Demografia społeczna

1855r. - Achilles Guillard - „Demografia”- dzieło, które rozpoczęło demografię jako osobny kierunek
naukowy.

1. Przedmiot cel i zakres demografii:

D

EMOGRAFIA

– (demos – "lud" i graphea – "opis") to nauka interdyscyplinarna (korzysta z dorobku innych

dziedzin nauki i jest powiązana z ekonomią, socjologią, polityką społeczną, statystyką,
psychologią, medycyną), która wykrywa prawidłowość w rozmieszczeniu ludności na
konkretnym terenie w konkretnych warunkach społecznych. Opiera się na statystyce
ludności (urodzenia i zgony). Porównuje zjawiska w czasie, co pozwala na ustalenie
pewnych prawidłowości, tendencji w rozwoju ludności.

Z

AJMUJE

SIĘ

;

1. stanem ludności
2. rozmieszczeniem ludności
3. ruchami naturalnymi (narodziny, zgony, małżeństwa)
4. strukturą ludności (wiek, płeć, wykształcenie)
5. ruchami wędrówkowymi (migracje)
6. prognozowaniem

Ściśle powiązana z polityką społeczną, czyli
- podejmowanie działań zmierzających do wywołania określonych zmian w strukturze i ruchu ludności

P

OLITYKA

LUDNOŚCIOWA

:

1. bierna
2. aktywna

a)

POLITYKA

PRONATALISTYCZNA

– prorodzinna; działania mają na celu zwiększenie liczby ludności

b)

POLITYKA

ANTYNATALISTYCZNA

- działania mają na celu zmniejszenie liczby ludności (Indie lata 50’ -

wprowadzenie środków antykoncepcyjnych, Chiny - obozy antykoncepcyjne – sterylizacja)

P

ODZIAŁ

DEMOGRAFII

(subdyscypliny i kierunki)

– demometria (demografia matematyczna) – problemy metod pomiaru zjawisk demograficznych

(matematyka, statystyka, ekonomia)

– opisowa – zajmuje się naukowym opisem struktur i procesów demograficznych
– analityczna - ustala prawidłowości procesów demograficznych, na podstawie których ustala się

procesy demograficzne, tworzy analizy i konstrukcje teoretyczne

– historyczna - zjawiska ludnościowe zachodzące w przeszłości.
– porównawcza – bada różnice występujące w stanie, strukturze i ruchach populacji ludzkich w

zależności od różnicujących je czynników

– teoretyczna - wyjaśnianie lub przewidywanie przebiegu zjawisk demograficznych i prezentacją ich

następstw

– doktryny demograficzne – zajmujące się formułowaniem teorii rozwoju ludzkości
– ekonomiczna-społeczna - zajmuje się analizą związków i zależności ekonomiczno społecznych

2. Źródła danych demograficznych
Ź

RÓDŁA

DANYCH

DEMOGRAFICZNYCH

:

a) spisy ludności (spis powszechny)
b) ewidencja bieżąca ludności (księgi meldunkowe)
c) specjalne badania metodą reprezentacyjną (badania na prowadzone na różnej skali według

wybranych cech)

d) specjalnie badania monograficzne
e) materiały wtórne

f) ewidencja ruchu naturalnego ludności (informacje o umieralności, zgonach, małżeństwach

pochodzące z urzędów stanu cywilnego)

g) ewidencja ruchu wędrówkowego (dane MSW i MA dotyczące zameldowań i wymeldowań)

3. Spisy ludności (warunki, zasady, cechy spisu)

S

PIS

LUDNOŚCI

– badanie statystycznie, ustalające stan liczebny i strukturę ludności wg określonych cech,

w określonym momencie i na określonym terytorium.

W

ARUNKI

DOBRZE

PRZEPROWADZONEGO

SPISU

LUDNOŚCI

:

1. Precyzyjne określenie badanej zbiorowości pod względem rzeczowym, terytorialnym i czasowym,

czyli odpowiedź na pytania: kogo, kiedy i gdzie chcemy badać.

2. Ustalenie momentu krytycznego spisu, czyli momentu, w którym ruchliwość ludności jest najmniejsza

( np. stan o północy z 3/4 grudnia 1988)

3. Właściwa organizacja procedury spisu (szkolenie rachmistrzów, powołanie jednostek

odpowiedzialnych za spis na danym terytorium itp.)

4. Właściwy język w tym dobry układ formularzy, jednoznaczne sformułowanie pytań i dobra instrukcja
5. Pozytywny stosunek ludności do spisu, który umożliwia zdobycie wiarygodnych informacji, wiążący

się z szeroką akcją propagandową

Z

ASADY

SPISOWE

:

– jednoczesność

– (moment krytyczny) .

– powszechność

– obejmuje wszystkie jednostki zamieszkujące dany teren

– imienność

- spis z imienia i nazwiska

– bezpośredniość

- maksymalne zapewnienie możliwości zbierania informacji bezpośrednio od

spisywanych jednostek

C

ECHY

SPISÓW

(zawartość – program podstawowy):

- cechy geograficzne - pobyt w czasie spisu, stały pobyt, charakter miejsca zamieszkania
- cechy demograficzne, osobiste - wiek, płeć, stan cywilny, obywatelstwo, narodowość
- cechy ekonomiczne - zawód, źródło utrzymania, gałąź gospodarcza, stanowisko społeczne, stosunek do
pracy, miejsce pracy
- informacje dotyczące gospodarstwa domowego - stosunek do głowy gospodarstwa domowego, rodzaj
gospodarstwa domowego, wielkość gospodarstwa domowego
- cechy dotyczące wykształcenia - poziom i rodzaj wykształcenia

Przykładowe dodatkowe zalecane cechy dotyczą płodności kobiet - ogólna liczba dzieci żywo
urodzonych, długość trwania aktualnego małżeństwa, daty urodzenia kolejnych dzieci, czy aktualne
małżeństwo jest pierwszym czy też nie jeśli nie to długość trwania poprzedniego małżeństwa.

H

ISTORIA

S

PISÓW

I. Epoka prestatystyczna: do spisów używano rejestry parafialne, spisy podatkowe, ruchy dóbr

wielkiej własności.

