file://H:\S%20P%20R%20I%20N%20T\Wydanie%201%20Informatyka%204\l

1. Zasady i rodzaje zapisu konstrukcji

W teorii konstrukcji słowo „

konstrukcja

” rozumiane jest jako powstały w procesie projektowo -

konstrukcyjnym

twór

(abstrakt), w oparciu o który wytwórcy wytwarzają określone obiekty

materialne, czyli

wytwory

, którym w procesie wytwarzania nadaje się wymagane własności

wynikające z konstrukcji (tworu). Definiując precyzyjnie zamierzenie twórcze konstruktorzy,
poprzez postulowania wymaganych własności lub analizę i syntezę już rozpoznanych własności

tworzą w dziedzinie abstrakcji określoną wirtualną rzeczywistość, czego efektem jest konstrukcja,
czyli twór.

Własności postulowane lub rozpoznane nazywamy

cechami konstrukcyjnymi

. Każda cecha

konstrukcyjna posiada

postać konstrukcyjną

(określającą cechę konstrukcyjną jakościowo) oraz

układ wymiarów

(określający cechę konstrukcyjną ilościowo). Konstrukcja wyznaczona jest w pełni,

gdy sprecyzowane są jej

geometryczne cechy konstrukcyjne, materiałowe cechy konstrukcyjne i

dynamiczne cechy konstrukcyjne

Konstrukcja jako abstrakt nabiera znaczenia tylko wtedy, gdy zostanie odpowiednio zapisana.

Zapis konstrukcji

spełnia rolę nośnika informacji między nadawcą i odbiorcą, którymi w

podstawowych działaniach technicznych z jednej strony są twórcy utworów czyli konstrukcji
(projektanci i konstruktorzy) a z drugiej wytwórcy i eksploatatorzy różnych wytworów.

Poniższy rysunek obrazuje

graficzny zapis konstrukcji

elementu prostopadłościennego.

(1.1) Pojęcia podstawowe

Rys. 4.1 Graficzny zapis konstrukcji elementu prostopadłościennego.

Informatyka 4 - Lekcja 4

Geometryczne cechy konstrukcyjne tego elementu zostały zapisane przy wykorzystaniu metody

rzutowania równoległego prostokątnego i posiadają one postać konstrukcyjną prostopadłościanu i
układ wymiarów zgodny z wymiarami podanymi w [mm] na graficznym zapisie elementu.

Konstruktor może postulować materiałowe cechy konstrukcyjne, których postać konstrukcyjną
stanowić ma przykładowo płyta stalowa a układ wymiarów określona masa tej płytki podana w

zapisie konstrukcji np. w [kg]. Dynamiczne cechy konstrukcyjne tego elementu mogą mieć postać

konstrukcyjną charakteryzującą odpowiednią odporność tego elementu na zginanie sprecyzowaną w
układzie wymiarów poprzez podanie w [N] wartości sił jakim przykładowo może być poddana

konstrukcja tego elementu. Odpowiedni zapis tego elementu poprzez podanie jego wszystkich cech
konstrukcyjnych (geometrycznych, materiałowych i dynamicznych) stanowi zapis tworu

(konstrukcji) na podstawie którego wytwórca morze wytworzyć dany element czyli wytwór.

Reasumując konstrukcję wyznaczamy w procesie konstruowania poprzez dobór cech

konstrukcyjnych: geometrycznych (Cg), materiałowych (Cm) i dynamicznych (Cd). Każdą z cech

konstrukcyjnych można przedstawić jako uporządkowaną parę: postaci konstrukcyjnej (Pi) i układu
wymiarów (Wi), (i = g, m, d).

Znaczenie zapisu konstrukcji polega na zawartej w nim informacji o konstrukcji czyli o

wszystkich jej cechach konstrukcyjnych. Zapis konstrukcji jest więc podstawowym nośnikiem

informacji w procesie konstrukcyjno – projektowym. Zapis konstrukcji jako nośnik pamięci spełnia
również rolę sprzężenia zwrotnego między twórcą konstrukcji a konstrukcją dzięki ciągłemu

dokonywaniu w poszczególnych etapach procesu projektowo – konstrukcyjnego zapisu
rozpoznanych bądź postulowanych cech konstrukcyjnych, odciążając przy okazji umysły twórców i

tych wszystkich, którzy w procesie konstruowania posługują się zapisem.

Aby zapis konstrukcji był skuteczny ze względu na cel, jakim jest przekazywanie informacji,

musi odpowiadać warunkom wynikającym z istoty informacji polegającej na zmniejszaniu

niepewności wynikającej z niewiedzy. Z tego stwierdzenia wynikają bardziej szczegółowe
wymagania, które powinien spełniać zapis konstrukcji. Wymagania te ujmują ogólne zasady:

jednoznaczności, niesprzeczności i zupełności

Jednoznaczność zapisu, polegająca na przyjmowaniu w procesie normalizacyjnym

jednoznaczności znaków i ich stosowania w zapisie konstrukcji, jest warunkiem koniecznym lecz
niewystarczającym, nie wyklucza bowiem sprzeczności. Musi więc być stosowana łącznie z zasadą

niesprzeczności. Przestrzeganie obu tych zasad zapewnia zwiększenie komunikatywności zapisu
oraz daje możliwość znacznych uproszczeń w zapisie konstrukcji.

(1.2) Zasady zapisu konstrukcji

Informatyka 4 - Lekcja 4

Naruszenie tych zasad prowadzi do nieprawidłowego graficznego zapisu konstrukcji

elementu walcowego.

Zasada zupełności oparta jest na założeniu, że do zidentyfikowania konstrukcji zapis

konstrukcji zawiera wszystko, co jest konieczne i wystarczające. Odbiorca zapisu, opierając się na

zasadzie zupełności ma prawo przyjąć, że w zapisie nie ma braków. Zapis konstrukcji musi przy
tym unikać jakiejkolwiek nadmiarowości zwanej redundancją. Nadmiarowość w zapisie konstrukcji

może bowiem być przyczyną sprzeczności jak również powstawania błędów w przekazywanej

informacji.

