒskie paƒstwo wi´kszoÊç Greków uwa˝a∏a

Macedoni´, sàsiadujàcà z nimi od pó∏nocy. Macedonia obejmowa∏a ob-
szar wi´kszy ni˝ którekolwiek greckie paƒstwo (ok. 40 tys. km

2

), jej stolica

znajdowa∏a si´ w Pelli. Etniczna przynale˝noÊç Macedoƒczyków do dziÊ
budzi wiele wàtpliwoÊci. Wspó∏czeÊnie wyró˝nia si´ dwa stanowiska doty-
czàce ich pochodzenia. Jedno zak∏ada, ˝e Macedoƒczycy mówili w dialek-
cie greckim, tak wi´c nale˝eli do pó∏nocnej grupy Greków. Drugie nato-
miast dostrzega u Macedoƒczyków powiàzania z ludami trackimi lub
iliryjskimi i przyjmuje, ˝e Macedoƒczycy to jedno z plemion s∏owiaƒskich.

Poczàtki powstania paƒstwa macedoƒskiego sà nieznane. W latach

siedemdziesiàtych V w. p.n.e. Macedonia wyzwoli∏a si´ spod dominacji
perskiej, ale do po∏owy IV w. p.n.e. nie odgrywa∏a wi´kszej roli w Êwiecie
Êródziemnomorskim. Walki dynastyczne i koniecznoÊç odpierania najaz-
dów obcych plemion tak bardzo os∏abi∏y paƒstwo macedoƒskie, ˝e sta∏o
si´ ono zale˝ne od Teb. W grupie zak∏adników wys∏anych do Teb w celu
zabezpieczenia podleg∏oÊci Macedonii znalaz∏ si´ póêniejszy król Filip II.
Uwa˝na obserwacja organizacji greckiej polis i jej armii pozwoli∏a Fili-
powi po powrocie do Macedonii dokonaç niezb´dnych reform, gdy
w 359 r. p.n.e. zasiad∏ na tronie. Jedna z reform obj´∏a armi´, którà król
zorganizowa∏ na wzór tebaƒski. Sk∏ada∏a si´ ona z konnicy, a w boju sto-
sowano falang´, którà tworzy∏a ci´˝ka piechota uzbrojona w d∏ugie
oszczepy zwane sarisami. Ca∏e paƒstwo zosta∏o podzielone na okr´gi,
z których powo∏ywani byli ˝o∏nierze.

Filip zjednoczy∏ paƒstwo macedoƒskie, upora∏ si´ z niebezpieczeƒ-

stwem gro˝àcym ze strony plemion trackich i iliryjskich, a nast´pnie rozpo-
czà∏ systematyczne podbijanie kolonii greckich na wybrze˝u macedoƒskim.

1

Barbarzyƒca (z gr. barbaros – cudzoziemiec) – poniewa˝ okreÊlenie to powsta∏o w czasach

wojen Greków z Persami, mia∏o dla tych pierwszych negatywne znaczenie, ale oznacza∏o
tak˝e cz∏owieka mówiàcego niezrozumia∏ym j´zykiem.

zale˝noÊç
Macedonii
od Teb

reformy
Filipa II i zjed-
noczenie
paƒstwa ma-
cedoƒskiego

podbój kolonii
greckich

II. Staro˝ytnoÊç

Zaczà∏ równie˝ coraz bardziej ingerowaç w sprawy Grecji, która – sk∏ó-
cona wewn´trznie – nie potrafi∏a si´ przeciwstawiç Macedoƒczykowi.
Wykorzystujàc trwanie tak zwanej Êwi´tej wojny o zwierzchnictwo nad
Delfami, Filip zajà∏ Tesali´, a w 348 r. p.n.e. zdoby∏ i zniszczy∏ miasto
Olint. Stronnictwo antymacedoƒskie, skupione wokó∏ Aten i Teb, zosta-
∏o pokonane w 338 r. p.n.e. podczas bitwy pod Cheronejà. Zwyci´ski Fi-
lip og∏osi∏ si´ hegemonem utworzonego Zwiàzku Korynckiego. Zwiàzek
skupi∏ wszystkie greckie polis poza Spartà, nieodgrywajàcà ju˝ w tym
czasie powa˝nej roli w Êwiecie greckim. Polis zachowa∏y swojà autono-
mi´, ale pod zwierzchnictwem króla macedoƒskiego.