II. Epoka prostatystyczna: do spisów używano rejestry parafialne, spisy podatkowe, ruchy dóbr

wielkiej własności i akta cywilne rejestracji ludności (pierwszy spis)

III. Epoka statystyczna

POLSKA:
1789r. pierwszy spis ludzi i domów
1810r. powstanie pierwszego biura statystycznego w Księstwie Warszawskim
1921r. 1931r. spisy imienne
1946r. spis sumaryczny
W Polsce były w latach: 1789, 1921, 1931, 1946, 1950, 1960, 1978 (zmiany administracyjne) 1988, 2002

ŚWIAT:
Egipt - IV w. p.n.e. spisy ludności i jej majątku
Chiny - II w. p.n.e.

Starożytny Rzym - regularne spisy tzw. cenzusy
1749r. - spis ludności w Szwecji (pierwszy w Europie)
1897r. - pierwszy spis w carskiej Rosji
1929r. - spis ludności w ZSRR

P

ODSTAWY

PRAWNE

SPISÓW

W

P

OLSCE

:

a) Ustawa z dn. 2.12.1999 o narodowym spisie powszechnym
b) Ustawa z dn. 9.09.2002 o powszechnym spisie rolnym w 2002r.
c) Ustawa z dn. 22.06.1995 o statystyce publicznej + późniejsze zmiany

Spisy przeprowadza się co 10 lat.

4. Zasady budowy i interpretacji podstawowych wskaźników demograficznych.

Ogólny wzór współczynników demograficznych ma postać:

W= FLC
W – współczynnik demograficzny
L – ogólna liczba badanych zdarzeń
L – ogólna, średnia liczba ludności badanej zbiorowości
C – constans (1, 100, 1000 lub 10 000)

Średni stan ludności (L)
L – średnia arytmetyczna ze stanu liczebnego ludności na początku i końcu danego okresu
L=Lp +Lk2

gdzie L

p

na początku badanego okresu L

k

na końcu badanego okresu

M

ETODA

STANDARYZACJI

Współczynnik cząstkowy:

C

l

f

W

t

t

t

=

t

f

– pojedyncze zdarzenie

t

l

– liczebność podzbiorowości badanej liczebności

Ogólny współczynnik w okresie n:

∑

∑

∑

∑

⋅

=

=

=

n

n

n

n

n

n

n

n

l

l

w

l

f

L

F

W

lub

∑

∑















⋅

=

n

n

n

n

l

l

w

W

n

W

– ogólny współczynnik dla okresu n lub obszaru n

n

w

– wartość współczynnika cząstkowego w okresie n

n

l

– liczebności podzbiorowości w okresie n

Indeksy podstawowe np. wszechstronny (zmiennego składu) określa dynamikę badanego zjawiska z
uwzględnieniem wpływu obu czynników

0

W

W

I

n

w

=

∑

∑

∑

∑

⋅

⋅

=

0

0

0

l

l

w

l

l

w

I

n

n

n

w

lub

∑

∑

∑

∑















⋅















⋅

=

0

0

0

l

l

w

l

l

w

I

n

n

n

w

Gdzie:

w

I

- indeks wszechstronny

n

W

- ogólny współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) n

0

W

- ogólny współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) 0 (podstawowego)

n

w

- cząstkowy współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) n

0

w

- cząstkowy współczynnik demograficzny z okresu(obszaru) 0 (podstawowego)

l

n

-liczebność cząstkowa badanej zbiorowości z okresu(obszaru)n

0

l

-liczebność cząstkowa badanej zbiorowości z okresu(obszaru)0 podstawowego

∑

n

l

-liczebność całej zbiorowości z okresu(obszaru) n

∑

0

l

-liczebność całej zbiorowości z okresu(obszaru) 0 podstawowego

A

NALIZA

, A

NALIZA

WZDŁUŻNA

(K

OHORTOWA

)

I

POPRZECZNA

K

OHORTA

to podzbiorowość ludzka wyodrębniona ze zbiorowości na podstawie zdarzenia

demograficznego lub społecznego, wspólnego wszystkim członkom podzbiorowości w ściśle

określonym miejscu i czasie. Wyodrębnienia dokonuje się celem obserwacji i analizy
wyróżnionych podzbiorowości, poczynając od wspólnego im zdarzenia.

Analiza:

1) P

OPRZECZNA

wg generacji - polega na obserwowaniu zdarzeń, które nastąpiły w danej populacji w

określonym momencie lub przedziale czasu

2) W

ZDŁUŻNA

inaczej

KOHORTOWA

polega na obserwowaniu zdarzeń, które zachodzą w jednej

generacji, tj. w zbiorowości osób urodzonych w tym samym roku w ciągu całego okresu istnienia
tej generacji.

Przykładowo w kohortowej analizie płodności za miarę natężenia urodzeń uważa się sumę
współczynników płodności wg wieku kobiet w całym okresie rozrodczym, a wg kalendarza urodzeń
uważa się tę strukturę płodności wg wieku kobiet.

S

IATKA

DEMOGRAFICZNA

- służy do analizy kohortowej - do śledzenia zmian w wybranej

zbiorowości.
- siatka ta zwana jest także siatką LEXISA
- służy do jednoczesnego wyznaczania daty urodzenia zgonu i wieku poszczególnych osób.

5. Witalizm demograficzny a prawo ludnościowe socjalizmu

W

ITALIZM

DEMOGRAFICZNY

- jest to najstarsza koncepcja ludnościowa, która zakłada konieczność lub

potrzebę wzrostu ludności. Charakterystyczny dla czasów starożytnych (powstanie religii). Był to ważny
czynnik ekspansji terytorialnej. Prawa rzymskie przyznawały szczególne przywileje rodzinom
wielodzietnym, a dyskryminowały rodziny bezdzietne.
W XVI-XVII w. witalizm demograficzny stał się obowiązującą doktryną państwową- wzrost liczby
ludności decydował o potędze danego państwa. Propagowano politykę popierającą zawieranie związków
małżeńskich, duże rodziny, poprawę zdrowia publicznego, kontrolowaną emigrację i imigrację.

W latach 20 XX w. sformułowano

PRAWO

LUDNOŚCIOWE

SOCJALIZMU

- (doktryna dynamicznego przyrostu

naturalnego) - zakładająca stały i szybki wzrost ludności - wysoki poziom dobrobytu materialnego, małą
ilość zachorowań, niską śmiertelność przy pełnym i racjonalnym wykorzystaniu zdolnych do pracy ludzi.