Istnieje wiele rodzajów zapisu konstrukcji spośród których wyróżnić można: graficzny (czyli
rysunkowy), słowny, fotograficzno – rysunkowy, alfanumeryczny.

Rys. 4.2 Przykład naruszenia (przez przekreślony nadmiarowy i błędny wymiar 35 średnicy
podstawy walca) zasad: jednoznaczności, niesprzeczności oraz zupełności.

Rys. 4.3 Przykład zastosowania zasad: jednoznaczności i niesprzeczności oraz zupełności w
prawidłowym graficznym zapisie konstrukcji tego samego elementu walcowego umożliwia

ograniczenie liczby rzutów. Symbol Φ oznacza wymiar średnicy okręgu podstawy walca.

Informatyka 4 - Lekcja 4

Powszechnie stosowany

graficzny zapis konstrukcji

bazuje na określonych w geometrii

wykreślnej metodach przekształcania przestrzeni 3 wymiarowej 3D na przestrzeń 2 wymiarową 2D
(płaszczyznę) . W zapisie tym przedstawiamy głównie geometryczne cechy konstrukcji, a więc

odwzorowaną na płaszczyźnie geometryczną postać konstrukcyjną i związany z tą postacią układ
wymiarów. W celu zwiększenia komunikatywności graficznego zapisu konstrukcji, stosowane

szczególnie w układzie wymiarów, ikoniczne i symboliczne znaki zapisu graficznego są

znormalizowane.

Zapis słowny ma obecnie charakter pomocniczy i jako wyłączny rodzaj zapisu konstrukcji,

obecnie raczej nie jest stosowany.

Zapis fotograficzno – rysunkowy polega na tym, że postać geometryczną wytworów

przedstawia się za pomocą fotografii, przy dobraniu odpowiednich kierunków widzenia, a układ

wymiarów umieszcza się na fotografii.

Zapis alfanumeryczny konstrukcji jest obecnie w szybkim tempie rozwijany i doskonalony

wraz z rozwojem informatyki, pozwalającej na komputeryzację prac projektowo – konstrukcyjnych
(CAD) oraz programowanie procedur wytwórczych (CAM).

Rodzaj graficznego (z reguły rysunkowego) zapisu konstrukcji jest funkcją jego

przeznaczenia. W związku z tym faktem występuje potrzeba posługiwania się różnymi rodzajami

rysunków jako zapisu, którym posługujemy się w działaniach konstrukcyjno– wytwórczych.
Wszelkie zasady i reguły sporządzania zapisu w formie rysunku mają na celu umożliwienie

niezawodnego porozumienia między nadawcami i odbiorcami występującymi w działaniach

konstrukcyjno – wytwórczych.

Rysunki projektowe

stanowią zapis koncepcji przyszłego wytworu (całości złożonego układu

lub jego części). Na etapie koncypowania konstrukcyjnego zapis graficzny, w którym postać
geometryczną przedstawia się w sposób zbliżony do zapisu ikonograficznego, spełnia rolę czynnika

heurystycznego, to jest czynnika naprowadzającego na właściwe rozwiązanie danego problemu
projektowo – konstrukcyjnego.

Rysunki wykonawcze

przedstawiają graficzny zapis konstrukcji zawierający niezbędne

wiadomości o konstruowanym obiekcie jako wytworze, a konieczna i wystarczająca informacja

którą zawierają opracowywana jest poprzez stosowane zasad normalizacyjnych w sposób
jednoznaczny i niesprzeczny, z uwzględnieniem wymogów wytwórców.

Z innych rodzajów rysunków jako form zapisu graficznego wyróżnić można

rysunki

poglądowe

. Są one głównie tworzone na potrzeby eksploatacji i użytkowania. Do rysunków

poglądowych zaliczyć można rysunki opracowane na potrzeby reklamy i propagandy technicznej.

(1.3) Rodzaje zapisu konstrukcji

Informatyka 4 - Lekcja 4

2. Metody odwzorowania postaci konstrukcyjnej

W graficznym zapisie konstrukcji odwzorowanie postaci konstrukcyjnej opiera się o

rzutowanie

, czyli taką metodę odwzorowania, według której każdemu obiektowi materialnemu

przyporządkowana jest figura płaska (rzut), przedstawiona na danej płaszczyźnie rzutu (rzutni) w

taki sposób, że przez każdy punkt odwzorowywanego obiektu przechodzi promień rzutujący, a
punkty przebicia tych promieni z płaszczyzna rzutów wyznaczają tę figurę płaską.

Do zapisu konstrukcji powszechnie stosuje się

rzutowanie prostokątne

na kilka wzajemnie

prostopadłych rzutni. Jest to odmiana rzutowania równoległego, w którym promienie rzutujące

ustawione są równolegle do danego kierunku rzutowania i prostopadle do każdej rzutni.

Znaczenie rzutowania prostokątnego w układzie co najmniej dwóch wzajemnie

prostopadłych rzutni polega na tym, że istnieje możliwość przedstawiania (zgodnie z zasadami
zawartymi w geometrii wykreślnej) obiektów przestrzennych na płaszczyźnie z zachowaniem zasad:

jednoznaczności

; tzn. każdemu obiektowi przestrzennemu może być przypisany jeden rzut

(lub zespół rzutów) i na odwrót - mając sporządzony jeden rzut (lub zespół rzutów) danego

obiektu można na jego (ich) podstawie odtworzyć ten obiekt w przestrzeni;

restytucji

; tzn., na podstawie informacji zawartej w płaskim rzucie (lub zespole rzutów)

trójwymiarowego obiektu istnieje możliwość przeprowadzenia analizy wszystkich jego

rzeczywistych przestrzennych własności geometrycznych (kształtu, wymiarów itp.).

