Terytorialne odmiany polszczyzny

Pierwsze szczątkowe podziały naszego języka na pięć głównych dialektów to jest kaszubski, mazowiecki, wielkopolski, małopolski oraz śląski sięgają prehistorycznych różnic między plemionami Pomorzan, Mazowszan, Polan, Wiślan i Ślężan zjednoczonych w państwie Piastów. Podział ten charakteryzował się ciągłymi zmianami wewnętrzno językowych i zewnątrz językowych.

Podział ten, na pięć głównych okręgów dialektalnych do dziś zachowuje dużą trwałość historyczną, która w dużym stopniu przez czynniki polityczno-administracyjne. To właśnie owa dominacja polityczna, administracyjna jak i kulturalna, którejś z dzielnic kraju łączyła się ze wzrostem prestiżu lokalnego dialektu, którego cechy mogły się również rozprzestrzeniać poza pierwotne granice. Dobrze obrazują to dzieje języka polskiego zwanego również dialektem kulturalnym, który powstał na podstawie dialektów Wielkopolski i Małopolski, a gdy przesunięto stolicę do Warszawy uległa wpływom Mazowsza, by znów na rzecz wpływu kulturowej roli ziemi wschodniej wejść w orbitę oddziaływania kresów wschodnich. W rezultacie do języka ogólnego zaczęły wchodzić specyficzne właściwości różnych dialektów, np. wielkopolski brak mazurzenia, mazowieckie bezdźwięczne połączenia międzywyrazowe.

Język ogólnopolski oraz dialekty mają wspólną strukturę gramatyczną a także część słownictwa podstawowego, np. człowiek , zwierzę, ogień, woda. Natomiast jeśli chodzi o odmienność to jest to głównie różnica w fonetyce, w pewnym zakresie we fleksji i składni oraz w dużym zakresie w słownictwie, słowotwórstwie i semantyce.

W ogólnopolskim podziale polskiego obszaru dialektalnego główną rolę odgrywają cechy fonetyczne o szerokim zasięgu. Do nich należą przede wszystkim tzw. mazurzenie oraz fonetyka międzywyrazowa.

Mazurzenie powstało w wyniku uproszczenia systemu pierwotnej opozycji trzech szeregów spółgłoskowych przez redukcję . Główna granica tej cechy przebiega przez Polskę z północnego wchodu na południowy zachód. Mazurzenie jest więc właściwością dialektu mazowieckiego, części gwar Warmii i Mazur a także większej części dialektu małopolskiego i części dialektu śląskiego. Brak mazurzenia nie pojawia się w dialekcie wielkopolski i części gwar pomorskich. Natomiast fonetyka międzywyrazowa czyli udźwięcznienie lub ubezdźwięcznienie międzywyrazowe polega na odmiennym zachowaniu się wygłosu wyrazu przed nagłosem następnego wyrazu i ta cecha przebiega przeciwnie niż poprzednia, tzn. dzieli Polskę z północnego zachodu na południowy wschód czyli pojawia się w Wielkopolsce , na prawie całej Małopolsce i części Kaszub. Fonetyka ubezdźwięczniająca zaś jest właściwością Mazowsza.

Kaszuby wyróżniają się najbardziej na tle współczesnego języka ogólnego jak i na tle innych dialektów. Obszar dialektu kaszubskiego ma charakter przejściowy między dwoma biegunami języków lechickich: zachodnim i wschodnim. Związki z biegunem zachodniolechickim trwalsze były w przyszłości , dziś natomiast zachowały się w postaci reliktów, cech zleksykalizowanych, ograniczonych terytorialnie.

