Polszczyzna wśród innych języków
Pozycja polskiego wśród języków słowiańskich
Język polski należy do grupy stosunkowo bliskich sobie języków słowiańskich. W porównaniu z innymi zachował wiele archaicznych rysów. Najbliżej spokrewnione są z nim języki:
kaszubski - właściwie będący pozostałością języka pomorskiego; dialekty kaszubskie są używane na obszarze między Łebą a Zatoką Gdańską, na północ od Chojnic; przez autorów polskich często traktowany jest jako dialekt polszczyzny, co nie zgadza się z podejściem autorów zagranicznych, nadto kaszubski dla Polaka brzmi niezrozumiale, co uważa się za dostateczne kryterium odrębności językowej; polski wraz z pomorskim (kaszubskim) oraz wymarłymi dialektami połabskimi i meklemburskimi miałby tworzyć podgrupę lechicką;
dolnołużycki, używany przez ok. 20-30 tys. ludzi w okolicach Chociebuża (Cottbus, Niemcy);
górnołużycki (bliższy czeskiemu), używany przez 60-90 tys. mieszkańców okolic Budziszyna (Bautzen, Niemcy);
czeski;
słowacki.
Języki te określa się jako zachodniosłowiańskie.
Nieco bardziej odległe są inne języki słowiańskie:
wschodniosłowiańskie: rosyjski, białoruski, ukraiński wraz z bliskim mu rusińskim (rusnackim) używanym przez Rusnaków w Wojwodinie i Chorwacji oraz staroruski†, ich wymarły przodek;
południowosłowiańskie: słoweński (z cechami języków zachodniosłowiańskich), serbsko-chorwacki (dziś z przyczyn czysto politycznych wyróżnia się chorwacki, serbski i bośniacki) i bułgarski wraz z bliskimi mu banackim (rzadko wyróżniany) i macedońskim (wyróżniany powszechnie, ale poza Bułgarią); do tej grupy zaliczamy też język staro-cerkiewno-słowiański używany jako język misyjny w okresie chrystianizacji południowej słowiańszczyzny (jego współczesna wersja, określana jako język cerkiewno-słowiański, jest używana przez Kościół Prawosławny).
Stanowisko języków słowiańskich wśród języków indoeuropejskich
Do języków słowiańskich zbliżają się najbardziej języki bałtyckie (litewski, łotewski, staropruski), co najczęściej uważa się za dowód ich odległego pokrewieństwa, choć niektórzy widzą w tym podobieństwie głównie efekt wzajemnych wpływów. Pewne podobne cechy (zwłaszcza fonetyczne) jak języki słowiańskie mają także języki: albański, iliryjski tracki, (ormiańskie, Indoirańskie indyjskie: sanskryt, hindi, bengalski, nepali, cygański (Romani); dardyjskie: kaszmiri; kafirskie (nuristańskie); irańskie: awestyjski, farsi (perski), tadżycki, kurdyjski, osetyński, paszto (afgański)). Wszystkie te języki określa się mianem języków satəm. Pozostałe języki rodziny indoeuropejskiej, określane jako kentum (centum), to: anatolijskie (hetycki, luwi), tocharskie, helleńskie (grecki), (staro)macedoński, frygijski, mesapijski, germańskie (angielski, niemiecki, żydowski (jidysz), holenderski, norweski, duński, szwedzki, islandzki, gocki), celtyckie (walijski, bretoński, irlandzki, szkocki gaelicki), italskie (łaciński, oskijski, może wenetyjski) i wywodzące się z łaciny romańskie (rumuński, włoski, francuski, prowansalski, kataloński, portugalski, hiszpański).
Wpływy polszczyzny na inne języki.
Doba średniopolska jest okresem pewnej ekspansji języka polskiego oraz jego oddziaływania na języki sąsiedzkie. Przede wszystkim wpływom polszczyzny podlegał język ruski. W miastach i na i obszarach skupionych wokół szlacheckiej ziemi mowa polska miała powodzenie. Zwłaszcza po unii lubelskiej w 1569 roku proces polonizacji szybko postępował, a jego największe nasilenie przypadło na w. XVII. Język cerkiewno-słowiańsko-ruski wychodzi z użycia, oddając miejsce polszczyźnie w funkcji języka literackiego. Potężna była ekspansja języka polskiego na terenach zamieszkałych przez Litwinów. Polszczyzna była tam w użyciu ludzi wykształconych. Trzecim terenem, na którym polszczyzna odnosiła pewne zdobycze były Niemcy - Gdańsk, Toruń, Śląsk. Pewien wpływ język polski wywarł w XVII na wykształconą warstwę rumuńską. Podobno około 350 grup polskich wyrazów znalazło chwilową lub stała gościnę w języku rumuńskim - herb, bunt, baba. Dla wielu Ormian polszczyzna w tej dobie stała się językiem ojczystym po zapomnieniu własnego.
Wpływy polszczyzny na inne języki w dobie nowopolskiej były bardzo skromne. Warto wspomnieć jedynie o kilku aspektach. Poważny wpływ polszczyzna wywarła na słownik odradzającego się w XIX w. ruskiego języka literackiego , i to zarówno w dawnej Galicji, jak i na Ukrainie. Drugim polem ekspansji języka polskiego w XIX w. jest czeszczyzna. W obronie przed zalewem germanizmów, ówcześni czescy pisarze i uczeni korzystają obficie z polskiej pomocy. Sporo polskich elementów słownikowych znajdujemy w literackim języku słowackim. Przejmował on je za pośrednictwem literatury polskiej, głównie dzieł Mickiewicza i Czajkowskiego., lub też bezpośrednio z żywego języka, mianowicie z dialektów orawskich. Zapożyczenia z polszczyzny w innych językach słowiańskich są znikome. W języku bułgarskim i serbochorwackim spotykamy zaledwie kilka wyrazów. W bułgarskim kilkanaście, nie wszystkie można jednak uznać za czyste zapożyczenia z polskiego, gdyż dostały się one do bułgarskiego za pośrednictwem rosyjskiego.