G. Botero uważa że liczba ludności zależy od biologicznego potencjału reprodukcyjnego ludności oraz
istniejących środków na wyżywienie (zaspokojenie potrzeb) - zakłada że przyrost może trwać do
momentu granicy podaży środków ludności (środki na potrzeby ludności są ograniczone i wyznaczają
granicę liczebności rozwoju ludności).

6. Teoria Maltusa, maltuzjanizm i neomaltuzjanizm

I teoria ludnościowa,
T

EORIA

M

ALTHUSA

- głosi, że liczba ludności wzrasta w postępie geometrycznym i podwaja się co 25 lat, a

produkcja środków żywnościowych wzrasta w postępie arytmetycznym.

Istnieją dwa rodzaje oddziaływania umożliwiające utrzymanie liczby ludności na tym samym poziomie:

•

Prewencyjne – wynikające z rozumu ludzkiego, tj. możliwości zrozumienia warunków
egzystencji i umiejętności przewidywania skutków swego działania (opóźnianie zawierania
małżeństw, dobrowolny celibat dla ubogich)

•

Pozytywne przeszkody – wynikające z nędzy lub występku (ciężka praca, niekorzystne warunki
klimatyczne i przyrodnicze, skrajne ubóstwo, głód, złe wychowanie dzieci, wielkie miasta,
choroby, epidemie, wojny)

I twierdzenie Maltusa
Biologiczne uniwersalne uwarunkowanie liczby ludności
II twierdzenie Maltusa
- dążenie ludności do absolutnego przeludnienia

Maltuzjanizm - opowiada się za ograniczeniem tempa przyrostu na drodze przeszkód represyjnych i

prewencyjnych.

Neomaltuzjanizm (Ricardo i Milla) - poprawa lub utrzymanie dobrobytu przy ograniczonych zasobach
naturalnych nie jest do pogodzenia z ciągłym wzrostem ludności dlatego konieczne są jej ograniczenia.
Opowiada się za ograniczeniem przyrostu ludności za pomocą regulacji urodzeń.

I

NNE

TEORIE

ROZWOJU

LUDNOŚCI

1. Teoria zerowego przyrostu naturalnego (J. S. Mill) - całkowite zahamowanie przyrostu

naturalnego ludności jest warunkiem niezbędnym do przetrwania cywilizacyjnego i biologicznego
ludności.

2. Teoria optimum ludności – ludność optymalna to warunek osiągnięcia pomyślności w państwie;

sytuacja gospodarcza zależna od ilości ludzi, dlatego ilość ludzi powinna być adekwatna do
wielkości terytorium;

7. Teoria transformacji demograficznej

Teoria transformacji demograficznej = teoria przejścia demograficznego

Trójfazowa teoria przejścia demograficznego: (1929-1945)
Faza I – tradycyjna – charakteryzuje się wysoką niekontrolowaną płodnością i umieralnością (wysoki
poziom urodzeń, wysoki poziom umieralności - niewielki przyrost naturalny.)
Faza II – przejściowa – charakteryzuje się spadkiem umieralności, a później także rozrodczości (wysoki
poziom urodzeń, niski poziom umieralności - duży przyrost naturalny (eksplozja demograficzna))
Faza III – nowoczesna – faza kontrolowanej reprodukcji (Niski poziom urodzeń , niski poziom
umieralności- niewielki przyrost naturalny).

W skrócie:

Urodzenia

Umieralność

I
II

Kraje rozwijające się

III

Kraje rozwinięte

Model pięciofazowy transformacji demograficznej: (1955 do nadal)
Faza I – względna stabilność stanu ludności, osiągana drogą wysokiej rozrodczości i wysokiej
umieralności sprawiła, że przyrost naturalny w niewielkim stopniu odbiega od zera

•

Współczynnik dzietności – 6 dzieci (na 1 kobietę w wieku rozrodczym)

•

Przeciętna długość trwania życia – nie przekracza 45 lat

Faza II – osiągnięcia medycyny i zasięg oddziaływania służby zdrowia powodują obniżanie poziomu
umieralności i wydłużenie się trwania życia ludzkiego. W fazie tej zmniejszenie się umieralności
obserwowane jest przy nadal wysokim poziomie rozrodczości.

•

Współczynnik dzietności – 4,5 - 6 dzieci

•

Długość trwania życia – 45 – 65 lat

Faza III – faza ta charakteryzuje się zwolnieniem tempa obniżania się poziomu umieralności i
początkowo powolnym, a następnie szybkim spadkiem płodności.

•

Współczynnik dzietności – 3 - 4,5 dzieci

•

Długość trwania życia – 55-65 lat

Na przełomie II i III fazy przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom.

Faza IV – następuje nowa stabilizacja ludności przy niskim poziomie umieralności i rozrodczości

•

Współczynnik dzietności - poniżej 3 dzieci

•

Długość trwania życia – przekracza 65 lat

Faza V (kraje wysokorozwinięte) – poziom naturalnej liczby urodzeń mniejszy niż ilość zgonów, a nawet
ilość zgonów może być wyższa

Moja mała dygresja
Jako, że jestem też programistą i czasem zdarza mi się tworzyć pewne wzory i funkcje to zauważyłem, że i tutaj nie trzeba się
uczyć liczb, tylko zapamiętać 2 opracowane przeze mnie wzory ;D
Współczynnik dzietności =
OD

6 – ( (faza - 1) * 1,5 )

, gdzie maximum to 6

DO

6 – ( ( faza - 2) * 1,5 ),

gdzie minimum to 3

Wychodzi nam potem coś takiego: I = 6 –

8

, II = 4,5 – 6; III = 3 – 4,5; IV =

1,5

– 3; V =

0-1,5

Choć z tym 1,5 i 8 to moim zdaniem ma jakieś odzwierciedlenie do faz rozwoju
Podobnie można by do długości trwania życia, bo i tam jest pewna prawidłowość, chcecie to się bawcie ;P np. długość życia =
45+( (faza – 2) *10) z jakimiś tam górnymi i dolnymi progami (45, 65)

Miłej nauki! – przepraszam…TO NIE JEST MIŁA NAUKA! No, ale trzeba myśleć pozytywnie!