W dialekcie wielkopolskim najszerszy zasięg mają takie cechy jak brak mazurzenia , udźwięczniającą fonetyka międzywyrazowa i dyftongiczna wymowa samogłosek. Charakterystyczna jest również wąska i asynchroniczna wymowa samogłosek nosowych, która obejmuje niemal całą Wielkopolskę. Zmienny jest tu również brak czasownikowej końcówki –ta w drugiej osobie liczby mnogiej, czyli jak w języku ogólnopolskim robicie, nosicie, a nie robita , nosita jak to występuje w innych gwarach. Wielkopolska również odznacza się dużą liczbą właściwości językowych wspólnych z gwarami śląskimi i małopolskimi .

Dialekt śląski jest językowo najmniej samodzielny. Specyficzną cechą dla tego dialektu jest szeroka wymowa –ę występująca nawet w języku okręgu przemysłowego, np. widza ta lampa. Ten obszar dialektalny jest bardzo zróżnicowany wewnętrznie, a różne jego gwary nawiązują do sąsiednich obszarów innych dialektów, np. północny Śląsk zbliża się do Wielkopolski wymową samogłosek, a do Małopolski mazurzeniem.

Dialekt małopolski, posiada on bardzo specyficzną cechę to jest przechodzenie wygłosowego –ch w –k np. dak, daf co w ogólnopolskim znaczy dach. Inną właściwością Małopolski jest zmiana pierwotnych grup –śr, źr na –rś, , -rź, np. rsioda co oznacza środa. W gwarach małopolskich rozpowszechniona jest końcówka pierwszej osoby liczby mnogiej –wa i to zarówno w czasie teraźniejszym jak i w przeszłym. Małopolska górska różni się znacznie od reszty obszaru- szczególnie gwary podhalańskie. Ponadto dialekt małopolski ma wiele właściwości wspólnych z sąsiednimi obszarami. Oprócz mazurzenia podobieństwem jest udźwięczniająca fonetyka międzywyrazowa co łączy ją z Wielkopolską, natomiast ze Śląskiem łączy utrzymywanie się dawnej końcówki pierwszej osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego –ech, -ek, -ch, np. byłech, byłek.

LEKSYKALNE KRYTERIA PODZIAŁÓW

Cechy systemowe z racji ich regularności i funkcjonalnej stabilności zwykło się uznawać za najpewniejsze wyznaczniki odrębności dialektów. Słownictwo jest uważane za mniej pewny wyznacznik granic między gwarami i dialektami. Słownictwo gwarowe ujawnia jednak ważne kulturowo relacje między gwarami , które sąsiadują ze sobą jak i tymi, które są bardziej lub mniej od siebie oddalone. Różne zasięgi geograficzne pojedynczych wyrazów czy ich znaczeń, a także form słowotwórczych mogą wiele powiedzieć o historii słownictwa i jej związku z dziejami narodowymi. Najwięcej archaizmów staropolskich przetrwało do naszych czasów na północnych krańcach Kaszub, np. białka czyli kobieta, miesiąc czyli księżyc.

GWARY PRZEJŚCIOWE I MIESZANE

Granice między dialektami są to z reguły węższe lub szersze strefy czy pasy graniczne, w których na ogół występują współwystępują właściwości sąsiadujących ze sobą gwar. Gwary o charakterze mieszanym tworzą się na obszarach nowych zasiedleń, gdzie ludność łączy się, przynosząc za sobą swoje gwary macierzyste z różnych obszarów.

SPOŁECZNA POZYCJA GWAR DZISIAJ

W potocznej świadomości gwara jako narzędzie komunikacji społecznej jest stawiana niżej niż język ogólnopolski, co ma uzasadnienie w jej ograniczonym zasięgu geograficznym a także w małym zróżnicowaniu funkcjonalnym. Polska tradycja kulturalna nadała najwyższą rangę odmianie pisanej języka ogólnego, która stała się opozycją mowy ludzi mieszkających na wsi w pierwotnych wspólnotach komunikacyjnych. W Polsce z wyjątkiem Śląska nie wytworzyła się dwujęzyczność narodowa, tak jak, np. w Niemczech, gdzie obok języka formalnego, oficjalnego występuje regionalna odmiana języka.

