EKSPANSJA TERYTORIALNA POLSZCZYZNY I DIALEKTY KRESOWE

1. Od XIV wieku (ekspansja Polaków do Rusi Czerwonej) początek rozwoju nowej odmiany j. p.;

2. Źródła poznania polszczyzny czerwonoruskiej: wpływy ruskieOrtyle magdeburskie (XV wiek; miękczenie s i c w przyrostkach –ski, -cki, frykatywne rz, zamiast wszytekszwytek, końcówka –m w 1.os l.mn., samogłoski średnie zredukowane: e, oy (i), u, przewaga przyimka bez nad przez; wpływy małopolskiemazurzenie, końcówka –och w miejscowniku l.mn.); Latopis halicko-wołyński (XIIIw,; polonizmy odzwierciedlały kontakty polsko-ruskie); Gramoty halicko-wołyńskie (XIV-XV wiek; wyrazy zapożyczone wprost z polszczyzny lub przerobione na jej wzór);

3. Relacje między językiem polskim a innymi językami: stałe relacje fonetyczne i morfologiczne miedzy polskim a ukraińskim, XVII wiek, nasilenie się wpływów ukraińskich, polszczyzna kresowa: dialekt kulturalny i miejski, dwie tendencje: południowokresowy dialekt dążył do zrównania z językiem ogólnym lub dążenie do języka ukraińskiego i ku kształtowi prowincjonalnemu;

4. Lwowska gwara miejska: gwara miejska charakteryzuje te ludność, która nie posiada wykształcenia; gwara jako twór chwiejny w realizacji gramatyki; trzy zasadnicze rysy gwary: brak norm poprawnościowych, tendencja do upraszczania systemu, interferencje ukraińskie; zjawiska regularne w gwarze lwowskiej: zwężenie samogłosek nieakcentowanych a, o, e, obniżenie akcentowanego y, i w miejsce ogólnopolskiego e (kropeczka nad; np. mliko), brak nosowych fonemów wokalicznych, labializacja nagłosowego o (wokno), miękkośc s w przyrostku (lvouśki), palatalnośc przed sufiksem –ący (paxnońcy); osobliwości: prefiksacja czasowników (pospytac, spoznać), kontaminacje znaczeniowe: kapcylinder, litosierdzie, niespodziewanka; tworzenie przysłówków: fonetycznie zanik wygłosowej głoski (tera, zara, odraz, trocha, wteda), zanik spółgłoski w nagłosie (ogóli, zamiast w ogóle), kontaminacje w tworzeniu przysłówków (za pod pachę, wciągle, nasampirw), podwajanie przyimków w wyrażeniach przyimkowych (doobkoła);

5. Wpływy ruskie na język polski: wg Klemensiewicza istotne są wpływy polityczne (w tym spolszczenie ruskiej szlachty); wg Lehra-Spławińskiego od XIV wieku zacieśnianie się kontaktów, XV/XVI wiek, polszczenie się ruskiej szlachty, XVI wiek, mnożenie się ruskich naleciałości;

6. Warianty polszczyzny literackiej w XVI wieku wg Stiebera:

   -Zanik a pochylonego,

   -cechy morfologiczne i słowotwórcze: formant –icz, -owicz||-ewicz

   -powrót formantu –iszcze w funkcji nazw miejsc i nazw pejoratywnych

   -formant –ajło w ekspresywnych nazwach wykonawców czynności

   -superlatywny przedrostek prze-

   - zanik o pochylonego,

   -brak mazurzenia w języku literackim

   -zanik w dopełniaczu l. p. rzeczowników żeńskich miękkotematowych końcówki –e

   -zanik form trybu przypuszczającego na –ch

   -upowszechnienie typu depczę zamiast depcę

   - zanik iloczasu

   - wzdłużenie zastępcze

   -identyfikacja e z e pochylonym.

   -identyfikacja rž z ż

   -wtórna nosowość

7. Dialektologiczny aspekt wpływów wschodniosłowiańskich na j. polski: zahamowanie polskich cech: brak mazurzenia, brak a pochylonego, brak końcówek

   –va, -ta, narzucone cechy ruskie: podniesienie samogłosek średnich, zwłaszcza w pozycji przedakcentowej, wymowa samogłosek nosowych przed szczelinowa (vonsz), miękka wymowa tylnojęzykowa;

8. Cechy charakterystyczne dialektów kresowych: Północnokresowy: Dawne pochylone e i o identyfikowane jako e,o. Zaburzenia w rozróżnianiu szeregów ś, ź, ć, dź, s’, z’, c’, dz’, i s, z, c, dz . Redukcja samogłosek nieakcentowanych: e, o > a. Podłoże białoruskie. Młodsza odmiana (ok. 1569 – kolonizacja polska)

   Język polski nie ma dominującej pozycji. Język ruski aż do końca XVII wieku spełniał rolę języka urzędowego (Urbańczyk); Południowokresowy: Dawne pochylone e i o identyfikowane jako i(y) oraz u. Słabsze niż na północy zaburzenia w rozróżnianiu szeregów ś, ź, ć, dź, s’, z’, c’, dz’, i s, z, c, dz. Redukcja samogłosek nieakcentowanych: e > y (i) , o > u. Podłoże ukraińskie. Starsza odmiana ( ok. 1387 – Ruś Czerwona wcielona do państwa polskiego). Język polski zyskuje od razu pozycje dominującą (Urbańczyk). Większe oddziaływanie na język ogólnopolski; cechy wspólne: Brak mazurzenia

   Brak a pochylonego

   Konsonantyczna wymowa samogłosek nosowych przed szczelinową

   Denazalizacja wygłosowego q

   Skłonność do przedłużania samogłosek akcentowanych a redukcji nieakceptowanych

   Odróżnianie h dźwięcznego od h bezdźwięcznego

   Zniesienie opozycji form męskoosobowych i niemęskoosobowych

   Duży zasób wspólnego słownictwa.