W latach 60 tych nastąpiła zmiana w procesach demograficznych (wynik płodności i zawierania
małżeństw) w wyniku czego mówimy o tzw. drugim przejściu demograficznym

Drugie przejście demograficzne

a) 1955 - 1970r. wzrost liczby rozwodów, spadek płodności, zahamowanie zmniejszania wieku

zawierania związków małżeńskich

b) 1970 - 1985r. duża ilość związków nieformalnych, narodzenia pozamałżeńskie. Wzrost średniego

wieku matki rodzącej (25-29 lat), wzrost średniego wieku małżonków. Spadek częstotliwości
zawierania związków małżeńskich.

c) Od 1985r. duża ilość związków nieformalnych, narodzenia pozamałżeńskie. Wzrost średniego

wieku matki rodzącej (25-29 lat), wzrost średniego wieku małżonków. Spadek częstotliwości
zawierania związków małżeńskich. Dalszy spadek płodności, wzrost urodzeń w późniejszym
wieku.

Nastąpiła zmiana modelu rodziny z większej na małą - spadek dzietności kobiet, spadek ciąż
pozamałżeńskich. A potem utrzymanie spadku płodności kobiet, a wzrost ciąż pozamałżeńskich.
Zwiększył się proces świadomej bezdzietności.
W Polsce przypada na 100 matek tylko 58 córek.( wskaźnik reprodukcji 0.58)

8. Etapy rozwoju ludności świata

Imperium Rzymskie:
I – na terenie Imperium

a) Część europejska: 54 mln
b) Część afrykańska: 11,5 mln
c) Część azjatycka: 19,5 mln

II – poza terenem Imperium

a) Europa – 11 mln
b) Afryka – 20 mln
c) Azja – 120 mln

Ś

WIAT

:

a) Na początku naszej ery – 210-250 mln.
b) 1348 - 1352r. – epidemia dżumy: ilość ludzi zmniejszyła się o około 17 lub 28 mln
c) Od XVIII wieku nastąpił duży przyrost naturalny. Kraje rozwinięte wprowadziły szczepienia

przeciwko ospie co spowodowało przeludnienie Europy i zasiedlenie krajów Afrykańskich.

d) 1650 r. – 545 mln

podwojenie liczby ludności.

e) 1850 r. – 1,215 mld Bardzo duże tempo przyrostu.
f) 1950 r. – 2,2560 mld Bardzo duże tempo przyrostu.
g) 1989 r. – 5,200 mld
h) 2008 r. – 6, 641 mld

I rewolucja demograficzna: (XVIII – XIXw.)
- rozrodczość na poziomie 26‰, przyrost naturalny 10‰
Przyczyny:
- masowe szczepienia przeciw ospie
- postęp nauk medycznych, wynalezienie szczepionki
- spadek umieralności

II rewolucja demograficzna (połowa XXw.)
- przyrost naturalny przekraczający 20‰ (eksplozja demograficzna)
Przyczyny:
- wprowadzenie antybiotyku
- spadek umieralności w Azji i krajach Ameryki Łacińskiej
- spadek zgonów nadzwyczajnych i umieralności niemowląt

E

UROPA

:

a) V/VI w. – około 20 mln
b) Połowa XVII w. - 100mln. (wysoka umieralność, wysoka liczba urodzeń; mały przyrost

naturalny)

c) 1950 r. – 547 mln
d) 1970 r. – 656 mln
e) 1990 r. – 722 mln
f) 2000 r. – 728 mln
g) 2005 r. – 725 mln

O

BECNIE

WEDŁUG

KONTYNENTÓW

(dane z 2005 r.)

Azja – 3,918 mld
Afryka - 888 mln
Europa -725 mln
Ameryka Łacińska – 558 mln
Ameryka Pn. – 332 mln
Oceania – 33 mln

Początek XX w. - świat osiągnął starość demograficzną.

Apogeum eksplozji przypada na lata 70 XX w. - nastąpił spadek umieralności.

Rozwój ludności jest bardzo nierównomierny. Społeczeństwa Europy stają się społeczeństwami starymi
natomiast w krajach rozwijających się jest nadal bardzo wysoki przyrost naturalny

9. Eksplozja Demograficzna (geneza i charakterystyka zjawiska)

E

KSPLOZJA

DEMOGRAFICZNA

- jest to zjawisko przyspieszonego wzrostu liczby ludności świata - pojawiła

się w drugiej połowie XX wieku.

Geneza eksplozji demograficznej sięga II wojny światowej. Amerykanie bojąc się skutków malarii użyli
wówczas w Cejlonie środka owadobójczego DDT, który miał chronić ich żołnierzy przed chorobami
tropikalnymi. Skutkiem tej akcji był spadek umieralności nie tylko wojska ale i ludności cywilnej. Za
Amerykanami poszły inne kraje w wyniku czego nastąpił znaczny spadek umieralności. Niemalże w tym
samym czasie rozpoczęto w krajach słabo rozwiniętych wykorzystywać doświadczenia medyczne krajów
rozwiniętych. Rozwój służby zdrowia polepszył stan sanitarny, sytuację ekonomiczną. Dodatkowo
polepszyła się sytuacja oświatowa, co w efekcie doprowadził do eksplozji demograficznej.
Ewenementem doświadczenia cejlońskiego był fakt, iż nie tylko spadł poziom umieralności, ale i nie
zmniejszył się poziom rodności kobiet.
O zjawisku eksplozji mówimy wówczas, gdy przyrost naturalny sięga 20‰, czyli w ciągu 20-35 lat
następuje podwojenie liczby ludności. (połowiczna modernizacja procesu reprodukcji)

10. Drogi walki z eksplozją demograficzną

Sposoby ograniczeń liczby urodzeń:
- kraje rozwinięte - propagowanie modelu małej rodziny
- kraje nierozwinięte - propagowanie środków antykoncepcyjnych

I

NDIE

Lata 50’: rozpowszechnienie środków antykoncepcyjnych - akcja „koralik” - nie odniosło to
oczekiwanego skutku
Lata 1963 - 1966r.: stworzenie obozów antykoncepcyjnych, w których dokonywano sterylizacji. Ten
pomysł również nie odniósł skutku - ludziom bardziej zależało na 3 posiłkach dziennie - zdarzało się, że
do obozów zgłaszały się osoby starsze które były już w wieku poprodukcyjnym.
Stopa urodzeń z 45‰ spadła jedynie do 36‰.

