Polszczyzna wśród języków świata

• Praindoeuropejszczyzna

• Język polski należy do języków indoeuropejskich. Wywodzą się one z prajęzyka, na którego oznaczenie stosuje się termin język praindoeuropejski (3 tys. lat p.n.e.). Zespół etniczny mówiący tym językiem określa się umownie nazwą Praindoeuropejczyków, a okres występowania ich wspólnoty kulturowej nazywamy okresem wspólnoty praindoeuropejskiej.

Z okresu ok. 2000 lat przed naszą erą pochodzą zabytki kultury materialnej cywilizacji, które wyodrębniły się ze wspólnoty praindoeuropejskiej. Świadczy to o tym, że praindoeuropejski zespół etniczny podzielił się na kilkanaście grup etnicznych w wyniku ich wędrówek w poszukiwaniu lepszych warunków bytowania. W miarę różnicowania się kultur ludów wywodzących się z tej wspólnoty, różnicowały się także ich języki. W ten sposób ukształtowały się rodziny języków indoeuropejskich, przy czym trzeba podkreślić, że każda z nich wywodzi się z prajęzyka pośredniego, a te dopiero są kontynuantami dialektów (odmian) języka praindoeuropejskiego.

Można, nieco upraszczając, wyróżnić cztery fazy, charakteryzujące się coraz większych stopniem stratyfikacji językowej:

• 
  
  1

• 
  
  2

• 
  3

• 
  4

• Rodziny języków indoeuropejskich

• indyjska

• irańska

• tocharska

• anatolijska (hetycka)

• tracko-ormiańska

• grecka

• albańska

• italska (romańska)

• celtycka

• germańska

• bałtycka

• słowiańska

Kentum - satem - podziały językowe

Proces wyodrębniania poszczególnych rodzin języków indoeuropejskich trwał bez mała kilkadziesiąt wieków. Migracje kolejnych zespołów etnicznych z obszaru wspólnoty pie. przebiegały w czterech podstawowych etapach. Najwcześniej oderwały się od wspólnoty: zespół, który wytworzył kulturę Tocharów oraz zespół późniejszej kultury anatolijskiej (hetyckiej). W drugiej kolejności opuścili swe pierwotne siedziby przodkowie Italików i Celtów. Trzeci etap to migracje plemion pragreckich i pragermańskich.

W wyniku tych wędrówek dawna wspólnota pie. podzieliła się na zespoły peryferyczne (wymienione wyżej) i centralne, które dłużej pozostały w jej obrębie, stanowiąc swoiste centrum ludów indoeuropejskich. Rozbicie tego centrum nastąpiło w czwartym etapie migracji Indoeuropejczyków, kiedy to wyodrębnił się zespół indoirański, tracko-ormiański, albański i bałto-słowiański (zob. wykres Milewskiego - skan w punkcie 8. niniejszego opracowania).

Terminów określających etapy migracji Indoeuropejczyków używamy również w odniesieniu do zjawisk językowych. Wyróżniamy więc języki peryferyczne (tocharskie, anatolijskie, italskie, celtyckie, greckie, germańskie) oraz języki centralne (indyjskie, irańskie, tracko-ormiańskie, albańskie, bałtyckie, słowiańskie). Znajduje to motywację w tym, że w obu tych grupach języków ie. w inny nieco sposób prazebiegały pewne procesy językowe i odmienne były wyniki tych procesów.

Przykładowo - języki centralne (inaczej satemowe) przeprowadziły dalszą palatelizację pie. spółgłosek k', g' [chodzi o miękkie k i g - a nie zmiękczone - ale nie potrafię znaleźć takich symboli], natomiast w językach peryferycznych (inaczej kentumowych) spółgłoski te zostały zdepalatelizowane. Podobnie tylko języki centralne przeprowadziły zmianę pie. s --> x (jęz. słow.), š (jęz. bałt., ind., irań.) w pozycji po pie. ĭ, ī, i [z łuczkiem na dole], ŭ, ū, u [z łuczkiem na dole], r, k, g, podczas gdy w językach peryferycznych zmiana ta nie zaszła.