Celem kolejnego podboju by∏a Persja. Idea wojny z Persami zjednoczy∏a

Greków i Macedoƒczyków. Filip, g∏oszàc has∏a ekspansji, trafi∏ na bardzo
podatny grunt. W Grecji sytuacja gospodarcza by∏a zró˝nicowana. W wielu
polis nastàpi∏ kryzys w rolnictwie i pojawi∏y si´ konflikty spo∏eczne. Skutki
takiej sytuacji mog∏a z∏agodziç kolonizacja nowych terenów. W 336 r. p.n.e.
Zwiàzek Koryncki podjà∏ decyzj´ o wojnie z Persjà i zleci∏ Filipowi jej pro-
wadzenie. Jednak w czasie przygotowaƒ do wyprawy Filip zosta∏ skryto-
bójczo zamordowany, a na czele wojsk stanà∏ jego syn Aleksander.

Czy wiesz, ˝e...

Stronnictwo antymacedoƒskie w Grecji by∏o wspierane przez wybitnego mów-
c´ ateƒskiego Demostenesa. Wi´kszà cz´Êç ˝ycia poÊwi´ci∏ on na walk´ z wp∏y-
wami macedoƒskimi. Zachowa∏y si´ jego mowy g∏oszone przeciwko Filipowi II
– Filipiki i Mowy olintyjskie. Demostenes pope∏ni∏ samobójstwo w 322 r. p.n.e.,
aby nie wpaÊç w r´ce poszukujàcych go Macedoƒczyków. Legenda mówi, ˝e
ten wielki mówca grecki pokona∏ swà wad´ wymowy d∏ugotrwa∏ymi çwiczenia-
mi nad brzegiem morza, przekrzykujàc z kamykami w ustach szum fal.

Aleksander Wielki

Heliopolis

Gaza

Tyr

Damaszek

Pella

Milet

Halikarnas

Aleksandria

Nikeforion

Arbela

Suza

Aleksandria

Aleksandria

Aleksandria

Proftazja

Aleksandria

Rambakia

Sogdes

Aleksandria

Aleksandria

Opiana

Aleksandria

(Kandahar)

Aleksandria

Aleksandria Arion

(Herat)

Aleksandria

Eschata

Aleksandria

Aleksandropolis

Markanda

(Samarkanda)

Aleksandria

Bukefala

Persepolis

Memfis

331

331

323

324

324

331

330

325

329

328

327

326

331

333

334

329

330

330

332

333

333

334

334

M

e

d

i

a

A

r

a

b

i

a

M

e

z

o

p

o

t

a

m

i

a

E

g

i

p

t

M

a

c

e

d

o

n

ia

T

r a

c

j a

F

r

y

g

i

a

K

a

p

a

d

o

c

j a

A r m e n i a

K a

r m

a n i a

P

a r

t i a

G e d r o z j a

B

a

k

t

r

i

a

C yr

en

a

j k

a

L

i b

i

a

G

re

c

ja

E

p

ir

Indus

In

d

u

s

Oxo

s

J. Aralskie

E

ufrat

Ha

lys

N

il

M o

r

z

e

Â

r

ó

d

z

i e

m n e

M o r z e

C z a

r n

e

M

o

r

z

e

K

a

s

p

ij

s

k

ie

Z

a

t

o

k

a

P

e r

s k a

O c e a n

I n d y j s k i

obszary podbojów Aleksandra Wielkiego

kierunki i lata marszu Aleksandra Wielkiego

miasta oblegane przez Aleksandra Wielkiego

miasta za∏o˝one przez Aleksandra Wielkiego

miejsca i rok bitew z Persami

Macedonia ok. 336 r. p.n.e.