K

RAJE

WYSPIARSKIE

Założono kliniki planowania rodziny w których uczono metod antykoncepcyjnych, zmiany nawyków,
propagowano małą rodzinę. W ciągu 10 lat rozrodczość zmniejszyła się o 50%, jednakże była to akcja
bardzo kosztowna.

C

HINY

W latach 1971-1975 utworzono lokalne komórki państwowe mające propagować model małej rodziny.
Planowano ograniczenie przyrostu naturalnego do 10 ‰ w miastach i 15‰ na wsiach.
Sposoby walki z eksplozją:

– opóźnianie małżeństw - kobiety na wsiach 23 lata w miastach 25 lat, mężczyźni - w miastach - 28

lat na wsiach – 25 lat.

– wyznaczenie odstępów między kolejnymi urodzeniami (4-5 lat)
– dla osób, które miały małe rodziny stosowane były nagrody - np. lepsza praca, większe

mieszkanie

– W latach 80’ władze Chin postanowiły że rodzina nie może mieć więcej niż 1 dziecko -

konsekwencją tego było zabijanie dziewczynek, bo nie mogły pracować na roli i skoro można
mieć tylko jedno dziecko to preferowano, by był to chłopiec - z czasem dopuszczono do
możliwości posiadania dwójki dzieci na wsiach.

Eksplozja demograficzna dotyka kraje biedne.

Jest to

czynnik obniżający jakość życia, który ingeruje w

życie rodzinne i religijne, doprowadza do zaburzenia etyki pożycia małżeńskiego, sprzyja emancypacji
kobiet.

11. Demograficzne starzenie społeczeństw.

Demograficzne starzenie społeczeństwa - jest to nieodwracalny proces, który cechuje się wzrostem

udziału ludzi starych w ogólnej strukturze ludności
spowodowany obniżeniem poziomu urodzeń, wzrostem
wskaźnika zgonów niemowląt, obniżenie poziomu zgonów
osób starych.

Granica starości:
1. Amerykanie - 75 lat
2. Francuzi, Anglicy - 55 lat
3. Eishof - 45 lat
W związku z powyższymi różnicami w ocenie wieku starości ONZ zadecydowało, że
Stara kobieta - 60 lat, stary mężczyzna - 65 lat

K

LASYFIKACJA

SPOŁECZEŃSTW

RÓŻNYCH

UJĘCIACH

:

III stopniowy podział starzenia się społeczeństw: (ONZ):

1. Ludność młoda (poniżej 4% ogółu ludności to ludzie starzy)
2. Ludność dojrzała (4-7% ogółu ludności to ludzie starzy)
3. Ludność stara (7% i więcej ogółu ludności to ludzie starzy)

V stopniowe starzenie się społeczeństw (S. Klonowicz)

1. ludność młoda do 4%
2. wczesna faza przejściowa między młodością a starością demograficzną 4 - 6,9%
3. późna faza przejściowa – 7 - 9,9%
4. starość właściwa - 10-12%
5. starość zaawansowana - 13%

Argentyna - 8% ludzi starych
Niemcy - 16% ludzi starych
W 2000r. kraje przekroczyły 13% wchodząc w fazę zaawansowanej starości.

Lata 70 XX kraje były jeszcze w młodości demograficznej.

Europa stała się kontynentem starym.
Najmłodsze kontynenty to Afryka i Azja

POLSKA

1. Przed I wojną światową: byliśmy 4,2% (faza przejściowa)
2. okres międzywojenny: 5%
3. 1968r. : 7% (późna faza przejściowa)
4. 1970r. : - wskaźnik wzrósł w latach 1978-83, nastąpił wyż demograficzny
5. 1984 - 2000r.: wzrost ludności starej – wkroczenie w fazę starości właściwej –
6. Obecnie : starość zaawansowana.

Zmienia się długość trwania życia zarówno kobiet jak i mężczyzn.

a) W latach 50 tych XX w. - M: 58.6, K: 64.2
b) Połowa lat 70’ – M: 67.3, M: 75.4
c) 1992-1995r.: M: 67.6, K:76.4
d) 2006 – M: 70, K: 79

Starość w Europie
- Lata 60’ - 9%
- Lata obecne - 17-20%

Prognozy:

2030 - 30-36%
2050 - 40% i więcej

Wysoki spadek rodności – obecnie wskaźnik wynosi 0,59, czyli na 100 matek przypada 59 córek

Przeciwdziałanie skutkom starzenia:
- podnoszenie wieku emerytalnego
- reformy emerytalne i tworzenie funduszy rezerwowych
- imigracja
- lepsze wykorzystanie własnej siły roboczej
- wzrost podatków
- polityka prorodzinna

12. Charakterystyka struktury ludności wg płci

Ludność wg płci dzielimy na kobiety i mężczyzn

Struktura według płci ma wpływ na reprodukcję ludności poprzez odpowiednie kształtowanie zawierania
małżeństw, urodzeń i zgonów.

Obecnie rodzi się więcej kobiet niż mężczyzn. Wskaźnik feminizacji (ilość kobiet na ilość mężczyzn)
wynosi 106 kobiet na 100 mężczyzn. Wskaźnik ten jest zróżnicowany ze względu na miejsce
zamieszkania. Obecnie w mieście przypada 111 kobiet na 100 mężczyzn, a na wsi 101 kobiet na 100
mężczyzn.

Po wojnie w wyniku której zginęło więcej mężczyzn wskaźnik ten wynosił 114-116 kobiet na 100
mężczyzn.

Wskaźnik ten jest również różny w związku z wiekiem np.
○ 0 - 2 lat - 94/100
○ 19 - 20lat - 96/100
○ 20 - 25 - 97/100
○ 40 - 42lat - 100/100
○ 60 - 64 lat - 120/100
○ powyżej 64 lat - 120/100
○ 80 lat i więcej - 240-260/100

Mamy do czynienia ze zjawiskiem nadumieralności mężczyzn. Wiąże się to z długością trwania życia
według płci. Kobiety żyją znacznie dłużej aniżeli mężczyźni.

