TERYTORIALNE

ODMIANY

POLSZCZYZNY

GŁOWNE DIALEKTY I CECHY

SYSTEMOWE

• Pod względem podziału

terytorialnego wyróżniamy pięć
głównych polskich dialektów:
kaszubski, mazowiecki,
wielkopolski, małopolski i śląski.

• Mazurzenie – wymawianie zamiast

spółgłosek dziąsłowych 'cz', 'sz',
'ż','dż' głosek zębowych: 'c', 's', 'z',
'dz'. Np. "życie" jako "zycie„

• DIALEKT KASZUBSKI – często

uznawany za odrębny język; bardzo
zróżnicowany wewnętrznie, dzielący
się na wiele gwar. Specyficzną
cechą jest stwardnienie szeregu
spółgłosek ś ź ć dź, np. jesc – jeść,
dzis – dziś. Inną właściwością jest
powstanie na miejsce krótkich
samogłosek prasłowiańskich i y u
tzw. szwa (samogłoski o różnej
barwie w poszczególnych
gwarach), np. dim – dëmu : ogpol.
dym – dymu.

• DIALEKT WIELKOPOLSKI – nie

występuje w nim mazurzenie,
występują w nim prawidłowe
samogłoski nosowe ą i ę, jednakże o
innej barwie (odpowiednio u nosowe i
y nosowe), np. wszyńdzie : ogpol.
wszędzie.

Wielkopolska odznacza się dużą liczbą
właściwości wspólnych z gwarami
śląskimi i małopolskimi, przy
czym niektóre z nich wywodzą się
właśnie z Wielkopolski.

• DIALEKT ŚLĄSKI – językowo najmniej

samodzielny, zróżnicowany
wewnętrznie: widoczne wpływy
języka czeskiego, niemieckiego i
języków łużyckich oraz nawiązuje do
dialektów sąsiadujących obszarów,
np. samogłoski nosowe ą i ę
w różnych stopniach nosowości o
barwie u i y, tak jak w Wielkopolsce;
po części mazurzący, czym zbliża się
do Małopolski.

• DIALEKT MAŁOPOLSKI –

charakteryzuje się mazurzeniem;
posiada jedną specyficzną cechę jaką
jest przechodzenie wygłosowego
-ch w -k( w części gwar górskich w –
f), np. dak, daf : ogpol.
dach.

Inną właściwością jest zmiana
pierwotnych grup śr-, źr- na rś-, rź-, np.
rśoda, rźódło : ogpol. środa, źródło.

• DIALEKT MAZOWIECKI –

charakteryzuje się skłonnością do
wymowy spółgłosek miękkich w
nagłosie (typy: wjara, mjasto – wziara
lub ziara, mniasto lub niasto), dialekt
cechuje również mazurzenie oraz
ubezdźwięczniająca fonetyka
międzywyrazowa, także zlanie się
y z i (np. lodi : ogpol. lody) oraz
twarde l przed i (np. lypa : ogpol.
lipa)

LEKSYKALNE KRYTERIA PODZIAŁÓW

Cechy systemowe- z racji ich regularności i funkcjonalnej
stabilności zwykło się uznawać za najpewniejsze wyznaczniki
odrębności dialektów.
Słownictwo gwarowe-ujawnia ważne kulturowo relacje między
gwarami zarówno tymi które sąsiadują ze sobą jak tymi które są
bardziej lub mniej od siebie oddalone.

GWARY PRZEJŚCIOWE I MIESZANE

• Granice między dialektami nie są ostre, przez co

często dochodzi do tego, że sąsiadujące ze sobą
gwary krzyżują się lub mieszają. Powstają
wtedy gwary mieszane lub przejściowe.

• Gwary te tworzą się na terenach nowych

zasiedleń, gdzie gwary macierzyste
przyniesione przez ludność z różnych obszarów
łączą się. Powoduje to zmiany w pierwotnych
gwarach przesiedlonych, może także dojść do
stworzenia interdialektów.

