Pozycja dialektu wobec

innych odmian

polszczyzny

Język naturalny - język będący
wytworem historycznego rozwoju,
w przeciwieństwie do języków
sztu-cznych.

Socjolekty – wszystkie odmiany
języka naturalnego związane z ist-
nieniem trwałych grup społecznych
połączonych

jakimś

rodzajem

więzi: żargon, gwara, dialekt itp.

Dialekt - mowa ludności wiejskiej

pewnej dzielnicy kraju różniąca się od

języka ogólnonarodowego i innych

dialektów swoistymi cechami, głównie

fonetycznymi i leksykalnymi.

Gwara - mowa ludności wiejskiej

z niewielkiego terytorium,

przeważnie z kilku czy

kilkunastu wsi […] podrzędna w

stosunku do dialektu.

Język regionalny – odmiana

języka

naturalnego

(obok

polszczyzny ogólnej), która dzieli
się

na

dialekty.

Dialekty

natomiast rozpadają się na
różnorodne gwary.

Klasyfikacje odmian

językowych

współczesnej

polszczyzny

Literatura

podaje

różne

schematy klasyfikacyjne. Zostaną
opisane naj-ważniejsze z nich, tj.
klasyfikacje wg:

Zenona Klemensiewicza,
Tadeusza Milewskiego,
Stanisława Urbańczyka.

Klasyfikacja wg Zenona Klemensiewicza

Podobny punkt widzenia dotyczący systemu

klasyfikacji

odmian

języka

polskiego

przyjął

Aleksander Wilkoń.

Klasyfikacja wg Tadeusza

Milewskiego

Klasyfikacja wg Stanisława

Urbańczyka

Charakterystyka gwary

„Obraz gwary funkcjonujący w

spo-łecznej świadomości jawi się (…)
jako odmiana języka nie mieszcząca
się nie tylko w normie ogólnopolskiej,
ale

też

charakteryzująca

się

zacofaniem

mó-wiących

nią

mieszkańców wsi”.

/Halina Pelcowa/

Gwara – język ogólny, nie: gwara
– język polski.

„Kiedy w 1945 r. znalazłem się w

gimnazjum w Ciężkowicach, mówiłem
gwarą i właściwie języka polskiego
zacząłem się uczyć dopiero w szkole
średniej”.

/prof. S. Burkot – literaturoznawca

Akademii Pedagogicznej/

a. fonologia
• wspólny fonem realizuje się w różnych

wariantach fonetycznych, np. realizacja ř,
ł, k, wygłosowego ch,

• dwa różne fonemy języka ogólnego

redukują się do jednego fonemu języka
regionalnego

lub

na

odwrót,

np.

mazurzenie, kaszubienie, obecność tylko
jasnych a.

Różnice między językiem

ogólnym

a językiem regionalnym

b. słownictwo

Język ogólny: wyrazy abstrakcyjne, wyrazy
zapożyczone – rozpowszechnione przez
szkołę, książkę, teatr, radio, urządzenia
kulturalne,

techniczne

itp.,

wyrazy

uwarunkowane środo-wiskowo (specyfiką
życia miejskiego i jego urządzeń).
Język regionalny: wyrazy uwarunkowane
środowiskowo (życiem i obyczajem wiejskim,
bliższym związkiem z przyrodą, związane
z produkcją rolną, chowem bydła itp.)

c. fleksja

Różnice systemu fleksyjnego są niewielkie:

• język ogólny dokonuje wyboru wśród

różnych tendencji przekazanych tradycją

bądź

związanych

z

terytorialnym

zróżnicowaniem, odrzucając jedne z nich

jako gorsze, a przyjmując inne jako

obowiązujące.

d. składnia

W języku regionalnym mniejszy jest zasób

konstrukcji składniowych niż w języku

ogólnym, służących potrzebom logicznej

interpretacji poznawanej rzeczywistości.

Języki regionalne w Polsce

W

G

S.

U

R

B

A

Ń

C

Z

Y

K

A

Wielkopolska

• podstawa języka literackiego,
• nie występuje mazurzenie,
• występują prawidłowe samogłoski

nosowe ą i ę, ale o innej barwie
(odpowiednio u nosowe i y nosowe).

Małopolska

• kluczowa rola w kształtowaniu się

polszczyzny literackiej,

• charakteryzuje się mazurzeniem,
• częściowo odnosowione samogłoski

noso-we

ą

i

ę,

jednak

o

ogólnopolskiej barwie (oN i eN).