Do graficznego zapisu konstrukcji przyjęto dwie znormalizowane

metody rzutowania:

europejską E i amerykańską A

Odwzorowywany obiekt umieszczany jest wewnątrz sześciany, którego ściany tworzą

ustawione nawzajem prostopadle do siebie rzutnie. W przypadku metody europejskiej przyjmuje się,
że zwrot promieni rzutujących jest od obserwatora znajdującego się na zewnątrz sześcianu w stronę

odwzorowanego obiektu. W przypadku rzutowania amerykańskiego zwrot ten jest przeciwny. Od

tego modelu przestrzennego do płaszczyzny przechodzi się poprzez rozwinięcie na płaszczyznę
siatki ścian sześcianu. W ten sposób powstaje sześć płaskich rzutów odwzorowanych przy

zastosowaniu aparatu rzutowania równoległego prostokątnego.

Metoda europejska E (zwana czasem rzutowaniem według metody pierwszego kąta) to
rzutowanie równoległe prostokątne na 6 wzajemnie prostopadłych rzutni, przy czym obiekt

rzutowany umieszczony jest pomiędzy obserwatorem a rzutnią.

(2.1) Metody rzutowania w graficznym zapisie konstrukcji

Rys. 4.4 Symbole graficzne oznaczania: a) metody europejskiej E, b) metody amerykańskiej A.

Informatyka 4 - Lekcja 4

Literami oznaczono zależną od kierunków rzutowania kolejność rzutów:

A – rzut z przodu (rzut główny),

B – rzut z góry,

C – rzut od lewej strony,

D – rzut od prawej strony,

E – rzut z dołu,

F – rzut z tyłu.

Metoda amerykańska A (zwana czasem rzutowaniem według metody trzeciego kąta) różni się

tym od europejskiej, że płaszczyzna rzutów umieszczona jest pomiędzy obserwatorem a obiektem

rzutowanym.

Rys. 4.5 Sposób przedstawiania rzutów w/g metody europejskiej (obiekt zobrazowano w dimetrii
kawalerskiej w lewym dolnym rogu rysunku).

Informatyka 4 - Lekcja 4

W graficznym zapisie postaci konstrukcyjnej stosowane są reguły: doboru właściwego rzutu

głównego i ograniczenia liczby rzutów do minimum.

Ustawienie odwzorowywanego obiektu względem wybranej rzutni charakteryzuje się z

reguły tym, że staramy się wykorzystać odpowiednie niezmienniki rzutowania równoległego

prostokątnego i z tego względu np. ustawiamy płaszczyzny ograniczające obiekt (jeżeli takie
istnieją) równolegle do odpowiednich płaszczyzn rzutowania.

Rzut główny

(zwany rzutem z przodu) to taki, który przedstawia przednią powierzchnię

obiektu na pionowej czołowej płaszczyźnie rzutów i powinien on być tak dobrany, aby dostarczyć w

układzie wymiarów najwięcej istotnych danych o odwzorowywanym obiekcie.

Dla odwzorowywanych obiektów przyjmuje się zazwyczaj zasadę, że rzut główny stanowi

zapis odpowiadający położeniu obiektu, jakie zajmie on podczas działania lub zabiegu wytwórczego,
który nada mu najwięcej charakterystycznych cech konstrukcyjnych.

W rysunkach złożeniowych lub zestawieniowych przyjmuje się, że rzut główny stanowi zapis

odwzorowywanego układu obiektów w położeniu jego działania.

Analiza uzyskiwanych rzutów często wykazuje, że nie wszystkie rzuty dostarczają nowych

informacji nt. geometrycznych cech konstrukcyjnych, czyli zgodnie z zasadą ograniczania
redundancji są zbędne a układ liczby rzutów można przez to zredukować do układu mniejszego.

Liczba rzutów przyjmowana do zobrazowania postaci konstrukcyjnej danego obiektu ściśle wiąże

się z układem wymiarów, który poprzez stosowanie znormalizowanych ikonicznych i

Rys. 4.6 Sposób przedstawiania rzutów w/g metody amerykańskiej obiektu zobrazowanego w

dimetrii kawalerskiej w prawym górnym rogu rysunku (za płaszczyzną rzutów).

Informatyka 4 - Lekcja 4

3. Graficzny zapis postaci konstrukcyjnej

Zapis konstrukcji jest zapisem jej cech konstrukcyjnych, to znaczy postaci konstrukcyjnej i

układu wymiarów. Do graficznego zapisu konstrukcji stosujemy szczególne obiekty materialne -

zwane znakami, które w ściśle określonych warunkach mają postać sygnałów stanowiących element

kodu umożliwiającego tworzenie komunikatów jako środków przekazu i porozumienia. Kod
rozumiany jest jako układ znaków i relacji między nimi.

W zapisie konstrukcji stosujemy:

znaki powszechne;

sematy;

linie strukturalne;

linie ideowe;

linie ideowo symboliczne.

Znakami powszechnymi są oznaczenia literowe oraz cyfrowe.

Znaki powszechne

(czyli

pismo

)

stosowane są głównie do zapisu układu wymiarów. Ze względu na kryterium jednoznaczności

postacie znaków są zwykle znormalizowane.

Zagadnienie dotycząca pisma w rysunku technicznym ujmuje PN-80/N-01606 Rysunek

Techniczny. Pismo. Przedmiotem tej normy są rodzaje i wzory liter, cyfr i znaków stosowanych do

wykonywania opisów w dokumentacji technicznej.

Zgodnie z tą normą dopuszczalne jest stosowanie pisma prostego opartego o siatkę

pomocniczą kwadratową (o boku d) lub pochyłego wykorzystującego siatkę pomocniczą rombową

(o podstawie i wysokości d), którego linie tworzą z podstawą wiersza kąt 75° (wymiar d siatki

odpowiada grubości linii liter, cyfr i znaków).

Wysokość pisma h określana jest na podstawie wysokości liter wielkich w milimetrach (mm).

W zależności od stosunku grubości linii pisma d do wysokości pisma h rozróżnia się: pismo

rodzaju A (d=1/14h) i pismo rodzaju B (d=1/10h).

Przyjęte wysokości pisma to: (1,8) - 2,5 - 3,5 - 5,0 - 7,0 - 10,0 - 14,0 - 20,0 mm. Wysokość

1,8 mm dopuszcza się stosować tylko dla pisma rodzaju B.

Do zapisu układu wymiarów na formatach A3 i A4 stosuje się oznaczenia literowo-cyfrowe
bądź oznaczenia kombinowane o wysokości 3,5 mm.