• INTERDIALEKT – to formalno-

funkcjonalna odmiana języka o
charakterze regionalnym, bądź
środowiskowym; używana w funkcji
komunikatywnej lub artystycznej.

W dialektologii terminu tego używa
się głównie w opisie -> integracji
językowej na wsi.

SPOŁECZNA POZYCJA GWAR DZISIAJ

KULTUROWA WARTOŚĆ GWAR

LUDOWYCH

• Gwara ma ogromne znaczenie dla narodu

polskiego. Polski język ogólny rozwinął się z
dialektów, a nie odwrotnie, co może
świadczyć o dużej wartości kulturowej gwar.

• W bogatym słownictwie gwarowym

widoczne są ślady różnorodnych procesów
historycznych. Niektóre wyrazy i ich
znaczenia mogą być świadectwem nawet
bardzo odległych dziejów.

• Kontakty z innymi nacjami i ich językami wywarł

wpływ na język polski. Zapożyczenia mają
ograniczony zasięg terytorialny; w gwarach Śląska,
Pomorza, a także Podhala wśród pożyczek dominują
elementy niemieckie. Z kolei w gwarach południowej
Małopolski oraz Śląska jest wiele pożyczek z
czeskiego i słowackiego. Na
Podhalu są ślady języka węgierskiego, rumuńskiego,
ukraińskiego, słowackiego przyniesione przez
kolonizację wołoską.

(

kolonizacja wołoska – fala migracji i osadnictwa na

obszarze Karpat, trwająca od XIII do XVI wieku.)

Natomiast w gwarach wschodniej Polski przeważają

zapożyczenia wschodniosłowiańskie, głownie
białoruskie oraz ukraińskie.

SŁOWNICTWO ZWIECIADŁEM

KULTURY

•Słownik odpowiedni do
specyficznych warunków życia
(rybacy, górale).
•Więzi ludzi ze wsi z przyrodą-
rozbudowa słownictwa
gwarowego.
•Gwarowe słownictwo odnoszące
się do roślin o właściwościach
leczniczych

NOWE FUNKCJE GWARY

• Również w społeczeństwie obecna jest gwara

poprzez wykorzystanie jej przez uczonych i
twórców.

• Gwara jest bogatym źródłem materiału

porównawczego i uzupełniającego do badań dla
uczonych.

• Natomiast dla twórców literatury pięknej gwara

jest środkiem stylizacji językowej. Używano jej
do archaizowania języka utworów o tematyce
historycznej, a także do stylizacji środowiskowej
w powieściach o tematyce ludowej.

ODMIANY REGIONALNE JĘZYKA

POLSKIEGO

Związek polszczyzny z kulturą materialną i duchową regionu
(badanie odgałęzienia odmiany ogólnej).
•Język piśmiennictwa związany z regionem przez autora i oficynę
wydawniczą (właściwości regionalne ograniczone do ortografii i grafii).
•Regionalna polszczyzna mówiona- zróżnicowana socjalnie.
•Polszczyzna regionalna jako terytorialno środowiskowy wariant
ogólnej odmiany języka narodowego (posiada wszystkie jej cechy oraz
zasób odrębności).

REGIONALIZMY- (zwane dawniej prowincjonalizmami) to niektóre
właściwości wymowy, rzadziej gramatyki, a przede wszystkim wyrazy,
formy słowotwórcze, znaczenia wyrazów i konstrukcje składniowe,
właściwe codziennej mowie ludności nie mówiącej gwarą, w tym także
warstw wykształconych określonego regionu.

Regionalne odmiany polszczyzny ogólnej.
•Charakterystyka zjawiska
•Przenikanie właściwości gwarowych do języka mieszkańców miast
•Przyjmowanie się w języku kolokwialnym mieszkańców miast
szczególnie wyrazistych właściwości dialektalnego otoczenia.