skala 1:30 000 000

Podboje Aleksandra Wielkiego

116

Filip II
przywódcà
Zwiàzku
Korynckiego

grecko-
-macedoƒskie
plany podboju
Persji

117

5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny

Po Êmierci Filipa II w 336 r. p.n.e. na tronie macedoƒskim zasiad∏ je-

go syn Aleksander. Zosta∏ hegemonem Zwiàzku Korynckiego i objà∏
dowództwo wyprawy na Persj´. Wyprawa nie rozpocz´∏a si´ jednak
zgodnie z planami, gdy˝ w Grecji wybuch∏o powstanie antymacedoƒskie.
Dopiero po jego krwawym st∏umieniu w 335 r. p.n.e. i zapewnieniu sobie
uleg∏oÊci miast greckich Aleksander wyruszy∏ na Persj´. Przygotowana
armia liczy∏a 30 tysi´cy piechoty i 5 tysi´cy jazdy
konnej. By∏a to g∏ówna si∏a uderzeniowa. Zwià-
zek Koryncki uzupe∏ni∏ si∏y Aleksandra o 7 tysi´-
cy ˝o∏nierzy i 160 okr´tów.

Aleksander Wielki (356–323 r. p.n.e.)

Aleksander III Wielki by∏ synem Filipa II i pochodzàcej z Epi-
ru Olimpias. Poczàtkowo wychowywa∏ go Leonidas, krewny
jego matki, k∏adàc nacisk na wykszta∏cenie sprawnoÊci fi-
zycznej i odpornoÊci na trudy. Wpóêniejszym wieku wycho-
wawcà Aleksandra zosta∏ Arystoteles, sprowadzony na
dwór w Pelli przez Filipa.

Monarchia perska nie by∏a przygotowana do wojny. Od czasów króla

Kserksesa paƒstwo perskie s∏ab∏o w wyniku nieumiej´tnej polityki kolej-
nych w∏adców i wewn´trznych konfliktów. Ogromne dochody z danin
przeznaczano na utrzymanie dworu królewskiego. Pozycja i autorytet
królów podupad∏y, a coraz silniejszà w∏adzà zacz´li dysponowaç lokalni
ksià˝´ta. Zdajàc sobie spraw´ ze s∏aboÊci Persji, Aleksander rozpoczà∏
w 334 r. p.n.e. wypraw´. Armia macedoƒska przekroczy∏a Hellespont
i wesz∏a do Azji Mniejszej, gdzie w bitwie nad Granikiem rozbi∏a wojska
satrapów ma∏oazjatyckich. Chcàc zabezpieczyç si´ przed niebezpieczeƒ-
stwem odci´cia od wybrze˝a morskiego, Aleksander zaplanowa∏ podbi-
cie Fenicji, Syrii, Cypru i Egiptu. W trakcie realizacji tego planu Da-
riusz III, król perski, zaskoczy∏ Aleksandra i dosz∏o do bitwy pod Issos.
Po wygranej bitwie w r´ce armii macedoƒskiej dosta∏ si´ wojenny skarb
perski z∏o˝ony w Damaszku. Dariusz III zwróci∏ si´ do Aleksandra
z propozycjà zawarcia pokoju, oferujàc zwyci´zcy tereny Azji Mniejszej,
Syrii, Fenicji i Egiptu. Aleksander odrzuci∏ jednak ofert´ perskiego kró-
la. W 332 r. p.n.e. dotar∏ do Palestyny, którà okupowa∏ przez rok, a na-
st´pnie wkroczy∏ do Egiptu. Za∏o˝y∏ w nim miasto nazwane od jego
imienia Aleksandrià. W roku 331 p.n.e. opuÊci∏ Egipt i uda∏ si´ do Babi-
lonu, gdzie w bitwie pod Gaugamelà (331 r. p.n.e.) zada∏ ostatecznà
kl´sk´ Dariuszowi III. Aleksander zosta∏ obwo∏any królem perskim.