Normatywne (PN-ISO 129:1996 Rysunek techniczny. Wymiarowanie) wprowadzenie w

formie symboli pewnych umownych znaków w układzie wymiarów powszechnie stosowanych i

znanych zarysów geometrycznych upraszcza również zapis postaci konstrukcyjnej. Takimi znakami
są:

Φ - znak wymiaru średnicy okręgu,

(3.1) Znaki zapisu konstrukcji

Informatyka 4 - Lekcja 4

R - znak wymiaru promienia krzywizny,

SΦ- znak wymiaru średnicy powierzchni kulistej,

SR - znak wymiaru promienia powierzchni kulistej,

- znak wymiaru boku kwadratu,

b -znak wymiaru n-kąta foremnego o parzystej liczbie (powyżej 4) boków (b to podana w mm

odległości między przeciwległymi równoległymi do siebie bokami wielokąta),

X - znak wymiaru grubości (długości) obiektu przedstawionego w jednym rzucie,

- znak wymiaru długości łuku, umieszczany nad liczbą wymiarową.

I I - znak śladu płaszczyzny symetrii.

Sematami

nazywamy figury (np. kwadrat, prostokąt, okrąg), które mogą być traktowane jako

znaki lub elementy geometrycznych cech konstrukcyjnych. Linie wyznaczające sematy należą do

powierzchni służących do identyfikowania zewnętrznej struktury konstrukcji.

Liniami strukturalnymi

nazywamy linie będące elementarnymi znakami graficznymi

tworzącymi sematy. Linie strukturalne służą do oznaczania: obrysów powierzchni, krawędzi oraz
pozornych krawędzi obiektów.

Linie ideowe

służą np. do oznaczania osi geometrycznych postaci konstrukcyjnej oraz linii

wymiarowych i pomocniczych układu wymiarów.

Przykładem

linii ideowo symbolicznych

są linie, które mają znaczenie znaków gwintów lub

tworzywa (linie kreskowania przekrojów).

Linie rysunkowe, jako typowe znaki graficznego zapisu konstrukcji, stanowią obiekt

normalizacji Rodzaje i odmiany linii oraz ich podstawowe zastosowania w rysunku technicznym

ujęte są w PN-82/N-01616 Rysunek techniczny. Linie rysunkowe.

W zależności od przeznaczenia i formatu rysunku oraz stopnia uszczegółowienia konstrukcji

stosuje się różne klasy grubości linii. Potrzeba stosowania na danym rysunku różnych rodzajów i

odmian linii wynika z kryterium czytelności.

Szerokość grubości linii dla poszczególnych odmian powinna zawierać się w przybliżeniu w

danych stosunkach: 1 : 3 : 6 lub 1 : 2 : 4 (cienka : gruba : bardzo gruba). W przypadku korzystania z
urządzeń, umożliwiających wykreślenie linii o określonej grubości, należy odpowiednio stosować

grubości (0,25 : 0,5 : 1)mm lub (0,35 : 0,7 : 1,4)mm.

Szerokość linii s powinna być niezmienna na całej jej długości. Odchyłki grubości linii nie

powinny przekraczać ±0,1 s. Wybrana grupa linii powinna być jednakowa dla wszystkich rysunków

wykonanych w tej samej podziałce i przedstawionych na jednym arkuszu rysunkowym.

Odstępy między elementami (kreskami, kropkami) linii kreskowych, punktowych i

dwupunktowych powinna wynosić nie mniej niż 4s dla linii o grubości do 0,35 mm i co najmniej

(3.2) Linie rysunkowe

Informatyka 4 - Lekcja 4

2mm dla linii o grubościach od 0,5 mm wzwyż. W liniach punktowych lub dwupunktowych

dopuszcza się zamiast punktów stosowanie krótkich kresek o grubości równej s i długości nie
większej niż 3s;

Długości kresek, wymiary punktów (lub krótkich kresek) i odstępy między nimi w określonej

linii powinny być jednakowe. Linie (oprócz wielopunktowych) powinny zaczynać się i kończyć

kreską. Linie kreskowe i punktowe powinny przecinać się kreskami. Linie kreskowe i punktowe
powinny stykać się kreskami. Załamania i zagięcia linii kreskowej i punktowej powinny znajdować

się w miejscu kresek. Linie kreskowe, punktowe i dwupunktowe położone obok siebie równolegle
powinny być tak wykreślone, aby kreski lub inne elementy linii były wzajemnie przesunięte.

Dopuszcza się zastąpienie linii punktowej (np. osi symetrii) linią ciągłą cienką, jeżeli
wymiar liniowy rzutu elementu nie jest większy niż 12 mm.

Minimalną odległość (w świetle) między równoległymi liniami o równej grubości zaleca się

przyjmować dla linii o grubości 0,25 mm - 3 grubości linii, dla linii o grubości 0,35 i 0,5 mm - 2

grubości linii, dla linii o grubości 0,7 mm - 1,5 grubości linii, 1 mm i więcej - 1,4 mm. Minimalna
odległość między dwiema liniami równoległymi o różnej grubości powinna być określona według

grubości linii grubszej.

Linie kreskowania

powinny być nachylone pod kątem 45° do linii przedstawiającej

charakterystyczne zarysy lub krawędzie obiektu, do osi symetrii lub do linii obramowania pola
rysunkowego.

W przypadku, gdy linie kreskowania nachylone pod kątem 45° mają to samo nachylenie, co

zarys, krawędzi lub oś symetrii, należy przyjąć kąt nachylenia 30° lub 60°.

Rodzaje linii

Odmiany linii

Linia

Zastosowania

Linia ciągła

cienka

Zarysy kładów
miejscowych,

oznaczenia gwintów,
linie wymiarowe i

pomocnicze

wymiarowe, linie
odniesienia, linie

kreskowania

gruba

Zarysy widoczne
widoków i przekrojów,

kłady przesunięte,

obramowanie rysunku

bardzo gruba

Połączenia klejone lub

lutowane

Linia ciągła

zygzakowa lub falista

cienka

Urwania rzutów

obiektów, linie
oddzielające widok od

przekroju

Linia kreskowa

cienka

Zarysy niewidoczne

Linia punktowa

cienka

Linie wyobrażalne, np.
osie symetrii

Linia dwupunktowa

cienka

Skrajne położenia

części ruchomych

Informatyka 4 - Lekcja 4

Odległość między równoległymi liniami kreskowania powinna być jednakowa na

wszystkich przekrojach i kładach tej samej części, rysowanych w tej samej podziałce.