W

SPÓŁCZYNNIK

FEMINIZACJI

– ogólny I typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do ogólnej

liczby kobiet ludności
ogólny II typu – określa stosunek liczby kobiet w danym okresie do
liczby mężczyzn w tym okresie
Wf=kmC, gdzie C to stała, constans równa 1, 100 lub 1000

W

SPÓŁCZYNNIK

MASKULINIZACJI

– liczba mężczyzn w danym okresie do liczby kobiet

Wm=mkC, gdzie C to stała, constans równa 1, 100 lub 1000

13. Charakterystyka struktury ludności wg wieku

Podział ekonomiczny:
Wiek przedprodukcyjny - 0-17 lat
Wiek produkcyjny - 18 – 60 lat
Wiek poprodukcyjny - powyżej 60 lat

Podział biologiczny:

1. 0-15 lat - dzieci
2. 16-65 lat - dorośli
3. powyżej 66 lat – ludzie starzy

Podział SUNDBORGA( GRAFICZNY OBRAZ STRUKT.WG WIEKU)

1. Piramida progresywna - społeczeństwo młode; więcej urodzeń niż zgonów.
2. Piramida stacjonarna, zastojowa - równa liczba urodzeń i zgonów.
3. Piramida regresywna - maleje liczba urodzeń.

M

EDIANA

WIEKU

– wartość środkowa, dzieli ludność na dwie równe części. Im większa mediana wieku tym

społeczeństwo jest starsze np. gdy mediana = 43, to połowa ludzi jest poniżej 43
roku życia i połowa powyżej.

W

SKAŹNIK

MŁODOŚCI

DEMOGRAFICZNEJ

– udział procentowy dzieci do ogólnej liczby ludności.

W

SKAŹNIK

OBCIĄŻENIA

DEMOGRAFICZNEGO

- jest to stosunek ludności przedprodukcyjnej i poprodukcyjnej do

liczby ludności produkcyjnej.

14. Struktura społeczno - zawodowa ludności Polski

L

UDNOŚĆ

POLSKA

:

– 1931: 32 mln
– 1938: 34 mln
– 1946: 23 mln (spis sumaryczny; spadek ludności po II wojnie, zmiana granic, repatriacje)
– Lata 60’: 29,795 mln
– Lata 70’: 32,660
– Lata 80’: 35,735
– 1990: 38,123 mln
– 1995: 38,610 mln
– 2000: 38,253
– 2006/2007: 38,126 mln
–

Rozmieszczenie ludności wg województw:

– Mazowieckie: 13,1% ogółu (5,135 mln)
– Śląskie: 12,8 % ogółu (4,714 mln)
– …
– Lubuskie: 1 mln (najmniej)

C

HARAKTERYSTYKA

LUDNOŚCI

POLSKIEJ

:

Dodatni przyrost

Spadek liczby ludności spowodowany migracjami, ruch naturalny i
wędrówkowy

a)

Wg płci:

Wskaźnik feminizacji po wojnie – 114-116 kobiet na 100 mężczyzn
Obecny wskaźnik feminizacji – 106/107 kobiet na 100 mężczyzn (wieś 101/100; miasto 110-
111/100)
Przyczyny obecnego zróżnicowania – w miastach większa umieralność mężczyzn (szybsze
zrównanie – nadumieralność mężczyzn) oraz migracja kobiet ze wsi do miast.

b)

wg wieku:

W

SKAŹNIKI

MŁODOŚCI

DEMOGRAFICZNEJ

W

P

OLSCE

– w 1925 r. 35% stanowiły dzieci
– okres powojenny - 29% dzieci
– lata 50-60: 33%dzieci
– lata 70: 23% dzieci
– lata 80 – 25: 26% dzieci
– pod koniec lat 90: 20,3% dzieci
– 2003r.: 17,4% dzieci
– 2006-2007: 16% dzieci

Stosunek dzieci do osób starych – wskaźnik wieku (tj. ile wnuków przypada na 1 dziadka)

Lata

Ilość wnuków

1921

8

1931

7

1960

5

1988

2-6

2006-2007

1

c)

wg wykształcenia

Wykształcenie ponadpodstawowe:
1980r. - 53,4%
2000r. - 66-67%

Zmniejsza się ilość ludzi z wykształceniem podstawowym
Wzrost wykształcenia wyższego-1980r.-6,7-6,8%
2007r.-10-12%

2001 było w Polsce 15 mln osób pracujących w gospodarce narodowej, w tym 7,1 mln kobiet;
w sektorze publicznym pracowało 4 mln osób, a w przedsiębiorstwach prywatnych 11 mln;
struktura wg działów:
– przemysł – 20,2%,
– rolnictwo 29,2%,
– handel – 13,4%,
– szkolnictwo – 6,2%,
– opieka zdrowotna – 5,9%,
– budownictwo – 5%
– transport – 4,9%;

5,4 mln osób pracowało na własny rachunek (z tego 4,1 mln w rolnictwie);
stopa bezrobocia w pierwszej poł. 2003 r. wynosiła ponad 18%.

15. Zmiany w procesie zawierania małżeństw w Polsce w latach 1975 - 2006

Małżeństwo - trwały, monogamiczny związek oparty na równouprawnieniu - nierozerwalny związek

kobiety i mężczyzny 

Podstawowym miernikiem analizy małżeństw jest:

OGÓLNY

WSPÓŁCZYNNIK

MAŁŻEŃSTW

- jest to stosunek liczby zawartych małżeństw do średniej liczby

ludności Wm=MzLC

Małżeństwa konkordatowe: od 1993r.

Liczba zawieranych małżeństw zależy od:
- struktury ludności wg wieku i płci
- ogólnej sytuacji politycznej i gospodarczo-społecznej

obowiązujące przepisy prawne określające dolną granicę zawierania małżeństw -
-normy zwyczajowe i religijne

W Polsce w roku 1965 wprowadzono prawo umożliwiające zawieranie małżeństw w wieku - kobiety-18
lat, mężczyźni - 21 lat

Sposoby na rozwiązanie małżeństwa
- rozwód
- śmierć żony
- śmierć męża

Charakterystyka małżeństw w Polsce na przestrzeni lat:
– Do 1946-1948 r. były w większości małżeństwa wyznaniowe
– Od 1946-58r.- związki cywilne- od końca 58 r. obowiązuje zawieranie związków cywilnych.