Po podbiciu Persji (lata 329–327 p.n.e.) Aleksander podjà∏ wypraw´

na Indie. Uda∏o mu si´ opanowaç Pend˝ab, jednak zaciek∏y opór lud-
noÊci, bardzo ucià˝liwe warunki klimatyczne, wyczerpanie ˝o∏nierzy
zmusi∏y go do przerwania wyprawy. Po powrocie do Babilonu Aleksan-
der poÊwi´ci∏ si´ planowaniu wyprawy do Arabii i umacnianiu swojego
w∏adztwa.

wyprawa
Aleksandra
na Persj´

Aleksander
królem
perskim

nieudana
wyprawa
Aleksandra
na Indie

118

II. Staro˝ytnoÊç

Aleksander rzàdzi∏ podbitymi terytoriami osobiÊcie. Do pomocy

dobiera∏ sobie ludzi pochodzàcych najcz´Êciej z arystokracji macedoƒ-
skiej, ale równie˝ miejscowej. Chcàc zrównaç Macedoƒczyków i Per-
sów, popiera∏ mieszane ma∏˝eƒstwa. Sam poÊlubi∏ najpierw córk´ bak-
tryjskiego ksi´cia Roksan´, a nast´pnie córk´ Dariusza III – Statejr´.
Na dworze przyjà∏ ceremonia∏ perski, a do swej armii w∏àcza∏ oddzia∏y
perskie. W 324 r. p.n.e. za˝àda∏ ubóstwienia swojej osoby i mimo po-
czàtkowego oporu greckich miast zosta∏ uznany za boga. W Egipcie by∏
czczony jako syn boga Ra. Apoteoza panujàcego mia∏a bardzo wyraêny
cel polityczny – taki kult by∏ czynnikiem jednoczàcym ró˝ne narodowo-
Êci w paƒstwie.

Aleksander du˝y nacisk k∏ad∏ na rozwój gospodarczy swego paƒstwa.

Nakaza∏ rozbudow´ sieci dróg, a za∏o˝ona w Egipcie Aleksandria mia∏a
odgrywaç rol´ najwa˝niejszego centrum handlowego ówczesnego Êwia-
ta. Zak∏ada∏ tak˝e mniejsze miasta, równie˝ nazwane jego imieniem,
w ró˝nych punktach paƒstwa. W∏adca mia∏ wiele ciekawych projektów
majàcych o˝ywiç handel, mi´dzy innymi budow´ kana∏u ∏àczàcego Mo-
rze Czerwone i Nil. Dalekosi´˝ne plany Aleksandra nie doczeka∏y si´
realizacji. Przerwa∏a je Êmierç króla w 323 r. p.n.e. Zmar∏ w wieku 32
lat. Do dziÊ historycy zastanawiajà si´ nad przyczynà jego Êmierci, wska-
zujàc malari´, tyfus lub otrucie. Po Êmierci Aleksandra rozpoczyna si´
rozpad utworzonego imperium. Wybuchajà liczne wojny na terenie
Grecji, Macedonii oraz Persji. Ostatecznie w tak zwanym okresie epi-
gonów wykszta∏cajà si´ trzy monarchie: Antygonidów w Macedonii,
Ptolemeuszy w Egipcie i Seleucydów w Mezopotamii, Syrii, Iranie i Azji
Mniejszej.

