Justyna Sulejewska

Zapożyczenia z innych języków. Internacjonalizacja.

Ponieważ Paulina zrobiła opracowanie o internacjonalizmach, w dodatku na podstawie tekstu z sylabusu, to ja już nic od siebie nie dodam w tym zakresie - bo choćbym chciała, to i tak nie wiem co i na czym miałabym się oprzeć.

Temat zapożyczeń z innych języków opracowałam na podstawie Zarysu dziejów języka polskiego Bogdana Walczaka. Wiem, ze nie ma tego w sylabusie, ale Walczak to Walczak, poza tym podsumowuje ten temat dosć zgrabnie, także.

Nie wiem co z tą klasyfikacja, czy było na zajęciach czy nie, wiec przesyłam dodatkowo coś, co znalazłam u siebie na dysku i na chomiku.

Najdawniejsze zapożyczenia

Jeszcze w epoce przedpiśmiennej, najliczniejsza grupę zapożyczeń stanowią wyrazy związane z chrześcijaństwem, przenikające do polszczyzny od czasu chrztu Mieszka z języka czeskiego.

Czeczyzna terminologie chrześcijańską przejęła po części z języka staro-cerkiewno-słowiańskiego, po części zapożyczyła z łaciny, przeważnie z pośrednictwem niemieckim. W ten sposób znalazły się w polszczyźnie wyrazy bardzo rózne co do pochodzenia (w większości greckie i łacińskie), których wspólna cechą est to, ze bezposrendio trafiły do nas z jezyka czeskiego.

Droga:

greka- SCS- czeski: cyrkiew (cerkiew), błogosławić, Bogorodzica (Bogurodzica)

greka-łacina- czeski: anioł, apostoł, dyjabeł, kolęda

łacina-czeski: pacierz, poganin

greka-łacina-niemiecki-czeski: biskup, jałmużna, kruchta, mnich

łacina-niemeicki-czeski: birzmowac, klasztor, krzest, opat, pielgrzym, żegnać, proboszcz…

Doba staropolska

W dobie staropolskiej oddziałały na polszczyznę wpływy języka łacińskiego, czeskiego i niemieckiego.

Wpływ łaciny słaby - przenikał do polszczyzny za pośrednictwem czeskiego i niemieckiego, zdecydowanie słabiej i rzadziej bezpośrednio (wynikało to ze słabej znajomości łaciny przez ogół społeczeństwa). Ale jeśli już z łaciny bezpośrednio, to były to wyrazy związane z kulturą umysłową i realiami biblijnymi (szkoła, rejestr, pergamin, statut, suma, balsam, manna, mirra, muł palma)

O wiele silniejszy był wpływ języka czeskiego

Piśmiennictwo czeskie było i wcześniejsze, i bogatsze od naszego, wiec stanowło naturalny wzór dla naszych pisarzy i tłumaczy. Przekładano i przerabiano utwory czeskie, pojawiła się nawet moda jezykowa na czeczyznę (jej znajomośc stałą się oznaką ogłady umysłowej w XV/XVIw).

Brama, straż, błagać, plaz, masarz, hardy, hojny, wesele, czerwony, jedyny…

Bardzo silny był też wpływ jezyka niemieckiego:

Główna fala germanizmów to wieki XII-XV, w związku z kolonizacją niemiecką. (Śląsk, małopolska, miasta pomorskie) + budowanie miast na prawie niemieckim

Zapożyczenia wyrazowe dotyczą tu głównie organizacji życia w mieście, budownictwa, urządzenia i wyposażenia mieszkania, zycai gospodarczego itd:

Burmistrz, gmina, ratusz, rynek, sołtys, wójt, cegła, dach, mur, plac, rura, rynsztok, cło, czynsz, cech, kuchnia, jarmark, kołd, listwa, łotr, sznur , żołnierz, musieć, wędrować, rachować, szanować….

(+ niemieckie nazyw miejscowości czy imiona)

Związki językowe polsko-ruckie (po przyłączeniu przez Kazimierza Wielkiego Rusi Czerwonej oraz po unii z Wielkim Księstwem Litewskim)

Kniaź, bojarzyn

Doba średniopolska

W dobie średniopolskiej wpływ jezyka czeskiego wygasł z końcem XVI wieku, wpływ niemczyzny osłabł wyraźnie i w wieku XVII i XVIII był już stosunkowo nieznany. Wpływ łaciny nieustannie się nasilał, pojawiły się tez zapożyczenia z nowych jezyków.

