K. Handke - Terytorialne odmiany polszczyzny

Terytorialne odmiany języka to:

a) Dialekty i gwary ludowe;
b) Szerzej pojmowane odmiany regionalne, w tym gwary miejskie;

1. Główne dialekty i ich cechy systemowe.

Podział terytorialny polszczyzny na 5 głównych dialektów :

a) kaszubski
b) mazowiecki
c) wielkopolski
d) małopolski
e) śląski

Odpowiadają prehistorycznym plemionom: Pomorzanie, Mazowszanie, Polanie, Wiślanie, Ślężanie.

Na zmiany języka i dialektów wpływały zmiany wewnętrzno językowe i zewnętrzno językowe.

Historia dialektów polskich wg Karola Dejna:
ciąg innowacji w systemie językowym, których powstanie i rozprzestrzenianie się „warunkowane było
rodowo-plemienną, kulturową, fizjograficzną czy polityczno-administracyjną odrębnością
poszczególnych ugrupowań ludnościowych”.

Centra językowe charakteryzują się dużą trwałością historyczną, głownie przez czynniki
pozajęzykowe: polityczno-administracyjne. Dominacja polityczna któregoś z centrów łączyła się ze
wzrostem prestiżu jednego z dialektów, który mógł się wówczas rozprzestrzeniać poza pierwotne
granice.

Polski język literacki (zwany też dialektem kulturalnym)uformował się z dialektów: wielkopolskiego i
małopolskiego, a po przeniesieniu stolicy do Warszawy ulegał wpływom mazowieckiego.

Dialekty te wchodziły stopniowo do języka ogólnego.

Język ogólnopolski i dialekty mają wspólną strukturę gramatyczną oraz przeważającą część
słownictwa podstawowego (człowiek, zwierzę, kwiat, jeść itd.). Odrębności zaznaczają się przede
wszystkim w fonetyce, także w fleksji i składni, dużej części słownictwa, słowotwórstwie i
semantyce.

W najogólniejszym podziale obszaru dialektalnego wg Nitscha pierwszorzędną rolę odgrywają cechy
fonetyczne, przede wszystkim mazurzenie i fonetyka międzywyrazowa.

Mazurzenie – jest jednym z rezultatów upraszczania się systemu opozycji trzech szeregów

spółgłoskowych:

s z c dz – sz ż cz dż – ś ź ć dź.

Następuje tutaj zamiana szeregu dziąsłowych sz ż cz dż na zębowe s z c dz. (szyja-syja, czoło-coło).
Mazurzenie występuje: w dialekcie mazowieckim, gwarach Warmii i Mazur, części dialektu
małopolskiego i śląskiego. Nie występuje w dialekcie wielkopolskim i części gwar pomorskich.

Fonetyka międzywyrazowa – czyli udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie międzywyrazowe. Polega
na odmiennym wygłosie wyrazu przed nagłosem następnego wyrazu.
Udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa znamionuje Wielkopolskę, Śląsk, prawie całą Małopolskę
i część Kaszub. Ubezdźwięczniająca jest cechą Mazowsza.

I.

Dialekt kaszubski.

Spośród wszystkich centrów dialektalnych najbardziej wyróżniają się Kaszuby.
W XIX wieku pojawił się nawet pogląd, że kaszubszczyzna jest odrębnym językiem. Do dziś trwa
dyskusja „język czy dialekt”.
Obszar dialektu kaszubskiego ma charakter przejściowy między dwoma biegunami języków
lechickich:

a) zachodnim – pomorskim;
b) wschodnim – polskim;

Związki z zachodniolechickim trwalsze były w przeszłości, dziś zachowane w postaci archaizmów
(warna-wrona, karwa-krowa).

Specyficzną cechą ogólnokaszubską jest stwardnienie szeregu: ś ź ć dź (jesc-jeść, dzis-dziś).

Liczne właściwości językowe Kaszub świadczą jednak o ścisłych związkach z resztą polskiego obszaru
językowego, np.: ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa łączy Kaszuby z Mazowszem, a brak
mazurzenia z Wielkopolską.
Obszar Kaszub wchodzi też w kompleks gwarowy północnopolski przeciwstawiający się gwarom
Polski południowej. (głównie na północy usuwanie ruchomego e: domek-domk, łokieć-łokc).

II.

Dialekt wielkopolski.

Charakterystyczny brak mazurzenia, udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa. Wąska i
asynchroniczna wymowa spółgłosek nosowych: wszyńdzie-wszędzie, porzundek-porządek.
W zakresie morfologii: brak końcówki –ta, w II os. liczby mnogiej: robicie-robita, chcecie-chceta, co
występuje w innych gwarach.
Dużo cech wspólnych z gwarami: śląskimi i małopolskimi.

III.

Dialekt śląski.

Językowo najmniej samodzielny. O jego specyfice decyduje szeroka wymowa –ę, występująca nawet
w języku nierolniczej ludności okręgu przemysłowego: widza ta lampa – widzę tę lampę.
Śląski obszar dialektalny jest b. zróżnicowany wewnętrznie. Jego gwary nawiązują do innych
dialektów, np. północny Śląsk do Wielkopolski.

IV.

Dialekt małopolski.

Specyficzna cecha: przechodzenie wygłosowego -ch w – k (dak-dach, na nogak-na nogach).
Przestawianie –śr, -źr do –rś, -rź (rśoda-środa, rźódło-źródło).
Małopolska górska różni się dość znacznie od reszty obszaru – szczególnie gwary podhalańskie
(inicjalny akcent, s’ija-szyja).
Cechy wspólne: mazurzenie z Mazowszem, udżwięczniająca fonetyka międzywyrazowa z Wlkp., ze
Śląskiem (byłech, byłek, miałach).