Kultura hellenistyczna i jej znaczenie

Wyprawy prowadzone przez Aleksandra Wielkiego zaowocowa∏y na

obszarze oikumene, czyli zamieszka∏ego Êwiata, nie tylko zmianami poli-
tycznymi, ale równie˝ kulturalnymi. Epoka zapoczàtkowana po Êmierci
Aleksandra i trwajàca do 30 r. p.n.e., czyli do podbicia Egiptu przez Rzy-
mian, nazywana jest epokà hellenistycznà. Kultura grecka rozprzestrze-
ni∏a si´ w tym okresie na obszary Wschodu. Nie zdominowa∏a jednak˝e
tamtejszych kultur, ale si´ z nimi przemiesza∏a. Przenika∏y si´ wzajemnie
ró˝ne pràdy artystyczne, wierzenia, prawa i zasady organizacji paƒstwa.
Wspólnym j´zykiem by∏a greka, zwana koine. Ceniono helleƒskie wy-
kszta∏cenie, a ka˝dy w∏adca dà˝y∏, by w miastach jego monarchii istnia∏y
gimnazjony, teatry i biblioteki.

Przyk∏adem takiego dzia∏ania by∏a Aleksandria, stolica paƒstwa egip-

skiego. Dynastia Ptolemeuszy zadba∏a, by miasto mia∏o wyodr´bnione
dzielnice (np. handlowà, administracyjnà) i otoczonà portykami agor´.
Za najwi´ksze osiàgni´cie architektoniczne okresu hellenistycznego
uwa˝ana by∏a latarnia morska na wyspie Faros ko∏o Aleksandrii. By∏a to
pierwsza tego typu budowla, uznana za jeden z siedmiu cudów Êwiata.

apoteoza
(gr. apotheosis
– ubóstwienie)
– tu: uznanie
jakiejÊ osoby
za bóstwo

epigoni – tu:
potomkowie
nast´pców
Aleksandra
Wielkiego

osobiste rzà-
dy Aleksandra
na terenach
podbitych

rozprzestrze-
nienie si´ kul-
tury greckiej
na obszar
Wschodu

Aleksandria
przyk∏adem
miasta helle-
nistycznego

Êmierç Alek-
sandra poczàt-
kiem rozpadu
imperium

119

5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny

Aleksandria szczyci∏a si´ najwi´kszà bibliotekà staro˝ytnoÊci, w której gro-
madzono orygina∏y i kopie greckich dzie∏. Oblicza si´, ˝e mog∏o byç w niej
zgromadzonych od 400 do 700 tysi´cy zwojów. W Aleksandrii powsta∏ tak-
˝e Musejon – za∏o˝ony przez Ptolemeusza I Sotera instytut badawczy.
Zgromadzeni w nim badacze z ca∏ego Êródziemnomorskiego Êwiata, utrzy-
mywani przez paƒstwo, prowadzili swobodnie swoje prace. W Musejonie,
który istnia∏ do oko∏o 400 r. n.e., powsta∏y mi´dzy innymi prace Euklidesa,
Archimedesa i Galena, jednego z najs∏ynniejszych lekarzy staro˝ytnoÊci.
Za przyk∏adem Aleksandrii, choç na mniejszà skal´, posz∏o wiele miast.
OÊrodkami ˝ycia kulturalnego sta∏y si´ Milet, Efez, Bizancjum, Antiochia
oraz Pergamon. To ostatnie miasto posiada∏o najwi´kszà po aleksandryj-
skiej bibliotek´ i sta∏o si´ jednym z wa˝niejszych oÊrodków produkcji per-
gaminu, materia∏u piÊmiennego ze skór zwierz´cych.

W okresie hellenistycznym nastàpi∏ bardzo dynamiczny rozwój ró˝-

nych dziedzin sztuki. Rzeêba sta∏a si´ ró˝norodna tematycznie. Oprócz
dzie∏ oryginalnych powstawa∏y te˝ kopie starych dzie∏. Najs∏ynniejsze
rzeêby hellenistyczne to Nike z Samotraki, Grupa Laokoona i Wenus
z Milo. Rozwija∏o si´ malarstwo, w którym równie˝ pojawiajà si´ nowe
tematy: martwa natura i pejza˝.

