Język potoczny wśród innych odmian stylistycznych polszczyzny

• Zainteresowanie językiem potocznym rozpoczęło się w latach 50. i 70. XXw., początkowo było skoncentrowane na poszukiwaniu strukturalnych (fonetycznych, morfologicznych, składniowych) wyznaczników potoczności

Dwa rozumienia pojęcia ,,styl potoczny” w językoznawstwie polskim

• Językoznawcy warszawscy: styl potoczny – kategoria stylistyczno-sytuacyjna, związana głównie z określoną sferą komunikacji; mówiona a szczególnie dialogowa forma realizacji języka

• Językoznawcy szkoły opolsko-wrocławsko-lubielskiej: antropologiczna koncepcja stylu; traktują styl potoczny jako kategorię semantyczno-kulturową, w ich ujęciu nie jest tylko repertuarem form językowych jednorodnych funkcjonalnie; formy językowe i swoista organizacja słownictwa są przez nich tratowane eksponenty zdroworozsądkowego, naiwnego obrazu świata z całym zapleczem aksjologicznym i światopoglądowym, leżącym u podstaw tej odmiany języka; przyjmuje się, że istnieją dwa rejestry stylu potocznego: neutralny i nacechowany, emocjonalny (używany w sytuacjach nieoficjalnych, większy udział frazeologizmów, większa obrazowość, metaforyczność, bogactwo synonimów); styl jest bazą derywacyjną dla innych stylów

Styl potoczny – centrum systemu stylowego

O wyjątkowości innych wśród innych odmian świadczą:

• Styl potoczny jest pierwszym w kolejności wariantem języka, którego uczymy się w procesie akwizycji języka narodowego

• Wystarcza do porozumiewania się w codziennych sytuacjach życiowych

• Używany najczęściej przez największą liczbę użytkowników w najróżniejszych sytuacjach życiowych

• Utrwala elementarne struktury myślenia i percepcji świata, związane z podstawowymi potrzebami człowieka w codziennych sytuacjach

• Stanowi bazę derywacyjną (podstawę do tworzenia i eksplikacji) dla pozostałych stylów językowych

Funkcja weryfikacyjna i odnowicielska (spowodowała ekspansję elementów potocznych do polskiego języka polityki po 1989 r., uwiarygodniała przemowy polityków)

Język egzystencjalny – język codziennego doświadczenia człowieka; używany w homiliach

Opozycje warunkujące pozycję stylu potocznego w systemie wariantów współczesnej polszczyzny:

1. Potoczność – poetyckość (styl potoczny – styl artystyczny) – to opozycja najstarsza, powstająca w najwcześniejszych studiach różnicowania się języka, obecna już w ustnej postaci kultury

2. Potoczność – naukowość (styl potoczny – styl naukowy) – opozycja związana z zaawansowanym studium kultury, z powstaniem swoistych reguł konceptualizacji rzeczywistości

3. Potoczność – oficjalność (styl potoczny – styl urzędowy)

Językowe wyróżniki stylu potocznego

Właściwości stylu potocznego są pochodną typu kontaktu komunikacyjnego. Jest to kontakt indywidualny, bezpośredni, nieoficjalny, spontaniczny. Te cechy kontaktu komunikacyjnego motywują takie ogólne właściwości stylu, jak:

• Silny związek z pozajęzykowymi i parajęzykowymi sposobami komunikacji oraz z sytuacją komunikacyjną

• Obecność dużej liczby gotowych reguł i stereotypów, umożliwiających szybkie generowanie tekstu

• Wariantywność jednostek na różnych poziomach struktury językowej

• Codzienna bytowa tematyka

• Bogactwo środków służących humorystycznej interpretacji świata

• Emocjonalno-wartościujący charakter jednostek językowych

• Niski stopień spójności tekstów

Właściwości fonetyczne stylu potocznego

Szybkie tempo mówienia i niedbała artykulacja powodują: osłabienie artykulacji spółgłosek występujących między samogłoskami, a nawet zanikanie ich, np.:

- ,,u” niezgłoskotwórczego, szczególnie w obustronnym sąsiedztwie ,,a” [miaa zamiast miała]

- ,,g” w zakończeniach –ego [takieo zamiast takiego]

W obustronnym sąsiedztwie spółgłosek zdarzają się redukcje samogłosek nieakcentowanych, np. w wyrazie ,,w ogóle”

Obserwuje się stopniowe przekształcanie się samogłosek nosowych: ą, ę przed głoskami szczelinowymi i w wygłosie w połączenie samogłosek ustnych: o, e z nosowym ,,u” niezgłoskotwórczym