Najmniejsza odległość między liniami powinna wynosić dla linii o grubości 0,25 mm - 3

grubości linii, dla linii o grubości 0,35mm - 2 grubości linii.

W przypadku nakładania się na rysunku kilku linii różnych rodzajów, należy przestrzegać

następującej kolejności ich przedstawiania: zawsze należy podawać linie zarysów widocznych, w

następnej kolejności linie zarysów niewidocznych, linie umownych płaszczyzn przekrojów, linie

osiowe, linie wymiarowe pomocnicze.

Postać konstrukcyjną przedstawia się w postaci rzutów zwanych w rysunku technicznym

widokami

. Podstawowe zasady przedstawiania rzutów obiektów zawarte są w PN-91/N-01604

Rysunek techniczny. Widoki, przekroje, kłady.

Zgodnie z tą normą odwzorowywany na rysunku obiekt należy przedstawiać w położeniu

użytkowym lub w położeniu dogodnym dla jego wykonania. Obiekty, których położenie użytkowe
jest różne od poziomego lub pionowego, należy przedstawiać w położeniu poziomym lub

pionowym. Obiekty wysokie, których położenie użytkowe jest pionowe (słupy, maszty, kolumny

itp.) można przedstawiać w położeniu poziomym, przy czym dolna cześć obiektu powinna być
umieszczona z prawej strony.

Liczbę rzutów (widoków, przekrojów itd.) należy ograniczyć do minimum koniecznego dla

jednoznacznego przedstawienia i zwymiarowania obiektu (jednoznacznego określenia

geometrycznych cech konstrukcyjnych).

Zarysy i krawędzie widoczne na widokach i przekrojach obiektu należy rysować linią grubą.

Linie przenikania teoretycznego, np. łagodne przejścia pomiędzy powierzchniami należy

rysować linią ciągłą cienką nie dochodzącą do linii zarysu. Linie przenikania rzeczywistego należy
rysować linia ciągłą grubą.

Rzuty obiektów można urywać, rysując urwanie linią falistą cienką.

Rzuty obiektów długich można skracać, opuszczając ich część środkową, a przerwanie

rysując linią falistą cienką.

Symetrię obiektów należy zaznaczać osią symetrii rysowaną linią punktową cienką. Oś
symetrii obiektu powinna być wysunięta poza zarys obiektu.

Rys. 4.7 Graficzny zapis postaci konstrukcyjnej wałka. Liniami ciągłymi grubymi wykreślono

krawędzie widoczne, liniami ciągłymi cienkimi wykreślono łagodne zarysy przenikania, linią
ciągłą falistą wykreślono urwanie, oś bryły wykreślono linią punktową.

(3.3) Widoki i przekroje

Informatyka 4 - Lekcja 4

Obiekty symetryczne względem jednej lub dwóch płaszczyzn symetrii można przedstawiać

jako

półwidok - półprzekrój

lub ćwierćwidok (ćwierćprzekrój).

Półprzekrój powinien być umieszczany poniżej poziomej lub z prawej strony pionowej osi

symetrii.

W takich przypadkach symetria obiektu powinna być zaznaczona przez umieszczenie na
końcach osi symetrii dwóch równoległych kresek długości nie mniejszej niż 3,5 mm rysowanych

linią ciągłą cienką.

Jeżeli drobnych szczegółów obiektu nie można dokładnie przedstawić w przyjętej podziałce

rysunku, to należy wykonać odrębny

widok

lub

przekrój cząstkowy

szczegółu w zwiększonej

podziałce.

W tym przypadku szczegół powiększany należy ograniczyć okręgiem wykonanym linią

ciągłą cienką i oznaczyć na linii odniesienia wielką literą alfabetu łacińskiego. Takie samo

oznaczenie powinno być powtórzone nad odpowiednim powiększeniem szczegółu obiektu z
podaniem w nawiasie podziałki powiększenia.

Rys. 4.8 Półwidok - półprzekrój obiektu posiadającego w pierwszym rzucie jedną płaszczyznę
symetrii oraz ćwierćwidok tego obiektu posiadającego w drugim rzucie dwie płaszczyzny symetrii.

Informatyka 4 - Lekcja 4

W przypadkach konstrukcji bardziej złożonych zapis konstrukcji wymaga stosowania nie

tylko rzutów będących widokami lecz odpowiednio dobranych

przekrojów

uwidaczniających

niewidoczne zarysy. Na rysunku przekroju powinny być uwidocznione zarysy figury powstałej w

wyniku przecięcia obiektu płaszczyzną przekroju oraz wszystkie widoczne zarysy i krawędzie leżące

za tą płaszczyzną przekroju.

W rysunkach wykonawczych nie stosuje się przedstawiania niewidocznych zarysów postaci

konstrukcyjnych za pomocą linii kreskowych, ponieważ zmniejszają one czytelność zapisu.
Zagadnienie to komplikuje się jeszcze bardziej przy nanoszeniu układu wymiarów na rysunek, w

którym użyto linii kreskowej.

Na przekrojach zespołów, podzespołów itp. obiekty pełne o kształtach obrotowych (kołki,

nity, sworznie, wkręty, wałki itp.), których oś leży w płaszczyźnie przekroju należy rysować w
widoku.

Położenie płaszczyzny przekroju zaznacza się dwoma odcinkami linii grubej. W przypadku

przekroju złożonego takie same odcinki należy rysować w miejscach przecinania się płaszczyzn

przekroju. Krańcowe odcinki linii grubej nie powinny przecinać zarysu obiektu. Ślad płaszczyzny
przekroju należy zaznaczać linią punktową.