Prasłowiańszcazyzna

Po rozbiciu bałto-słowiańskiej wspólnoty kulturowej słowiański zespół etniczny stopniowo objął swym zasięgiem tereny między Odrą a Bugiem, Karpatami a Bałtykiem oraz nad Prypecią i środkowym Dniestrem. Można przyjąć, ze proces tych migracji zaczął się w VI w. p.n.e., że w okresie od III w. p.n.e. do III w. n.e. zespół ten osiągnął stosunkowo największy stopień zwartości, by w ciągu następnych trzech wieków ostatecznie podzielić się na podstawowe człony: Słowiańszczyznę zachodnią, wschodnią i południową. Cały ten okres (VI w. pn.e. - VI w. n.e.) bywa określany terminem wspólnota prasłowiańska, przy czym trzeba zaznaczyć, że jest to szeroka interpretacja tego pojęcia.

W ujęciu węższym przez wspólnotę prasłowiańską należy rozumieć okres około 600 lat (od III w. p.n.e. do III w. n.e.).

W okresie wspólnoty prasłowiańskiej posługiwano się prajęzykiem, tj. językiem prasłowiańskim. W tym miejscu niezbędne jest zastrzeżenie, że zwartość wspólnoty psł. miała charakter względny. Nie był to zwarty kompleks etniczny, ale raczej przejściowe pasy etniczno-językowe o nietrwałych granicach. Wynikało to z przenikliwości terytorium zajmowanego przez Prasłowian i niejednolitości ich kultury. Tym samym i o języku psł. nie można mówić jako o tworze monolitycznym. Właściwsze jest tu ujęcie traktujące język psł. jako pewien zespół dialektów, mających wspólny trzon systemowy, ale zarazem zróżnicowanych terytorialnie i językowo.

Liga językowa

• Podstawę badawczą językoznawstwa diachronicznego jest twierdzenie o podobieństwie języków, wynikającym z ich pokrewieństwa. Za języki pokrewne uznaje się te, których podobieństwo wiąże się z ich pochodzeniem ze wspólnego prajęzyka. Języki pokrewne tworzą rodzinę językową. Są to więc języki, które powstały z jednego wspólnego prajęzyki w wyniku stałej, nieprzerwanej, a zarazem zróżnicowanej na różnych obszarach, ewolucji.

Podobieństwo języków może wynikać nie tylko z ich pokrewieństwa, lecz także z ich terytorialnego sąsiedztwa. Grupę języków sąsiadujących ze sobą, które w wyniku wzajemnych oddziaływań upodobniły swe systemy fonologiczne, gramatyczne i słownictwo nazywamy ligą językową. Języki tworzące ligę są w stosunku do siebie powinowate.

Przykładowo, języki: grecki, albański, bułgarski, rumuński, choć są reprezentantami różnych rodzin językowych (grecka, albańska, słowiańska, italska) na tyle się upodobniły - w wyniku wielowiekowego sąsiedztwa i podobnych prajęzykowych uwarunkowań rozwoju - że tworzą tzw. bałkańską ligę językową.

1). Próba syntezy

Język PRASŁOWIAŃSKI:

→ mówiące nim plemiona mieszkały początkowo w dorzeczu Odry i Wisły, z czasem zaczęły się przenosić,

→ wielka ekspansja terytorialna Słowian rozpoczęta w V w p.n.e. gwałtownie przyspieszyła różnicowanie się i rozpad języków:

↓gł. na południe: Płw. Bałkański z Peloponezem

↓na zachód: aż za Łabę

↓na wschód

Wchodząc m.in. w relacje z sąsiadami, wykształcił się podział na 3 zespoły dialektów:

↙ ↓ ↘

zachodniosłowiański południowosłowiański wschodniosłowiański

ZESPOŁY TE ROZPADAŁY SIĘ NA PODZESPOŁY DIALEKTALNE:

a). zachodniosłowiański:

• czesko-słowacki

→ czeski

→ słowacki

• łużycki

→ dolnołużycki

→ górnołużycki

• lechicki

→ dialekty przodków Polaków i dialekt plemion pomorsko-połabskich

b). południowosłowiański:

Najbardziej wewnętrznie zróżnicowany, przeciwstawiał sobie podzespół zachodni

i wschodni.

c). wschodniosłowiański:

Najdłużej utrzymywał jednolitość, dopiero w XIV w. rozpadł się na 3 osobne języki:

• rosyjski

• białoruski

• ukraiński

• 2) Pozycja języka polskiego wśród języków słowiańskich

Język polski należy do grupy stosunkowo bliskich sobie języków słowiańskich. W porównaniu z innymi zachował wiele archaicznych rysów. Najbliżej spokrewnione są z nim języki:

• kaszubski - właściwie będący pozostałością języka pomorskiego; dialekty kaszubskie są używane na obszarze między Łebą a Zatoką Gdańską, na północ od Chojnic; przez autorów polskich często traktowany jest jako dialekt polszczyzny, co nie zgadza się z podejściem autorów zagranicznych, nadto kaszubski dla Polaka brzmi niezrozumiale, co uważa się za dostateczne kryterium odrębności językowej; polski wraz z pomorskim (kaszubskim) oraz wymarłymi dialektami połabskimi i meklemburskimi miałby tworzyć podgrupę lechicką;

• dolnołużycki, używany przez ok. 20-30 tys. ludzi w okolicach Chociebuża (Cottbus, Niemcy);

• górnołużycki (bliższy czeskiemu), używany przez 60-90 tys. mieszkańców okolic Budziszyna (Bautzen, Niemcy);

• czeski;

• słowacki.

Języki te określa się jako zachodniosłowiańskie.

Nieco bardziej odległe są inne języki słowiańskie:

• wschodniosłowiańskie: rosyjski, białoruski, ukraiński wraz z bliskim mu rusińskim (rusnackim) używanym przez Rusnaków w Wojwodinie i Chorwacji oraz staroruski†, ich wymarły przodek;

• południowosłowiańskie: słoweński (z cechami języków zachodniosłowiańskich), serbsko-chorwacki (dziś z przyczyn czysto politycznych wyróżnia się chorwacki, serbski i bośniacki) i bułgarski wraz z bliskimi mu banackim (rzadko wyróżniany) i macedońskim (wyróżniany powszechnie, ale poza Bułgarią); do tej grupy zaliczamy też język staro-cerkiewno-słowiański używany jako język misyjny w okresie chrystianizacji południowej słowiańszczyzny (jego współczesna wersja, określana jako język cerkiewno-słowiański, jest używana przez Kościół Prawosławny).

• 3). Stanowisko języków słowiańskich wśród języków indoeuropejskich

Do języków słowiańskich zbliżają się najbardziej języki bałtyckie (litewski, łotewski, staropruski), co najczęściej uważa się za dowód ich odległego pokrewieństwa, choć niektórzy widzą w tym podobieństwie głównie efekt wzajemnych wpływów. Pewne podobne cechy (zwłaszcza fonetyczne) jak języki słowiańskie mają także języki: albański, iliryjski tracki, (ormiańskie, indoirańskie, indyjskie: sanskryt, hindi, bengalski, nepali, cygański); dardyjskie: kaszmiri; kafirskie (nuristańskie); irańskie: awestyjski, farsi (perski), tadżycki, kurdyjski, osetyński, paszto (afgański)). Wszystkie te języki określa się mianem języków satemowych. Pozostałe języki rodziny indoeuropejskiej, określane jako kentumowe (centum), to: anatolijskie (hetycki, luwi), tocharskie, helleńskie (grecki), (staro)macedoński, frygijski, mesapijski, języki germańskie (angielski, niemiecki, żydowski (jidysz), holenderski, norweski, duński, szwedzki, islandzki, gocki), celtyckie (walijski, bretoński, irlandzki, szkocki gaelicki), italskie (łaciński, oskijski, może wenetyjski) i wywodzące się z łaciny języki romańskie (rumuński, włoski, francuski, prowansalski, kataloński, portugalski, hiszpański).

