Polszczyzna kresowa

Historia i język

Znaczenie terminu „kresy”



w staropolszczyźnie XVII w. – linia wojskowego

pogranicza na Ukrainie od strony Kozaczyzny i

Tatarów



od XX w. – całość ziem wschodnich dawnej

Rzeczypospolitej



rozróżnia się:

-

kresy południowe (dawna Galicja wschodnia i

ziemie nad Dniestrem i Dnieprem)

-

kresy północne (dzisiejsza Litwa i Białoruś)



w ramach historii języka termin „kresy”

oznacza te obszary rozprzestrzeniania i

życia języka polskiego, na których nie ma

on etnicznego oparcia, lecz nawarstwił

się na obce, tj. ruskie i białorusko-

litewskie podłoża językowe

Kresy południowo-
wschodnie



Pierwotne stosunki etniczne

Wcielenie Rusi Czerwonej do
Polski



1344 r. –

przyłączenie

ziemi

przemyskiej,



1349 r.

-halickiej (ze

Lwowem)



1352 r. -

krzemienieckiej



1366 r. –

przyłączenie

ziemi bełskiej,

chełmskiej i

włodzimierskiej

oraz Podola

naddniestrzańs

kiego



1385 r. –

przyłączenie

województw:

bracławskiego i

kijowskiego

Wielonarodowość i rola
polszczyzny



Wieloetniczność ziem Rusi Czerwonej



Mocna pozycja ludności ruskiej



Brak polonizacji ludności ruskiej



Nadrzędna pozycja polszczyzny

-

język panującej i wyższej cywilizacji oraz
kultury

-

rozwój miast (Lwów)

Rozwój kultury polskiej na ziemiach
południowo-wschodnich do końca XVIII
wieku



Rozwój oświaty:

-

1574 r. – kolegium jezuickie w Jarosławiu

-

1584 r. – kolegium jezuickie we Lwowie, w 1661 r.

przekształcone w akademię
Drukarnie polskie:

-

w XVI w. – 6 polskich drukarni

-

do 1772 r. – ponad 80 drukarni (Lwów, Przemyśl, Jarosław,

Zamość, Żółkwia, Tulczyn, Kamieniec Podolski itd.)

■

Udział pisarzy w rozwoju kultury polskiej:

-

XVI w.: Stefan Falimirz, Mikołaj Hussowski, Stanisław

Orzechowski, Mikołaj Rej, Stanisław Sarnicki, Mikołaj Sęp-

Szarzyński, Jan Zamoyski, Szymon Szymonowic;

-

XVII w.: Szymon i Bartłomiej Zimorowicowie, Andrzej

Maksymilian Fredro, Stanisław Herakliusz Lubomirski, Jan

Innocenty Petrycy, Kacper Twardowski;

-

XVIII w.: Franciszek Karpiński, Ignacy Krasicki, Stanisław

Leszczyński, Grzegorz Piramowicz

W dobie autonomii Galicji

Kształtowanie się polszczyzny
południowokresowej

substrat ruski superstrat polski

dialekt
południowokresowy

- izolowany (bez gwar)
- gwara Lwowa

język literacki

Cechy polszczyzny
południowo-wschodniej



zasób wokaliczny składa się z sześciu fonemów; a, e, o, u, i, y lekko

obniżonego do ỷ



Inwentarz spółgłosek polszczyzny południowokresowej różni się od

ogólnopolskiej istnieniem takich fonemów: dwuwargowe w, zębowe ł,

miękkie l' x', dźwięczne h, frykatywne rž oraz brakiem spółgłosek

wargowych miękkich.



system morfologiczny - tendencja do upraszczania:

a)

neutralizacja opozycji znaczenia męskoosobowego i

niemęskoosobowego, a w związku z tym rodzaju gramatycznego w l. mn.

deklinacji przymiotnikowo-zaimkowej i w czasownikach w czasie

przeszłym.