Kierunek rzutowania określa się za pomocą strzałek umieszczonych w odległości 2 - 3 mm

od zewnętrznych końców odcinków linii grubej.

Płaszczyzna przekroju powinna być oznaczona dwiema jednakowymi wielkimi literami lub

w przypadkach uzasadnionych kombinacją litery i cyfry (np. A1-A1). Litery powinny być

umieszczone bezpośrednio przy strzałkach określających kierunek rzutowania. Litery do oznaczania
rzutów na danym rysunku powinny być stosowane w kolejności alfabetycznej, a cyfry w kolejności

wzrastającej, niezależnie od liczby arkuszy rysunkowych. Nie należy stosować liter I, O, R, Q, X.

Rys. 4.9 Sposób przedstawiania widoku cząstkowego szczegółów odwzorowywanego obiektu.

Informatyka 4 - Lekcja 4

Dopuszcza się nie oznaczać położenia płaszczyzny przekroju prostego, jeżeli jej położenie

nie budzi wątpliwości a przekrój jest rzutowany zgodnie z metodą.

Jeżeli przekrój obiektu leży w dwóch lub więcej płaszczyznach, których rzutem jest linia

łamana o kątach rozwartych, to przekrój należy sprowadzić do jednej płaszczyzny rzutu (tak jak

gdyby części widoczne za płaszczyzną przekroju były rzutowane na płaszczyzny równoległe do
płaszczyzn przekroju).

Jeżeli dokonujemy przekroju wzdłużnego takich elementów, jak żebra, ramiona kół, tarcze,
ściany itp. to w przekroju są one widoczne w widoku – tak jak gdyby płaszczyzna przekroju była tuż

przed nimi (Rys. 4.11).

Rys. 4.10 Przekrój łamany A-A postaci konstrukcyjnej obiektu z wkręconym wkrętem.

Informatyka 4 - Lekcja 4

Jeżeli krawędź widoczna obiektu pokrywa się w danym rzucie z jego osią symetrii,

to oś ta nie może oddzielać półwidoku od półprzekroju. W tym przypadku należy stosować widoki
lub przekroje częściowe, oddzielone od siebie lub ograniczone linią falistą cienką (rys.4.12).

W celu ograniczenia liczby rzutów dla zobrazowania nieskomplikowanych zarysów

leżących w płaszczyźnie przekroju stosuje się kłady.

Kład

to zarys figury powstałej w wyniku

Rys. 4.11 Przekrój łamany A-A postaci konstrukcyjnej obiektu płaszczyznami, których rzutem

jest linia łamana o kącie rozwartym.

Rys. 4.12 Przekrój częściowy, w którym krawędź widoczna elementu obiektu (o zarysie
sześciokąta) pokrywa się w danym rzucie z jego osią symetrii.

(3.4) Kłady

Informatyka 4 - Lekcja 4

przecięcia obiektu tylko jedną płaszczyzną przekroju bez uwidaczniania zarysów i krawędzi obiektu

leżących za tą płaszczyzną przekroju.

Jeżeli płaszczyzna przekroju przechodzi przez oś powierzchni obrotowej otworu stożkowego

lub walcowego, to kład uzupełnia się widokiem krawędzi otworu (otwory na kładzie miejscowym na

rys. 5.9).

Kład miejscowy

, jeżeli nie zmniejszy to czytelności rysunku, należy przedstawić na widoku

obiektu, rysując jego zarys linią ciągłą cienką.

Kład przesunięty

otrzymuje się tak samo jak miejscowy, z tym, że należy przedstawić go

poza rzutem obiektu.

Zarys kładu przesuniętego należy rysować linią ciągłą grubą. Kład przesunięty może być

umieszczony na osi zgodnej z położeniem płaszczyzny przekroju.

Jeżeli kierunek rzutowania może budzić wątpliwości, należy go oznaczyć.

W celu ograniczenia liczby rzutów kłady stosuje się również do pokazania rozmieszczenia
otworów rozmieszczonych na okręgu (kład otworów w kołnierzu) a także kształt otworu z wpustem

(kład zarysu otworu - rys. 4.14.).

Rys. 4.13 Kład miejscowy i przesunięty zarysu w płaszczyźnie przekroju wałka.

Informatyka 4 - Lekcja 4

4. Graficzny zapis układu wymiarów

Dobór i zapis układu wymiarów wraz z zapisem postaci konstrukcyjnej pozwalają na pełne

sprecyzowanie cech geometrycznych konstrukcji. Dobierając w procesie konstruowania układ

wymiarów, wyznaczamy pod względem ilościowym konstrukcję, ponieważ wymiar jest liczbową

wartością geometrycznej cechy konstrukcyjnej. Z tego względu w zapisie konstrukcji
(reprezentowana przez układ rzutów) postać konstrukcyjna jest silnie sprzężona z układem

wymiarów.

Graficzny zapis układu wymiarów wiąże się z dwoma zasadniczymi zagadnieniami: doborem

elementów układu wymiarów i zapisem znaków układu wymiarów.

Zgodnie z normą: PN-ISO 129:1996 (Rysunek techniczny. Wymiarowanie. Zasady ogólne.

Definicje. Metody wykonania i oznaczenia specjalne)

wymiarem

nazywamy wartość liczbową

wyrażoną w określonych jednostkach miary i przedstawioną graficznie na rysunkach technicznych

za pomocą linii, symboli i znaków.

Do układu wymiarów zalicza się symbole ograniczenia linii wymiarowej, oznaczenia

początku linii wymiarowej i liczbę wymiarową a także rysowane linią ciągłą cienką: pomocniczą
linię wymiarową, linię wymiarową i linię odniesienia.

Ogólnie zaleca się aby linie wymiarowe nie przecinały innych linii, z wyjątkiem przypadków

gdy jest to nieuniknione. Zaleca się również unikania przecinania się linii wymiarowych i

pomocniczych linii wymiarowych. Pomocnicze linie wymiarowe nie mogą w ogóle przecinać linii
wymiarowych.

Pomocnicze linie wymiarowe

należy rysować linią ciągłą cienką, przeciągając je 2-4 mm

poza odpowiadające im linie wymiarowe, prowadząc je prostopadle do kierunku odpowiadających

im wymiarów.