4). Wpływy polszczyzny na inne języki

Doba średniopolska jest okresem pewnej ekspansji języka polskiego oraz jego oddziaływania na języki sąsiedzkie. Przede wszystkim wpływom polszczyzny podlegał język ruski. W miastach i na obszarach skupionych wokół szlacheckiej ziemi mowa polska miała powodzenie. Zwłaszcza po unii lubelskiej z 1569 roku proces polonizacji szybko postępował, a jego największe nasilenie przypadło na w. XVII. Język cerkiewno-słowiańsko-ruski wychodzi z użycia, oddając miejsce polszczyźnie w funkcji języka literackiego. Potężna była ekspansja języka polskiego na terenach zamieszkałych przez Litwinów. Polszczyzna była tam w użyciu ludzi wykształconych. Trzecim terenem, na którym polszczyzna odnosiła pewne zdobycze były Niemcy - Gdańsk, Toruń, Śląsk. Pewien wpływ język polski wywarł w XVII na wykształconą warstwę rumuńską. Podobno około 350 grup polskich wyrazów znalazło chwilową lub stała gościnę w języku rumuńskim - herb, bunt, baba. Dla wielu Ormian polszczyzna w tej dobie stała się językiem ojczystym po zapomnieniu własnego.

Wpływy polszczyzny na inne języki w dobie nowopolskiej były bardzo skromne. Warto wspomnieć jedynie o kilku aspektach. Poważny wpływ polszczyzna wywarła na słownik odradzającego się w XIX w. ruskiego języka literackiego , i to zarówno w dawnej Galicji, jak i na Ukrainie. Drugim polem ekspansji języka polskiego w XIX w. jest czeszczyzna. W obronie przed zalewem germanizmów, ówcześni czescy pisarze i uczeni korzystają obficie z polskiej pomocy. Sporo polskich elementów słownikowych znajdujemy w literackim języku słowackim. Przejmował on je za pośrednictwem literatury polskiej, głównie dzieł Mickiewicza i Czajkowskiego., lub też bezpośrednio z żywego języka, mianowicie z dialektów orawskich. Zapożyczenia z polszczyzny w innych językach słowiańskich są znikome. W języku bułgarskim i serbochorwackim spotykamy zaledwie kilka wyrazów. W bułgarskim kilkanaście, nie wszystkie można jednak uznać za czyste zapożyczenia z polskiego, gdyż dostały się one do bułgarskiego za pośrednictwem rosyjskiego.

5). Drzewo genealogiczne polszczyzny

a) Polszczyzna najbardziej spokrewniona z wymarłymi dialektami pomorsko-połabskimi, następnie z innymi językami zachodniosłowiańskimi: dolnołużyckim, górnołużyckim, czeskim i słowackim

b) Nieco dalsze pokrewieństwo z pozostałymi językami słowiańskimi: wschodnio i południowosłowiańskimi. Jeszcze dalej z bałtyckimi. Najdalej z irańską, indoeuropejską, ormiańską, grecką, germańską, romańską.

c) Jeszcze dalsze z bałtyckimi (litewskim, łotewskim, wymarłymi staropruskim i jaćwieskim), najbliższą słowiańszczyźnie grupą języków indoeuropejskich.

d) Najdalsze pokrewieństwo łączy polszczyznę z językami pozostałych grup wielkiej rodziny indoeuropejskiej.

6). Łańcuch lechicki

Łańcuch bardzo bliskich sobie dialektów, którego sąsiednie ogniwa niepostrzeżenie przechodziły jedne w drugie; różnice widoczne dopiero między skrajnymi dialektami.

↙ ↓ ↘

Wiślan Ślężan Polan

(małopolskim) (śląskim) (wielkopolskim)

7). Chronologia

8). T. Milewski Językoznawstwo

Jęz. pie.

Wyodrębnienie się POLSZCZYZNY z tych dialektów nastąpiło gł. na skutek powstania państwa polskiego.

Dialekty (odmiany) jęz. pie.

Prajęzyki rodzin jęz. indoeuropejskich

Rodziny języków indoeuropejskich

---