KULTUROWA WARTOŚĆ GWAR LUDOWYCH

Polski język ogólny rozwinął się z dialektów a nie odwrotnie. Dlatego obecność gwar jest stale widoczna w życiu społeczny. Słownictwo gwarowe różni się od ogólnego leksykalnie, bądź odmiennym znaczeniem, lub tylko postacią słowotwórczą. Jest jednak skarbnicą narodową. Odzwierciedla ona dzieje kultury polskiej przechowując ślady różnorodnych procesów historycznych- przemian cywilizacyjnych, migracji ludności i ruchów osadniczych. Zachowane do dziś w gwarach wyrazy i ich znaczenia mogą być świadectwem nawet bardzo odległych dziejów. Pożyczki typowo gwarowe są związane z określonym sąsiedztwem mają zasięg ograniczony terytorialnie. Dlatego w gwarach Pomorza i Śląska, a także Podhala wśród pożyczek dominują gwary Pomorza i Śląska, a także Podhala wśród pożyczek dominują elementy niemieckie. Bardzo często występują w nazwach narzędzi szczególnie budowlanych. Z kolei w gwarach Śląska i południowej Małopolski spotyka się wiele pożyczek z czeskiego i słowackiego ,np. fararz to proboszcz, ze słowackiego chwost to ogon. Na Podhale kolonizacja włoska przyniosła m.in. z węgierskiego słowa takie jak juhas, gazda. W gwarach wschodniej Polski wśród zapożyczeń przeważają wschodniosłowiańskie, głównie białoruskie oraz ukraińskie.

NOWE FUNKCJE GWARY

Gwara uobecnia się w życiu społeczeństwa poprzez jej użytkowanie przez uczonych i twórców. Dla uczonych gwara stanowi bogate źródło materiału porównawczego i uzupełniającego do badań, np. ustalania genezy wyrazów języka ogólnopolskiego. Dla twórców literatury pięknej gwara jest środkiem stylizacji językowej. Elementy gwarowe są przenoszone także do innych odmian języka polskiego drogą bezpośrednich kontaktów użytkowników. Szczególnie wyraziste wyrazy wchodzą do języka ogólnego, głównie do jej kolokwialnej postaci.

ODMIANY REGIONALNE JĘZYKA POLSKIEGO

Regionalna polszczyzna utożsamiana z dialektalną, jest odrębną odmianą. Na jej właściwości składają się różne elementy językowe, nie tylko dialektyzmy. Posługują się nią różne warstwy i środowiska społeczne, częściej w mowie, ale również w piśmie, np. w listach. Zasadnicze podobieństwo między polszczyzną regionalną i dialektalną sprowadza się do tego, że obie są określane przez czynnik geograficzny oraz że odmiany regionalne polszczyzny w dużym zakresie korzystają z zasobów dialektalnych. Regionalizmy to niektóre właściwości wymowy , rzadziej gramatyki, a przede wszystkim wyrazy, formy słowotwórcze, znaczenia wyrazów i konstrukcje składniowe właściwe codziennej mowie ludności nie mówiącej gwarą. Przenikanie właściwości gwarowych do języka mieszkańców miast nie jest zjawiskiem nowym, ale nie zawsze wszędzie rozwój ten miał jednakową intensywność i zakres. Do czasu II wojny światowej elementy gwarowe w języku osób mówiących polszczyzną ogólną były uznawane za błędy dlatego, że należały do innego systemu językowego. Po II wojnie światowej sytuacja uległa zmianie. Jedną z wyrazistych właściwości najnowszej polszczyzny jest jej dowolne i okazjonalne używanie nazw synonimicznych, np. chrust albo faworki, pisanki albo kraszanki. Zjawisko to m.in. sprzyja obecności w dzisiejszym języku ogólnym wielu słów niestandardowych, dialektalnych i regionalnych.