Linie wymiarowe

powinny mieć wyraźne znaki ograniczenia (tj. groty lub ukośne nachylone

pod kątem 45° kreski) lub w razie potrzeby oznaczenie początku (w postaci niezaczernionego kółka
o średnicy 3 mm). W przypadku braku miejsca na groty na końcach linii wymiarowej, linię tę

przedłuża się, a groty rysuje się na zewnątrz granic linii wymiarowej.

Linię wymiarową należy prowadzić równolegle do wymiarowanego odcinka prostoliniowego

lub jako łuk okręgu zatoczonego z wierzchołka kąta, w przypadku wymiarowania kąta.

Linami wymiarowymi nie powinny być linie zarysu, pomocnicze linie wymiarowe i osie

symetrii oraz ich przedłużenia.

Linie wymiarowe nie powinny przecinać się, z wyjątkiem linii wymiarowych średnic

okręgów współśrodkowych.

Dopuszcza się urywanie linii wymiarowych w odległości 2-4 mm poza środkiem okręgu lub

osią symetrii, w przypadku wymiarowania średnicy okręgu lub wymiarowania przedmiotu

symetrycznego przedstawionego w półwidoku - półprzekroju

Odstęp między równoległymi liniami wymiarowania powinien być jednakowy i nie mniejszy

niż 7 mm; odstęp między linią wymiarową a linią zarysu nie powinien być mniejszy niż 10 mm .

(4.1) Linie wymiarowe i pomocnicze

Informatyka 4 - Lekcja 4

W przypadku rysowania promieni łuków okręgów współśrodkowych, linie wymiarowe

promieni nie powinny leżeć na jednej prostej.

Liczby wymiarowe występujące na jednym arkuszu rysunkowym należy pisać cyframi o

jednakowej wysokości (na formatach A3 i A4 o wysokości 3,5 mm).

Liczby wymiarowe należy umieszczać nad liniami wymiarowymi w miarę możliwości w

pobliżu środka ich długości lub nad linią odniesienia. Należy je umieszczać tak, aby można je było

odczytać patrząc na rysunek od dołu lub od prawej strony rysunku (patrząc od strony tabelki

rysunkowej).

W przypadku kilku równoległych linii wymiarowych użytych do wymiarowania obiektu

obrotowego o symetrii osiowej, liczby wymiarowe zaleca się rozmieszczać blisko osi, na przemian:

raz z jednej raz z drugiej strony osi

Liczby wymiarowe nie powinny być przecięte żadnymi liniami; w przypadkach koniecznych

linie rysunkowe (linie zarysu, osie symetrii, linie kreskowania) należy przerwać w miejscu
umieszczenia liczby wymiarowej.

W przypadku braku miejsca między znakami ograniczenia linii wymiarowych, liczby

wymiarowe należy umieszczać nad przedłużeniami linii wymiarowej.

Wymiary liniowe należy podawać w mm bez oznaczania mm. W przypadku konieczności

podawania wymiarów w innych jednostkach miary, jeżeli przyjęta jednostka miary jest jednakowa

dla wszystkich wymiarów na rysunku, dopuszcza się podawanie jej w wymaganiach technicznych
w postaci uwagi, np.: "wszystkie wymiary w metrach". Każdy element rysunku należy wymiarować

tylko jeden raz.

Wymiary kątowe należy podawać w stopniach, minutach sekundach z oznaczeniem jednostki

miary, np. 5°21'33''. Przed wartościami kątów mniejszych niż 1° lub 1' należy pisać 0° lub 0°0', np.
0°7'20'', 0°0'10,4''.

Wysokość znaków wymiarowych należy się przyjmować równą wysokości liczb

wymiarowych. Znaki wymiarowe (Φ - znak wymiaru średnicy okręgu, R - znak wymiaru promienia

krzywizny, SΦ - znak wymiaru średnicy powierzchni kulistej, SR - znak wymiaru promienia
powierzchni kulistej, - znak wymiaru boku kwadratu, n b - znak wymiaru n-kąta foremnego o

parzystej liczbie - powyżej 4 boków, X - znak wymiaru grubości (długości) przedmiotu
przedstawionego w jednym rzucie) należy wpisywać przed liczbami wymiarowymi, z wyjątkiem
znaku

długości łuku, który powinien być umieszczony nad liczbą wymiarową.

W przypadku wymiarowania od krawędzi teoretycznych wynikających z przenikania się

tworzących powierzchni, zarysy tych powierzchni należy przedłużyć liniami cienkimi do punktu

przecięcia i wymiarować zgodnie z przykładem wymiarowania średnic Φ20 lub Φ 44 podanym na

rys.4.15.

Przy wymiarowaniu krzywizny łuków okręgów linię wymiarową promienia łuku okręgu

należy prowadzić od jego środka krzywizny (punktu, z którego został zatoczony) do łuku i

zakańczać grotem. Jeżeli zachodzi konieczność zwymiarowania środka krzywizny łuku okręgu

leżącego poza polem arkusza rysunkowego lub umiejscowionego tak, że jego zwymiarowanie
utrudniałoby czytelność rysunku, należy przyjąć za środek krzywizny łuku punkt najbardziej

odpowiedni do pokazania wymiarów i poprowadzić z tego punktu linię wymiarową promienia z
załamaniem pod kątem prostym.

(4.2) Znaki układu wymiarów

Informatyka 4 - Lekcja 4

Łuki okręgów można wymiarować podając promień krzywizny łuku lub jeden z

następujących wymiarów: wymiar kąta wierzchołkowego, wymiar długości cięciwy, wymiar
długości łuku.

Znormalizowany układ wymiarów umożliwia ograniczenie postaci konstrukcyjnej do jednego

rzutu w postaci półwidoku – półprzekroju otrzymanego po wycięciu ¼ elementu do płaszczyzny

symetrii oznaczonej symbolicznie dwoma krótkimi odcinkami linii prostej.

Przy tworzeniu układu wymiarów obowiązują reguły wymiarowania wynikające logicznie z

zasad i racji zapisu konstrukcji. Można wyodrębnić reguły nakazujące i ograniczające.