Język czeski:

XV.XVI w - wpływy jezyka czeskiego przerodziły się w modę jezykową. Znajomość czeczyzny stałą się znamieniem wykształcenia i kultury. W tych warunkach jest rzeczą zrozumiałą, iż szesnastowieczny napływ czeczyzny okazał sięna ogół nietrwały.

Do dziś przetrwały nieliczne: duchowieństwo, istota, nabożeństwo, sprawiedliwość, , własność, zakonnik, zwolennik…

Wpływy czeskie zaczeły słabnać w drugiej połowie XVI wieku, dlatego,ze dogoniliśmy Czechów pod względem kulturalnym. Przekonanie o wyższości kultury czeskiej, główna przyczyna wczesniejsezj mody, stało się bezzasadne. Po klęskę pod Białą Góra (1620) i w wyniku germanizacji jezyk czeski literacki właściwie przestał istnieć, a po jego odrodzeniu w okresie nowopolskim kierunek wpływów się odwrócił.

Język niemiecki:

W dobie średniopolskiej wpływ był słaby, Żywioł niemiecki z miast uległ polonizacji. Oczywsicie neico inan sytuacja bułana terenach dwujęzycznych (Pomorze, Gdańsk)

Wpływy niemieckie NIGDY nie miały charakteru mody językowej (jak z j. czeskim, włoskim, lacińskim czy francuskim) Były wywołane wzgledami gospodarczymi, a wieć praktycznymi. Uważano j. niemiecki za „nieładny”, nie za język kultury. [TRUE]

Język łaciński:

W kulturze średniowiecznej znajomość łaciny była zbyt elitarna, ale w dobie średniopolskiej to się zmieniło - renasanowy kult klasycznej łaciny uczynił z niej nieodłączny składnik wykształcenia szesnastowiecznego humanisty.

Łacina jezykiem dworu

O wpływie w kręgach szlacheckich zdecydowało szkolnictwo jezuickie.

Ta wyjątkowa już podówczas (w XVII i XVIII wieku) w Europie popularność łaciny spowodowała masowy napływ zapożyczeń. W ciągu doby średniopolskiej wesżły ich do polszczyzny setki, jeśli nie tysiące. Znaczna ich część utrzymała się do dzis.

Apetyt, decyzja, dedykacja, aktor, natura, patron, dawać, proponować, reguła, religia, profanować, respekt, termin, sens, sukces, sympatia…

Latynizmy dotyczyły różnych sfer życia

Ich liczba nieprzerwanie rosła.Według obliczeń Zenona Klemensiewicza w XVI wieku w przeciętnym teksli epolskim co 600 wyraz jest latynizmem, w pierwszej połowie XVII w co 115, w drugiej co 60, a pierwszej połowie XVIII co 33!

Obok latynizmów pojawiło się zjawisko zwane makaronizowaniem lub melanżem polsko-łacińskim. czyli wtręty łacińskie „żywcem” przeniesione z łaciny z łacińską odmianą w tekscie polskim.

Kres tej manierze i w ogóle przerostowi wpływu j. łacińskiego położyła polityka jezykowa Oświecenia.

Język włoski

Z końcem XV wieku nasiliły się związki kulturalne z Włochami (idee włoskiego renesansu, przybycie włoskich artystów, polska młodizez studiowała na uniwersytetach włoskich, moda na podróze do Włoch, królowa Bona itd.)

Te okoliczności zadecydowały o charakterze włoskich zapożyczeń wyrazowych w polszczyźnie: dotycza one głównie strojów, zycia dworskiego i towarzyskiego, kuchni, ogrodnictwa, sztuki wojennej, bankowosci, a przede wszystkim sztuk pitych:

Bandera, bandyta, bank, bankiet, bomba, cera, forteca, impreza, kalafior, kalarepa, fraszka, karczoch, koral, kredyt, marcepan, pałac, parapet, sałata, szpada, szparagi, tort, tulipan…

W XVII wieku moda włsoka wygasła jako zjawisko społeczno-językowe. Wpływ jezyka włoskiego utrzymywał się jednak nadal w zakresie słownictwa związanego ze stzuką, zwłaszcza z muzyką i sztukami plastycznymi - aż do doby nowopolskiej: akwarela, baryton, belweder, estrada, cytadela, sonata, sopran, szkic, tenor, wiolonczela itd.