– II połowa lat 70 tych – do początku lat 80 tych - 307-310 tys., małżeństw w skali roku
– Lata 90’ - 207-208 tys., małżeństw (spadek)
– Od 1993: ilość rozwiązanych > ilość zawartych w skali roku
– 2000r. - 192 tys.
– 2003 – 2004 – dalsze obniżanie się poziomu zawierania małżeństw
– rok 2005 - ok. 206 tys. małżeństw na 222,9 rozwiązanych
– rok 2006 - ok. 226 tys. małżeństw na 232 tys. rozwiązanych

– W Polsce coraz częściej stosuje się związki pozamałżeńskie
– 60% rozwiązywanych małżeństw z przyczyny śmierci męża
– obecnie 72 tysiące rozwiązywanych małżeństw jest wynikiem rozwodu
– 25 – 29 to obecny minimalny wiek zawarcia małżeństwa
– Wzrost mediany wieku

16. Kształtowanie rozrodczości w Polsce- rodność a płodność

U

RODZENIA

ŻYWE

to całkowite wydobycie z ustroju matki noworodka od czasu trwania ciąży, które

oddycha lub wykazuje jakiekolwiek oznaki życia. Każdy taki noworodek uznawany
jest za nowo urodzonego.

U

RODZENIE

MARTWE

jest to zgon następujący przed całkowitym wydobyciem dziecka z ustroju matki

niezależnie od czasu trwania ciąży. Obecnie urodzenia martwe stanowią 0,7%
wszystkich urodzeń.

R

ODNOŚĆ

to natężenie urodzeń w badanej zbiorowości w określonym czasie. Współczynnik rodności

wyraża stosunek liczby urodzeń żywych z badanej zbiorowości w badanym okresie do liczby
ludności do niej zaliczanej w połowie okresu lub do średniej liczby ludności.

W

SKAŹNIK

URODZEŃ

C

L

U

W

t

t

u

⋅

=

t

U

– liczba urodzeń w okresie t,

t

L

– liczba ludności wg stanu w połowie badanego okresu t lub średnia liczba ludności w okresie t

C

– constans (100 lub 1000)

Polska. Wskaźnik urodzeń:
– Po wojnie: 30‰ (30 urodzeń na 1000 mieszkańców)
– Lata 60’: 16‰
– Koniec lat 80’ – spadek do 15‰
– 1995: 11‰
– 2002 – 9,6‰
– 2007: 9,7/9,8‰

P

ŁODNOŚĆ

- natężenie urodzeń w badanej populacji kobiet będących w wieku rozrodczym. Miernikiem

płodności jest współczynnik płodności wyrażający stosunek liczby urodzeń żywych w danym
okresie do liczby kobiet w badanej zbiorowości będących w wieku rozrodczym.

W praktyce statystycznej przyjmuje się, że kobiety wchodzą w wiek rozrodczy po ukończeniu 15 lat i
trwa on do ukończenia 49 lat.

Polska. Wskaźnik płodności:
– Lata 70’: 65‰ (65 urodzeń na 1000 kobiet)
– Lata 80’ 76‰
– Lata 90’: 42‰
– 2000 – 35-37‰
– 2007: 9,7/9,8‰

17. Dzietność i podstawy prokreacyjne

P

OZIOM

DZIETNOŚCI

- liczba dzieci, przypadająca na jedną kobietę w wieku rozrodczym.

Polska:
– początek XX w. - 6 dzieci na 1 kobietę
– Lata 20’ - 3,5 dziecka na 1 kobietę
– Obecnie - 1,2 dziecka na 1 kobietę

P

OSTAWY

PROKREACYJNE

:

Czynniki zmniejszające płodność:
- II przemiana demograficzna: wzrasta liczba związków nieformalnych
- zmiana wizerunku rodziny: Po II WŚ: 2+3, obecnie: rodzina nuklearna 2+1
- przemiana funkcjo rodziny
- względy zdrowotne / biologiczne rodziców
- dzieci rodzą się coraz później, wiek rodziców przesuwa się
- sytuacja ekonomiczna, polityczna, społeczna, państwa
- względy ekonomiczne: koszty związane z urodzeniem i wychowaniem dziecka

18. Analiza natężenia umieralności
Natężenie zgonów wskazuje stałą tendencję spadkową. Ogólna prawidłowość, wyrażająca się
systematycznym zmniejszaniem natężenia zgonów zakłócana bywa w latach wojen i latach bezpośrednio

po nich następujących. W latach obu wojen światowych występował wzrost natężenia zgonów (nie licząc
zabitych i pomordowanych) spowodowany epidemiami, pogorszeniem warunków pracy i życia, polityką
eksterminacji. Działanie tych przyczyn przedłuża się zazwyczaj na okres pierwszych lat powojennych,
kiedy społeczeństwo źle odżywione ulega łatwo epidemiom chorób zakaźnych, co pociąga za sobą wzrost
natężenia zgonów.

Przyczyny zmian w natężeniu zgonów:
a) Przyczyny główne: postęp medycyny
b) Przyczyny powodujące wahania sezonowe (zmiany pogodowe zależne od miesięcy, pór roku np.

choroby układu krążenia)

Umieralność w Polsce
– 1946 – 248 tys. (10‰)
– do 1950 – wzrost liczby zgonów do 12,5‰)
– od poł. 1950 – 240 tys.
– poł. 60’ – spadek umieralności – 230 tys. – 1965 (najniższa wartość wskaźnika – 7,3‰)
– 1970 – 260 tys. (8‰)
– Początek lat 80’ – 350 tys. (9‰)
– 1990 r. – 388 tys. (10,2‰)
– 2002 r. – 399 tys. (9,4‰)
– 2006 – urodzenia 364 tys., zgony 370 tys. (ujemny przyrost naturalny)

19. Zmiany w natężeniu umieralności niemowląt w Polsce

Umieralność niemowląt systematycznie zmniejsza się. Tempo tej zmiany było niejednakowe w różnych
okresach:

Od 1991 roku umieralność niemowląt w Polsce stale obniża się:
w 2000 roku wyniosła 8,1 ‰,
w 2001 - 7,7 ‰
w 2002 - 7,5 ‰
w 2003 - 7,0 ‰

W latach 1991-2000 zmniejszyła się o 57%, a w 2001-2003 -- o dalsze 12%. Jest to największy sukces
cywilizacyjny Polski na przełomie tysiącleci. Umieralność niemowląt w 2001 roku wyniosła np. w
Finlandii 3,2, Szwecji 3,7, Holandii 5,4, Niemczech 4,5, Czechach 4,0, Wlk. Brytanii 5,5, USA 6,8, na
Węgrzech 8,1.