b)

usuwanie końcówek równoległych i upowszechnianie jednej z kilku

możliwych, np. w rzeczownikach męskich dopełniacz l. p. na –a (stoła),

celownik l. p. na -owi (chłopowi), mianownik-wołacz l. p. na -u (Walerku),

w rzeczownikach żeńskich mianownik l. p. na -a (pania, cerkwa), biernik

l. p. rzeczowników, przymiotników i zaimków na -y (-i) < ę (widzy ty

wody). W czasownikach uproszczenia dokonują się w odmianie czasu

teraźniejszego

i przeszłego przez oparcie ich na 3 osobie; ja kup'i, ja muw'ił, ja je.



słowotwórstwo – cechy regionalne: afiksy –uk: psiuk, -eńk-, -un: krzykun,

-ajło, ---unio, uńcia itd., -icz, -owicz, -ewicz, prze – w superlativach

O karnawale (dialog Szczepka i Tońka)

SZCZEPKO: Sewus Tońku! Dobrzy, ży ja ciebi zdybał. Ty wisz coś takiegu, tu ja

jeszczy, jak długu żyjim, tom ni widział.

TOŃKO: Ja tyż ni.
SZCZEPKO: Co ni?
TOŃKO: Ao taki pory, raz zimnu, raz ciepłu, raz wiatyr, raz folga...
SZCZEPKO: Chto si ciebi pyta o pory - ja chcem właśni gadać całkim co inszegu co

ty.

TOŃKO: Nu tu fajnu, ja tyż chcem gadać co inszegu niż ty.
SZCZEPKO: Nie rób mi Tońku irytacji serca, ja ci mówim, twoi coinszegu jest inszy,

jak moi coinszegu, rozumisz?

TOŃKO: E, jak tak, tu całkiem co inszegu... Ta tak, trza byłu odraz gadać, a ni z rania

robić mi taki złośny puczontyk.

SZCZEPKO: Wisz co Tońciu? Ja już widział różny zabawy, ali taki śliczny, taki cudny

i aligancki to ni!

TOŃKO: Chtóry zabawki?
SZCZEPKO: Ao, te pozawczorajszy.
TOŃKO: Ta chiba wczorajszy.
SZCZEPKO: Ni żadny wczorajszy, inu pozawczorajszy, bu to byłu pozawczora

wieczór.

TOŃKO: Nu fajnu, ali grunt, kiedy si zabawa skuńczyła?
SZCZEPKO: Wczora.
TOŃKO: Nu tu widzisz, ży takuj na moji wyszłu, ży to wczora.
SZCZEPKO: Nu tu co, ży si wczora skuńczyła, ali zaczeła si pozawczora.
TOŃKO: Ja liczym zabawki, kiedy si kończy, a ni kiedy si zaczyna.

SZCZEPKO: To chiba taki mentykaptus jak ty liczy zabawki ud końca.
TOŃKO: Nu bu taka zabawka, ży si zaczyna wieczór i zara wieczór si

kończy, to si ni nazywa u mni żadna zabawka.

SZCZEPKO: Mnie si ruzchodzi o tu, żyby ty wiedział o chtóry zabawki

si ruzchodzi.

TOŃKO: Ta ja wim! u tego tuwarzystwa ...
SZCZEPKO: Nu tu słuchaj.
TOŃKO: Eo, jakby ty tam robił za gościa, tu jaby miał co słuchać, ali ty

tam był za pumocnika ud piwa, Jak si piwu naliwa du gilajsy, tu ja

wim.

SZCZEPKO: Ali co ja si tam napatrzył braci, a napatrzył!
TOŃKO: Nu, nu, nu...
SZCZEPKO: Muzyczka była pirsza klasa, ali coś im ni bardzu

klapuwału, bu ni mieli gramufona. To jedyn warjat sy taki tromby

ud gramufona spiwał do ni du środka i chciał, rozumisz tymnie,

żyby wszystki warjaty myśleli, ży gramofun śpiwa a ni un.

TOŃKO: A kubity fajny byli?
SZCZEPKO: Jak kubity zaczeli przychodzić, tu ja miał jeszczy czas z

rubotu i szpanowałym, a miała na sobi śliczny tualety.

TOŃKO: To to była maszkarada?
SZCZEPKO: Ni, ta skąd!