Mazowsze

• bardzo odrębny od języka ogólnego,
• innowacyjny

pośród

dialektów

języka

polskiego oraz języków słowiańskich,

• zaczął wpływać na język ogólny, ale

w niewielkim stopniu (głównie w
słowotwórstwie) – kształtując raczej język
potoczny,

• charakteryzuje

się

mazurzeniem,

sporadycznym szadzeniem (Suwalszczyzna)
i jabłonkowaniem (Warmia),

• całkowite

odnosowienie

samogłosek

nosowych ą i ę o różnych barwach (głównie
o(N) i a(N)).

Kaszuby

• najbardziej odrębny i archaiczny

wśród polskich dialektów,

• występuje

kaszubienie,

unikalna

samo-głoska szwa,

• nieodnosowione samogłoski nosowe

ą i ę realizowane jako u nosowe i a
nosowe,

• wpływy języka dolnoniemieckiego.

Śląsk

• archaiczny pod względem słownictwa,

słowotwórstwa i składni,

• po części występuje mazurzenie,
• sporadycznie pojawia się jabłonkowanie,
• samogłoski nosowe ą i ę występują

w różnych stopniach nosowości o

barwie u i y,

• wpływy języka czeskiego, języków

łużyckich i języka niemieckiego.

Nowe dialekty mieszane

• mieszanina gwar przeniesionych z

Kresów i innych części kraju na ziemie
odzyskane,

• brak spójności i odrębność od reszty

kraju,

• są w zaniku,
• może się pojawiać mazurzenie i labia-

lizacja

(szczególnie:

wsie,

osoby

starsze).

Bibliografia

•

Bartmiński Jerzy, Język w kontekście kultury [W:]

Współczesny język polski, Lublin 2001, s. 13-21

•

Cybulska Dorota, Przezwiska indywidualne uczniów i

nauczycieli występujące w języku młodzieży szkół łmżyńskich

[W:] Polszczyzna regionalna. Polszczyzna miast i miasteczek

Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red. Henryki Sędziak i Doroty

Czyż, Ostrołęka 2006, s. 214-225

•

Czyż Dorota, Wybrane słownictwo w mowie młodzieży

ostrołęckich szkół ponadgimnazjalnych [W:] Polszczyzna

regionalna. Polszczyzna miast i miasteczek Mazowsza i

Podlasia. Cz. IV, pod red. Henryki Sędziak i Doroty Czyż,

Ostrołęka 2006, s. 165-175

•

Dialekty języka polskiego [hasło] [W:] Wikipedia. Wolna

encyklopedia [online], 2010 [dostęp: 22 października 2010].

Dostępny w World Wide Web: < http://pl.wikipedia.org/

wiki/Dialekty_j%C4%99zyka_polskiego>

•

Grabias Stanisław, Środowiskowe i zawodowe odmiany

języka – socjolekty [W:] Współczesny język polski, pod red.

Jerzego Bartmińskiego, Lublin 2001, s. 235-253

•

Język naturalny [hasło] [W:] Słownik języka polskiego [online],

2010 [dostęp: 21 października 2010]. Dostępny w World Wide

Web: < http://sjp.pwn.pl/szukaj/j%C4%99zyk%20naturalny>

• Karwatowska Małgorzata, Centra zainteresowań gwary

uczniowskiej [W:] Polszczyzna regionalna. Polszczyzna miast i

miasteczek Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red. Henryki

Sędziak i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006, s. 56-66

• Klemensiewicz Zenon, O różnych odmianach współczesnej

polszczyzny, Warszawa 1953

• Milewska-Stawiany Małgorzata, O języku młodzieży licealnej

Trójmiasta i okolic [W:] Polszczyzna regionalna. Polszczyzna

miast i miasteczek Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red.

Henryki Sędziak i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006, s. 125-

135

• Pietruszka Wioletta, Jesteś spoko kobietka, czyli o

komplementach

w

wypowiedziach

sandomierskich

gimnazjalistów [W:] Polszczyzna regionalna. Polszczyzna miast i

miasteczek Mazowsza i Podlasia. Cz. IV, pod red. Henryki

Sędziak i Doroty Czyż, Ostrołęka 2006, s. 185-195

• Wilkoń

Aleksander,

Typologia

odmian

językowych

współczesnej polszczyzny, Katowice 2000, s. 21-34

• Wronicz Jadwiga, Pozycja dialektu wobec innych odmian

polszczyzny [W:] „Język polski” 2007 R. 87 z. 2, s. 91-96

Bibliografia c.d.