20. Charakterystyka ruchów migracyjnych w Polsce

Wędrówki, a więc migracje ludności to zmiany stałego zamieszkania i miejsca czasowego pobytu. W
definicjach wędrówek bierze się pod uwagę 3 elementy

•

obszar na terenie, którego obserwujemy przemieszczanie się ludności

•

czas pobytu w nowym lub nieobecności w poprzednim miejscu

•

cel zmiany miejsca pobytu

Wszelkie ruchy ludności wewnątrz ustalonego terytorium są nazywane migracjami wewnętrznymi (np.
ze wsi do miast) natomiast przepływy ludności poza granice wyznaczonego obszaru są nazywane
migracjami zewnętrznym (emigracje i imigracje).

P

RZYROST

RZECZYWISTY

- przyrost rzeczywisty daje pełny obraz zmiany liczby mieszkańców danego

obszaru otrzymany poprzez zestawienie przyrostu naturalnego ze
współczynnikami migracji. Stanowi sumę wielkości przyrostu naturalnego i
salda migracji.

Migracja – stała, czasowa; zarobkowa, ekonomiczna, polityczna

W okresie międzywojennym – 1,5 mln ludzi

Ruchy wędrówkowe w Polsce:
1. Po II wojnie światowej – masowe ruchy wędrówkowe związane z zasiedleniem terenów

przyłączonych do Polski – zmiana granic państwa

2. Wędrówki wewnętrzne 1950-1975 – wzrost ludności miejskiej z 37% do 56% (napływ do miast,

odpływ ze wsi)

3. 1951-1960 – przyrost liczby ludności miejskiej równy 1,4 mln osób
4. Lata 80’ – zmniejszenie salda migracji wewnętrznych, zwiększenie emigracji (uciążliwy poziom życia

w kraju)

5. Lata ostatnie – wysoki poziom wyjazdu osób w wieku produkcyjnym

21. Syntetyczne miary reprodukcji ludności.

S

YNTETYCZNE

MIARY

REPRODUKCJI

ludności pozwalają ocenić tempo wzrostu ludności ogółem, liczby

ludności określonych grup oraz wielkość potencjału demograficznego.

W

SPÓŁCZYNNIK

PRZYROSTU

NATURALNEGO

– jest to różnica pomiędzy liczbą urodzeń a liczbą zgonów w

badanym okresie na określonym terytorium.

W

SPÓŁCZYNNIK

DYNAMIKI

DEMOGRAFICZNEJ

– jest to stosunek liczby urodzeń w badanym roku do liczby

zgonów w badanym roku.

P

OTENCJAŁ

DEMOGRAFICZNY

– określa długość przeciętnego trwania życia danej grupy osób.

W

SKAŹNIK

REPRODUKCJI

BRUTTO

– ilość dziewczynek przypadających na 1 kobietę

W

SKAŹNIK

REPRODUKCJI

NETTO

– ilość dziewczynek przypadających na 1 kobietę, ale tylko te, które

dożywają wieku rozrodczego

Do tego zagadnienia wchodzą współczynniki: dzietności i płodności

22. Etapy opracowania prognoz demograficznych (prognozy – rodzaje, funkcje)

Każda prognoza - jest hipotezą, która ma szansę zrealizowania w określonych warunkach. Hipoteza ta
musi być oparta na uzasadnionych przesłankach ustalonych w toku badań naukowych.

K

AŻDA

PROGNOZA

DEMOGRAFICZNA

SPEŁNIA

OKREŚLONĄ

FUNKCJĘ

:

•

Funkcja preparacyjna – polega na dostarczeniu podstaw do podejmowania decyzji w innych
dziedzinach niż prognozowanie.

•

Funkcja awizująca – polega na pobudzeniu działań mających na celu zapewnienie realizacji
prognozy, gdy zapowiada ona działania korzystne i niedopuszczalne do jej realizacji w
przeciwnym wypadku.

•

Funkcja ostrzegawcza – pełni rolę sygnału alarmowego, ostrzegająca o zbliżających się
niekorzystnych procesach.

P

ROGNOZY

DEMOGRAFICZNE

, których zadaniem jest przewidywanie najbardziej prawdopodobnego

przebiegu zdarzeń.

P

ROJEKCJE

DEMOGRAFICZNE

, które będąc swoistymi symulacjami, określają możliwy przebieg procesów

według z góry założonych scenariuszy.

R

ODZAJE

PROGNOZ

:

a) Biologiczne – biorącepod uwagę jedynie zmiany w strukturach i stanach ludności związane tylko z

czynnikami naturalnymi takimi jak umieralność i rozrodczość,

b) Uwzględniające migrację (pomigracyjne) – biorące pod uwagę obok czynników naturalnych także

ruchy migracyjne ludności.

E

TAPY

OPRACOWYWANIA

PROGNOZ

DEMOGRAFICZNYCH

:

1) Ustalenie wyjściowych struktur ludności według płci, wieku i rozmieszczenia terytorialnego,
2) Określanie i uwzględnienie przyszłych ruchów migracyjnych, (tylko w prognozach

pomigracyjnych)

3) Postarzanie ludności,
4) Przewidywanie przyszłej liczby urodzeń,
5) Ustalanie wynikowych współczynników demograficznych.

23. Projekcie rozwoju liczby ludności świata

Prognozy ONZ z 2001:

ludność świata
w milionach

rok

przyrost

7 000

ok. 2012

(1 miliard po 13 latach)

8 000

ok. 2026

(1 miliard po 14 latach)

9 000

ok. 2043

(1 miliard po 17 latach)

24. Polskie prognozy demograficzne

Istnieją trzy warianty zmiany liczby ludności Polski do 2050 roku: optymistyczny, pesymistyczny, bez
migracji
Resztę prognoz można sobie odczytać z wykresu:

Projekcja liczby ludności dla Polski do roku 2050

25000000

27000000

29000000

31000000

33000000

35000000

37000000

39000000

41000000

43000000

45000000

2005

2010

2015

2020

2025

2030

2035

2040

2045

2050

lata

lic

zb

a

lu

dn

oś

ci

wariant optymistyczny

wariant pesymistyczny

bez migracji