Wenus z Milo

Grupa Laokoona

Rzeêby Wenus z Milo i Grupa Laokoona to przyk∏ady ró˝nych tendencji w rzeêbie helle-
nistycznej. Wenus z Milo, nazywana tak od wyspy Melos, gdzie zosta∏a znaleziona, to
rzeêba rozwijajàca wczeÊniejsze, klasyczne tradycje. Grupa Laokoona, przedstawiajàca
trojaƒskiego kap∏ana z synami, duszonych przez w´˝e, jest przyk∏adem bardzo dyna-
micznego i dramatycznego uj´cia tematu, charakterystycznego dla epoki hellenizmu.

dynamiczny
rozwój sztuki

Hellenizm przyniós∏ tak˝e rozkwit filozofii. Szczególnego znaczenia

nabra∏y wspomniane ju˝: szko∏a stoicka, za∏o˝ona przez Zenona z Kition
w III w. p.n.e. i szko∏a epikurejska, za∏o˝ona przez Epikura z Samos
w Atenach oko∏o 307 r. p.n.e.

Epoka hellenistyczna przynios∏a ogromne zmiany w staro˝ytnym Êwie-

cie. Kultura grecka prze˝ywa∏a ponowny rozkwit, stanowiàc wzór do na-
Êladowania. Ca∏y Êwiat Êródziemnomorski mówi∏ j´zykiem greckim, mia∏
podobne obyczaje, a kulty religijne i pràdy artystyczne wzajemnie si´
w nim przenika∏y. Mimo istnienia polis powszechne stawa∏y si´ ogromne
monarchie, których w∏adcy odbierali boskà czeÊç. Dorobek hellenizmu
przej´li Rzymianie i przekazali dalej w czasy Êredniowiecza.

Pytania i çwiczenia

1. Dlaczego Aleksander III otrzyma∏ przydomek „Wielki”? Czy uwa-

˝asz, ˝e s∏usznie?

2. Przeczytaj tekst êród∏owy i odpowiedz na pytanie: Dlaczego Aleksan-

der Wielki podjà∏ si´ prowadzenia wojen po Êmierci Filipa II?

Tekst êród∏owy

„(...) Majàc lat dwadzieÊcia objà∏ Aleksander w∏adz´ królewska, nara˝onà jed-
nak na wielkà zawiÊç, a przy tym znienawidzonà i zagro˝onà ze wszystkich
stron niebezpieczeƒstwem. Tu bowiem ludy niegreckie i sàsiadujàce z Mace-
donià nie chcia∏y d∏u˝ej znosiç niewoli i pragn´∏y wróciç pod panowanie w∏a-
snych ksià˝àt, tam zaÊ Filip zgniót∏ or´˝em opór Hellady, ale nie mia∏ czasu, by
jà ca∏kowicie ujarzmiç i oswoiç z istniejàcym stanem rzeczy. Wprowadzi∏ wi´c
zmiany i wywo∏a∏ tym du˝o zamieszania, pozostawiajàc wsz´dzie nastroje
wzburzone i pe∏ne buntu, poniewa˝ ludzie nie przyzwyczaili si´ do nowego
porzàdku rzeczy.

Macedoƒczycy bali si´ tego korzystnego dla wrogów momentu i uwa˝ali,

˝e Aleksander powinien w danej chwili ca∏kiem zrezygnowaç z Hellady i nie
stosowaç wobec niej przemocy, a szczepy niehelleƒskie, które si´ od Macedo-
nii oderwa∏y, w ∏agodny sposób wezwaç do poddania si´ i t∏umiç zarzewie
nowych rozruchów. Ale on sam by∏ innego zdania, gotów zapewniç paƒstwu
natychmiast bezpieczeƒstwo i ca∏oÊç granic przez swà w∏asnà dzielnoÊç
i wielkoÊç ducha. Mia∏ bowiem przekonanie, ˝e je˝eli choç troch´ upadnie na
duchu i oka˝e to na zewnàtrz, wszyscy na niego rzucà si´ od razu. Tote˝ roz-
ruchy wÊród szczepów niehelleƒskich i gro˝àce mu stamtàd wojny usunà∏ b∏y-
skawicznym marszem ze swà armià do rzeki Istros”.