Język francuski

Do XV wieku wpływy z języka francuskiego były zapośredniczone e przez jezyk niemiecki czy czeski.

W XVI wieku związki z Francją wyraźnie się nasiliły (wybór Henryka Walezego na króla polski, wyjazdy magnatów i szlachty do Francji, przyjazdy Francuzów do na). Toteż z XVI wieku pochodza pierwsze zapożyczenia francuskie: hugonot, kamizela, lazaret, muszkiet, parlament, paszport, perfumy, prezent, rapier, soldat,

W XVII wieku zaciśniecie związków z Francją nastapiło w wyniku malżeństwa Władysława IV z Marią Ludwiką Gonzagą, a potem za czasów Jana II Sobieskiego i Marysieńki. Siedemnastowieczne zpaozyczenia dotyczą zycia dworskiego, stroju i wojskowości: artyleria, batalia, brygada, dama, dragon, galant, gorset, maruder, mina, peruka, pistolet, reduta, szarża…

Wiek XVIII w całej Europie stał pod znakiem dominacji języka i kultury francuskiej. Jednak moda francuska wciąż była elitarna, toteż zapożyczenia dotyczyły tych samych dziedzin zycia co wcześniej: awangarda, frak, fryzjer, garnizon…

Wpływy francuskie osiagna szczytowe nasilenie w dobie nowopolskiej.

Zapożyczenia ruskie

przenikały do polszczyzny już w XIV-XV wieku (Na Rusi Czerwonej). W Wieku XVI, a jeszcze silniej w XVII zaczeły się upowszechniać na całym obszarze językowym.

Np.: bałamut, car, chata, czeremcha, czereśnia, czupryna, duma, duży, hałas, hulać, hultaj, nahajka, odzież, sobaka, znachor…

Za pośrednictwem ruskim przeszły do nas od XVI wieku liczne zapożyczenia wschodnie (orientalne). Głownie z jezyków tureckich

Np.: bazar, buhaj, burka, chan, janczar , haracz, horda, kaftan, kaleka, jasiek, jasyr, kary, koczować, tapczan, torba

Na XVI i XVII wiek przypad również wpływ języka węgierskiego

Był on skutkiem związków polityczno-dynastycznych i wojskowych z Węgrami (panowanie na Węgrzech królów z dynastii Jagiellonów, panowanie Stefana Batorego, )

Wpływ węgierskiego nie był silny, to zaledwie około setki wyrazów, dotyczących głownie wojskowości i meskiego stroju, z których do dzis się utrzymały:

Czekan, dobosz, giermek, hajduk, kontusz, orszak, szereg, .

Osobno trzeba wspomnieć wyrazach węgierskich, które dotarły do gwary podhalańskiej w wyniku tzw. kolonizacji wołoskiej: baca, cuha, gazda, juhas itp. Dopolszczyzy oólnej te wyrazy wesżły na przełomie XIX i XX wieku na fali mody na góralszczyznę.

Tą samą droga dotarły zapożyczenia rumuńskie: bryndza, cap, koszara,

Doba nowopolska

Oswiecenie położyło kres zalewowi łaciny i mani makaronizowania. Inaczej było z językiem francuskim.

W czasach stanisławowskich wpływ francuszczyzny się jeszcze nasilił. Przejmowanie francuskich wzorców kulturalnych prowadziło do zapożyczeń z zakresu teatru, i literatury (amant, kulisy, romans) życia dworskiego i salonowego (afront, bal, bilet, bukiet, kaprys, rywal), stroju , wyposażenia wnętrz, ogrodu (Aleja, apartament, butonierka, krawat, pawilon), kuchni ( bulion, gofry, konfitura). Utrzymały się wpływy w zakresie wojskowości (atak, batalion, dezerter, parada, patrol, petarda, pluton), pojawiło się nowe w zakresie organizacji wolnomularstwa (loża, mason, wolnomularstwo jako kalka).

Wciąż jednak dotyczyły elit i nie docierały na prowincję.

Sytuacja się zmieniła dopiero w wieku XIX. Guwernantki-Francuzki dotarły do szlacheckich dworków. Zapożyczenia z zakresu towarzyskiego (etykieta, galanteria, impertynencja, konwenans, kurtuazja, polonez), toalety i przedmiotów zbytku (agrafa, biżuteria, dekolt, gaza, kostium, krynolina, muślin, pasmanteria, szali, tiul), kuchni (baleron, beza, deser, koniak, korniszon, likier, lemoniada, omlet).