V.

Dialekt mazowiecki.

Pod względem odrębności dialekt drugi (po Kaszubach).
Silna skłonność do asynchronicznej wymowy spółgłosek miękkich w nagłosie (wiara-wziara, miasto-
mniasto). Występuje tu też mazurzenie i ubezdźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa. Także zlanie
się –y z –i, np. lodi – lody oraz twarde –l, przed –i (lypa-lipa, lyst-list).
Ekspansywnością odznacza się mazowiecki przyrostek –ak w zdrobnieniach (cielak-cielę, kurczak-
kurczę) – objęło prawie całą północną Polskę.

2. Leksykalne kryteria podziałów.

Cechy systemowe – najpewniejsze wyznaczniki odrębności dialektów.
Słownictwo odznacza się większą mobilnością niż zjawiska gramatyczne i fonetyczne, więc uważane
jest za mniej pewny wyznacznik między dialektami i gwarami.
Słownictwo gwarowe – ujawnia jednak ważne kulturowo relacje między gwarami.

Zasięgi geograficzne wielu wyrazów pokazują mapy w Małym Atlasie gwar polskich.
Różne zasięgi terytorialne wyrazów lub ich znaczeń wiele mówią o historii słownictwa i jej związku z
dziejami narodowymi, np. archaizmy słownikowe dobrze trzymają się w gwarach izolowanych
społecznie i terytorialnie.

3. Gwary przejściowe i mieszane.

Granice między dialektami nie są ostre. Są to z reguły węższe lub szersze strefy, w których
współwystępują właściwości sąsiadujących ze sobą gwar. Mogą w ten sposób powstawał gwary
przejściowe i mieszane.
Gwary mieszane tworzą się też na obszarach nowych zasiedleń, gdzie łączy się w jednej wsi ludność,
która przyniosła swoje gwary macierzyste z różnych obszarów – tereny północnej i zachodniej Polski
przyłączone po II wojnie światowej.

4. Społeczna pozycja gwar dzisiaj.

W potocznej świadomości gwara stawiana jest na niżej niż język ogólnopolski , uważany za język
ludzi wykształconych. Gwara zachowała pozycję mowy (powszechnie wyłącznie ustnej) ludzi
pozostających na wsi w pierwotnych wspólnotach komunikacyjnych.
Nie wykształciła się u nas (za wyjątkiem Śląska) dwujęzyczność – jak np. w Niemczech, gdzie używa
się na co dzień własnej, regionalnej odmiany języka.

Rozwój dialektalnej i ogólnej polszczyzny jest równoległy i samodzielny.

Istotną właściwością języka ogólnego jest wytworzenie się w jego obrębie stylów funkcjonalnych
oraz rozbudowa słownictwa specjalistycznego – czego nie ma w gwarach. W niektórych zakresach
jednak, polskie słownictwo specjalistyczne wykorzystuje pierwotne słownictwo ludowe (np.
przyrodnicze) lub wyłącznie się na nim opiera (rybackie, pasterskie).

5. Kulturowa wartość gwar ludowych.

Znaczenie gwar dla narodu jest ogromne. Rodzima polska kultura wyrosła z wsi. Polski język ogólny
rozwinął się z dialektów, a nie odwrotnie. Słownictwo gwarowe jest więc skarbnicą narodową.
Odzwierciedla ono dzieje kultury polskiej, pozwala odtwarzać wiele procesów historycznych,
przemian cywilizacyjnych itd.

6. Nowe funkcje gwary.

Gwara uobecnia się w życiu społeczeństwa poprzez użytkowanie jej przez uczonych i twórców. Dla
uczonych gwara stanowi ważne źródło materiału porównawczego i uzupełniającego do badań, np.
ustalania genezy wyrazów.
Dla twórców literatury pięknej gwara jest środkiem stylizacji językowej.

7. Odmiany regionalne języka polskiego.

Regionalna polszczyzna, utożsamiana często z dialektalną, jest jednak odmianą odrębną. Jest to
odmiana polszczyzny ogólnej.
Na jej specyficzne specyficzne właściwości (regionalizmy) składają się różne elementy językowe – nie
tylko dialektyzmy.
Posługują się nią różne warstwy i środowiska społeczne, często w mowie, ale też w piśmie (listy).

Podobieństwo między polszczyzną regionalną i dialektalną polega głównie na tym, że obie określane
są przez czynnik geograficzny oraz że odmiany regionalne w dużej mierze korzystają z zasobów
dialektalnych.

Polszczyzna regionalna wiąże się z kulturą materialną i duchową regionu, z jego historią, literaturą i
folklorem. Będzie to język piśmiennictwa związanego z regionem przez autora (w którym
właściwości regionalne mogą się ograniczać jedynie do grafii i ortografii) a także polszczyzna
regionalna mówiona zróżnicowana socjalnie.

Regionalizmy (zwane prowincjonalizmami) – to niektóre właściwości wymowy, rzadziej gramatyki, a
przede wszystkim wyrazy właściwe codziennej mowie ludności nie mówiącej gwarą, w tym także
warstw wykształconych.
W skład regionalizmów wchodzą elementy gwarowe danego obszaru, archaizmy, neologizmy,
elementy obcojęzyczne, kolokwializmy.

Antonii Furdal sporządził inwentarz prawie stu właściwości fonetycznych i morfologicznych (osobno
słownikowych) różnicujących „polski dialekt kulturalny”.