Plutarch, ˚ywoty s∏awnych m´˝ów, t∏um. M. Bro˝ek, Wroc∏aw 1953, s. 201.

3. Przeczytaj tekst êród∏owy i odpowiedz na pytania: W jaki sposób dzia-

∏ania Aleksandra Wielkiego wp∏yn´∏y na kszta∏towanie si´ kultury
hellenistycznej? Co nam zostawi∏ hellenizm?

120

II. Staro˝ytnoÊç

kultura grecka
wzorem dla
paƒstw
Êródziemno-
morskich

5. Podboje Aleksandra Wielkiego. Okres hellenistyczny

Tekst êród∏owy

„(...) Stàd pomaszerowa∏ do kraju Partów. Tu korzystajàc ze spokoju, po raz
pierwszy wdzia∏ na siebie strój obcokrajowców. I nie wiadomo, czy chcia∏ tyl-
ko przystosowaç si´ do miejscowych obyczajów zdajàc sobie spraw´, jak wiel-
ki wp∏yw na przychylne nastroje wÊród ogó∏u ludnoÊci ma równoÊç obycza-
jów i zewn´trznych form ˝ycia, czy te˝ próbowa∏ w ten sposób wprowadziç
u swoich Macedoƒczyków perski zwyczaj padania przed królem na kolana,
przyzwyczajajàc ich z wolna do zmiany etykiety dworskiej.
(...) U˝ywa∏ zaÊ tego stroju poczàtkowo tylko w rozmowach z ludêmi pocho-
dzenia helleƒskiego i z towarzyszami swymi w prywatnym ˝yciu. Póêniej jed-
nak zaczà∏ si´ w nim pokazywaç tak˝e publicznie i oficjalnie.

Dla Macedoƒczyków widok to by∏ nieprzyjemny. Ale poniewa˝ ˝ywili po-

dziw dla innych jego cnót i m´stwa, uwa˝ali, ˝e trzeba mu w pewnych rze-
czach pob∏a˝aç, jeÊli go bawià lub zaspokajajà pró˝noÊç.
(...) Kaza∏ nawet 30 tysiàcom wybranej m∏odzie˝y tamtejszej uczyç si´ j´zyka
greckiego i çwiczyç we w∏adaniu bronià macedoƒskà, wyznaczajàc do tego
celu bardzo dobrych instruktorów. (...) Z czasem te˝ m∏odzie˝ owa, którà po-
zostawi∏ by∏ na miejscu, by çwiczy∏a si´ i kszta∏ci∏a, wyros∏a na okaza∏ych
i dzielnych m´˝czyzn wykazujàcych przy çwiczeniach podziwu godnà lekkoÊç
i sprawnoÊç”.

Plutarch, ˚ywoty s∏awnych m´˝ów, t∏um. M. Bro˝ek, Wroc∏aw 1953, s. 295.

Literatura pomocnicza

A. Bravo, E. Wipszycka, Historia staro˝ytnych Greków, t. III, Warszawa 1992.
N. G. L. Hammond, Staro˝ytna Macedonia. Poczàtki, instytucje, dzieje, t∏um. A. S. Chan-

kowski, Warszawa 1999.

P. Iwaszkiewicz, W. ¸oÊ, M. St´pieƒ, W∏adcy i wodzowie staro˝ytnoÊci. S∏ownik, Warsza-

wa 1998.

A. Krawczuk, Ród Argeadów. Filip i Aleksander, Kraków 1982.
T. R. Martin, Staro˝ytna Grecja od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego,

t∏um. T. Derda, Warszawa 1998.

A. Âwiderkówna, Hellada królów, Warszawa 1999.
A. Âwiderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra do Augusta, Warszawa

1978.

121