Od lat trzydziestych XIX wieku bardzo waznym ogniwem wpływów francuskich stałą się polszczyzna Wielkiej Emigracji. Zapożyczenia ze stzuk plastycznych (atelier, gobelin, pejzaż, plener), literatury (ballada, beletrystyka, dekadencja, pastisz, reportaż, romantyzm), teatru, sztuk estradowych, póżniej filmu (antrakt, ekran, estrada, farsa, kurtyna, rewia, repertuar, reżyser, rola, seans, spektakl, wodewil), muzyki i baletu (akord, etiuda, piruet, suita).

Francja dostarczała w XIX wieku takz ewozrów zycia społecznego, gospodarczego, politycznego, techniki. Np. ankieta, barykada, debata, raport, żurnal, bankrut, busola, dagerotyp, inżynier, ) nawet przesłżo do polszczyzny potocznej (klika, kretyn, portfel, poza, szansa, szarada, walizka )

Wiek XIX jest niewątpliwie okresem największego nasilenia wpływów francuskich, chocnieco słabnace, utrzymały się także w weku XX.

Dopiero druga wojna swiatowa i przemiany społeczne jakie się po niej i w jej wyniku dokonały, poważnie osłabiły wpływ jezyka francuskiego na polszczyznę.

Wpływy rosyjskie nasiliły się w wieku XIX, zwłaszcza w drugiej połowie, w miare jak nasilała się akcja rusyfikacyjna władz zaborczych. Wobec świadomego i zorganizowanego oporu społeczeństwa polskiego przeniknęło ich niewiele: mig, robotny, łakomy.

Czeste były kalki frazeologiczne (często w wyniku nieświaodmosci): isć w odstawke, okazywać pomoc.

Wpływy niemieckie, podobnie jak wpływy rosyjskie, były wynikiem zaboru. I tutaj też był opór.

Do jezyka literackiego przeniknęło niewiele wyrazów niemieckich (np. bryftinger - listonosz), a i te zostały szybko usunięte. Wiecej weszło nie odczuwanych jako elementy obce zapożyczeń znaczeniowych typu wykorzystywać, zapoznać, zdradzać,

A najwięcej kalk wyrazowych i frazeologicznyc (czasokres, czasopismo, językoznawstwo, krwioobieg, rzeczoznawza, mieć miejsce)

Głebiej wpływami niemieckimi zostały dotknięte gwary ludowe, miejske i potoczna polszczyzna mówiona ziem zachodnich i południowych. Np. tytka

Najsilniej zaznaczyły się wpływy niemczyzny w urzędowej odmianie polszczyzny. Kształtowała się ona w XIX wieku w Galicji, gdzie w latach 70. język polski został wprowadzony jako urzędowy. Kształtowała się według wzorow niemieckich, pod piórem urzendików niemieckich i zniemczonych Czechów (których dopiero później zastapili Polacy). Toteż wyraźne piętno niemieckie jest w niej do dziś widoczne.

Najpóżniejsze chronologicznie ze wszystkich wpływów obcych na jezyk polski były wpływy angielskie.

Bezpośrednie wpływy angielskie zaczeły się wraz z romantyzmem (Hrabia z Pana Tadeusz ato pierwszy chyba angloman)

Np.: befsztyk, boker, brystol, buldog, dog, dok, dren, jacht, komfort, kuter, partner, poncz, porter, raut, rewolwer, tunel, wagon, klan, lord, milady, szeryf, dolar, gwinea, szylig

Wpływy angielskie nasiliły się pod koniec XIX, a zwłaszcza w pierwszych dziesięcioleciach XX wieku. Momentem przełomowym było powstanie niepodległego państwa polskiego. Wpływom angielskim sprzyjał rozwoj techniki, powstanie polskiej floty wojennej, rozwój stosunków gospodarczych i handlowych ze swiatem, zainteresowanie sportem i turystyką. Zapożyczenia dotycza włąśnie tych dziedzin: aut, bar, bekon, brydź, derby, dżem, finisz, hokej, jazz, kort, kran, lider, lunch, mecz, poker, rower, sexappeal, skaut, skecz, stop, sztorm, team, weekend, wrak

---