Słownictwo



wpływ na badane słownictwo języków

ukraińskiego i niemieckiego, w mniejszym

stopniu, choć znamiennie żydowskiego.



można dostrzec rozmaite leksykalne

zróżnicowania społeczno-środowiskowe i

stylistyczno-emocjonalne, np.:



badować , badyl, bajdurzyć, bajduże, bajer,

bajerować, bajgieł, bajstruk, belbas, kałabania,

mogiłki, śloza, trybulka, zazula



Wyrażenia: Anglik z Kołomyi, batiar zza drąga,

ciepłe mleko, ciężki frajer, cymes pikies,

cwikier na drążku, durnowaty pomidor, durny

wariat, duszone kartofle, dżentelmen spod

ciemnej gwiazdy

Kresy północno-wschodnie

Kresy północno-wschodnie



Rutenizacja państwa litewskiego w XIII-XIV w.



wykształcenie się języka starobiałoruskiego i

białoruskiego – XIV-XV w.



konsolidacja stanu szlacheckiego XVII-XVIII w. –

polonizacja językowa i narodowa



Kultura: Akademia Wileńska (1579 r.) – Maciej Kazimierz

Sarbiewski, drukarstwo (Wilno, Nieśwież, Mińsk,

Mohylew)



w. XIX – silny ośrodek kulturalny – Uniwersytet Wileński

(profesorowie: Jan i Jędrzej Śniadeccy, Euzebiusz

Słowacki, Joachim Lelewel; studenci: Adam Mickiewicz,

Ignacy Domejko, Jan Czeczot, Juliusz Słowacki;



polonizacja językowa i narodowa litewskiego i

białoruskiego chłopstwa w XIX w.

Cechy polszczyzny
północnokresowej



fonetyka:

-

akanie – wymowa nieakcentowanych samogłosek średnich

o, e jak a: dalary, pańczoszki, aliwka, za wszystkim, podbita

oka, ciężka łóżka;

-

dwuwargowe w, zębowe ł, miękkie l', dźwięczne h,

frykatywne rž

-

półmiękka wymowa polskich samogłosek miękkich: s’, z’, c’,

dz’

-

miękka wymowa polskich połączeń chy, che

-

dźwięczne h

-

ruchomy akcent



morfologia: brak rozróżnienia rodzajowego, brak końcówek

osobowych w odmianie czasownika w czasie przeszłym i

trybie przypuszczającym



składnia: biernik po czasownikach zaprzeczonych,

konstrukcje przyimkowe w miejsce przypadkowych,

konstrukcja u mnie jest ‘mam’

Cechy polszczyzny
północnokresowej



Słownictwo:

a)

archaizmy polskie: cieplica, dośpiały,
kukla, rodzeństwo itd.;

b)

wpływy białoruskie: badziać się,
bosonoż, cieplić, hadki, karszun,
majtki, spohodać itd.

c)

innowacje: brylik, kulkać, luft,
nosówka, tutejszy itd.

A taką oto gwarę wileńską słyszał pod Pikieliszkami i uwiecznił

swym piórem Melchior Wańkowicz. Pan Pisanko, dziedzic
okolicznych dóbr (majątek Pikieliszki któryś z przodków przegrał
w karty, teraz jest to „dacza” Marszałka), opowiada, jak palił z
hrabią Tyszkiewiczem i ministrem cygara.

Siedzim my jak upieczone. Patrza ja i potnieja, jak hrabia

Tyszkiewicz cygarka psui. Ale kiedy i Józiuk ministru koniec
obcina...Tfu!... Nie śmiej się pan, co mnie język skopyciwszy się
– cygarka, znaczy się obciął. Nu, obciął ja moja cygarka na ten
sam manier i – wiadomo – cygarka ministerska, co papieroska
naprzeciwko niej! Tak ja z pełnego serca zaciągnął się i
natychmiastowie - ciut ciut ministru całej herbaty na jego
okrągły stół nie zwrócił (...) Dopieroż ja zmiarkował, co cygarka
jak lulka palić trzeba: pociągnął i wydmuchnął, pociągnął i
wydmuchnął. Jakaż to i palenia – chibaż tylko zdatna na komary,
kiedy w lesie styrczysz, ciecieruków, czy ta sama słonka
karauląc. Naładzili my się wszyscy pykać, a nasz minister pykun
najpierwszy, widno przywykszy. Rad taki siedzi, a o to, dy o sio
pyta (...)