• Liczne upodobnienia głosek i grup spółgłoskowych

• Zmiana sposobu artykulacji pod wpływem sąsiedztwa: t, d ulegają upodobnieniu

• Tendencje do upraszczania: najsilniejsza w wygłosie, najsłabsza w nagłosie

• Ujednolicanie typu akcentu – stały akcent paroksytoniczny

Gramatyka potoczna

• Upraszczanie systemu fleksyjnego : eliminowanie wyjątków fleksyjnych, redukowanie wykładników fleksyjnych o tej samej funkcji na rzecz jednego, powszechnego

• Rozchwianie form w przypadkach z końcówkami równoległymi

• Tendencja do nieodmienności nazw własnych oraz liczebników

• Usamodzielnianie się końcówek ruchomych czasu przeszłego, które łączą się z cząstką ,,-że”

• Znaczna frekwencja struktur zakłócających regularny tok składniowy: częste konstrukcje równoważnikowe i eliptyczne, wykolejenia składniowe, sekwencje urwane, powtórzone

• Teksty cechuje duża liczba wskaźników nawiązania do sytuacji

• Więcej konstrukcji składniowych z nacechowanym szykiem wyrazów

• Dominuje parataksa (zdania współrzędnie złożone) nad hipotaksą (zdania podrzędnie złożone), jest to związane z trudnością w kontrolowaniu spontanicznych wypowiedzi

Leksyka potoczna

• Dążność do tworzenia okazyjnych metafor, porównań i związków wyrazowych poprzez naruszanie i modyfikowanie łączliwości leksykalnej i semantycznej

• Obecność neosemantyzmów sytuacyjno-kontekstowych oraz stereotypów leksykalno-frazeologicznych

• Rozbudowana synonimia i polisemia (wieloznaczność)

• Wśród wyrazów potocznych są takie, które mają tylko nacechowanie potoczne, takie, których nacechowanie potoczne łączy się z barwą emocjonalną, czasem mają dodatkowo nacechowanie żartobliwe czy rubaszne, a nawet wulgarne (przejaw brutalizacji języka)

• Obecność wyrażeń rytmizowanych

• W płaszczyźnie słowotwórczej widoczna jest niekonwencjonalność procesów słowotwórczych, widoczna w tekstach poprzez użycie: okazjonalizmów, indywidualizmów, neologizmów sytuacyjnych

• Kategorie słowotwórcze często reprezentowane w polszczyźnie potocznej to: ekspresywa, deminutywa, augmentatiwa, hipokorystyka (spieszczenia)

• Formanty typowe dla polszczyzny potocznej: -ara, -owicz, -anka, -ak, -ówna, -uch, -us, -ec i –ol, -utki, -uśki, -eńki, -isko/-ysko

• Formanty tworzące przymiotnikowe derywaty: -aty, -owaty, przy-

• Obecność konstrukcji maksymalnie ekonomicznych, np. uniwerbizmów – przekształcenia nazw wielowyrazowych w jednowyrazowe, dokonane za pomocą formantów przyrostkowych: -ówka, -ka, -ak, -(owi)ec, lub drogą derywacji paradygmatycznej

Składniki potocznego obrazu świata

• Językowy obraz świata – zespół wyobrażeń utrwalonych w systemie danego języka (właściwości gramatyczne, leksykalne, znaczenie wyrazów i ich łączliwość), także pewną interpretację i wartościowanie zawarte w języku; pojęcie utworzone pod wypływem językoznawstwa kognitywnego

• Cechy obrazu świata utrwalonego w polszczyźnie potocznej: antropocentryzm, body centryzm (części ciała stanowią pryzmat, przez który widzi się świat; ludzkie ciało stanowi podstawę miary, odniesienie dla relacji przestrzennych i czasowych; ludzkie ciało konceptualizowane jest wg różnych modeli: postrzegane jest jako własność człowieka, mechanizm, pojemnik na duszę, identyfikowane jest z tkanką miękką; to przede wszystkim tułów; ciało bywa przeciwstawiane głowie lub innym członkom

• Uznawanie katolicyzmu jako istotnego elementu polskiej kultury

• Skłonność do mitologizowania własnego narodu (+ stereotypy)

• Posługiwanie się konwencjonalnymi metaforami zwierzęcymi – wyrazisty sposób charakteryzowania wartości człowieka

• Obserwuje się ekspansję potoczności do języka publicznego – wyzyskiwanie elementów potocznych w sytuacjach oficjalnych stanowiło pierwotnie próbę odejścia od stylu PRL-owskiej nowomowy, dziś stanowi przejaw przywiązania do wolności słowa, która jest większą wartością niż estetyka wypowiedzi