W zbiorze reguł nakazujących:

reguła właściwego miejsca i czytelności,

reguła wymiaru bezpośredniego,

Rys. 4.15 Zapis graficznych cech konstrukcji elementu obrotowego o symetrii osiowej, obejmujący

postać konstrukcyjną i układ wymiarów.

(4.3) Reguły wymiarowania

Informatyka 4 - Lekcja 4

reguła minimum wymiarów z małymi odchyłkami.

W zbiorze reguł ograniczających:

reguła niepowtarzania zapisu tej samej informacji,

reguła ograniczonego stosowania łańcuchów wymiarowych,

reguła ograniczonego stosowania jednej podstawy wymiarowej.

Reguła właściwego miejsca i czytelności

ma znaczenie ogólne, dotyczące w jednakowej

mierze zarówno zapisu postaci konstrukcyjnej, jak i układu wymiarów.

Zgodnie z tą regułą zapis układu wymiarów rozpoczynamy od rzutu głównego, na którym

staramy się podać wszystkie wymagane wymiary. Niemożność podania jakiegokolwiek wymiaru w
rzucie głównym implikuje konieczność powiększanie liczby rzutów o te, na których brakujące

wymiary można zobrazować.

Jeżeli postać konstrukcyjna ma postać półwidoku-półprzekroju to wymiary dotyczące widoku

grupujemy po stronie widoku a dotyczące przekroju po stronie przekroju, co jest zgodne z powyższą
regułą, wpływa bowiem na zwiększenie czytelności graficznego zapisu konstrukcji, a tym samym

podnosi niezawodność zawartego w nim przekazu informacji (Rys. 5.11).

Wymiarów poszczególnych elementów postaci konstrukcyjnej (np. otworów) nie należy

rozdzielać na różne rzuty, na których mogą one wystąpić, ale należy je zgodnie z regułą właściwego
miejsca zgrupować na rzucie głównym bądź innym najpełniej je odwzorowującym.

W celu zwiększenia czytelności zapisu układu wymiarów postaci walcowej wymiary

podajemy na rzutach obrazujących walec w płaszczyźnie równoległej do osi wzdłużnej, a nie na

rzutach walca w płaszczyźnie prostopadłej do tej osi (Rys. 4.3).

Zasada nie wymiarowania od linii kreskowych odwzorowujących niewidoczne fragmenty

postaci konstrukcyjnej a także unikania stosowania tych linii w zapisie postaci konstrukcyjnej
wynika również z reguły czytelność zapisu konstrukcji.

Reguła wymiaru bezpośredniego

, czyli bezpośredniego podawania na rysunku wymiarów

wynikających ze współzależności elementów współdziałających, ułatwia operowanie wymiarami na

etapie dobierania cech konstrukcyjnych i weryfikacji konstrukcji, ponieważ wymiar podawany jest
wprost (nie jako wynikowy). Reguła ta ułatwia również uzyskanie w wytworze danego wymiaru z

żądaną dokładnością.

Z racji ekonomicznej oraz z racji technologiczności wytworu należy tak dobierać cechy

konstrukcyjne, aby układ wymiarów zawierał minimalną liczbę wymiarów z małymi odchyłkami
(tolerancjami).

Reguła minimum wymiarów z małymi odchyłkami

wiąże się z regułą wymiaru

bezpośredniego.

Zgodnie z

regułą niepowtarzania zapisu tej samej informacji

nie należy podawać tego

samego wymiary przedmiotu więcej niż jeden raz, bez względu na liczbę rzutów i arkuszy
rysunkowych, na których wymiarowany obiekt jest przedstawiony. Redundancja w zapisie

konstrukcji może być bowiem przyczyną sprzeczności jak również powstawania błędów w

przekazywanej z pomocą układu wymiarów informacji o cechach konstrukcji zwłaszcza wtedy, gdy
dokonujemy zmian lub uzupełnień w zapisie.

Łańcuchem wymiarowym

nazywamy szeregowy zespół wymiarów, określających wzajemne

Informatyka 4 - Lekcja 4

położenie elementów geometrycznych konstrukcji, tworzących wraz z wymiarem wypadkowym

obwód zamknięty. Wymiar wypadkowy nie jest podawany zgodnie z zasadą otwartego łańcucha
wymiarowego (PN-82/M-01143 Rysunek Techniczny Maszynowy. Wymiarowanie. Zasady

wynikające z potrzeb konstrukcyjnych i technologicznych). W przypadku podawania wartości
liczbowej wymiaru wypadkowego należy traktować go jako wymiar pomocniczy podawany w

nawiasach bez określonej dokładności (tolerancji). Tolerancja wymiaru wynikowego jest sumą

tolerancji wymiarów składowych.

Ze względu na tą niedogodność w zapisie układu wymiarów zaleca się

regułę ograniczonego

stosowania łańcuchów wymiarowyc

h, ponieważ aby w wytworze wymiar wynikowy został

osiągnięty z żądaną dokładnością, należy zaostrzyć wymagania co do dokładności wymiarów
składowych, a to z kolei staje się sprzeczne z regułą minimum wymiarów z małymi odchyłkami.

Z regułami: wymiaru bezpośredniego oraz minimum wymiarów z małymi odchyłkami na ogół
sprzeczna jest

reguła ograniczonego stosowania tylko jednej podstawy wymiarowej

, czyli

wymiarowanie w układzie równoległym polegającym na podawaniu wszystkich wymiarów od jednej

bazy wymiarowej. Zagadnienie to jest szczególnie istotne w przypadku wymiarowanie wynikającego
z potrzeb konstrukcyjnych i technologicznych.

W zapisie układu wymiarów istotne jest wykorzystywanie zagadnienia oczywistości, pośrednio

wynikającego z przyjęcia zasady zupełności. Przyjęcie pewnych własności jako oczywiste pozwala

na skrócenie zapisu. Ze względu na zapis układu wymiarów istotne znaczenie ma np.:

oczywistość kąta prostego,

oczywistość równoległości,

oczywistość równości części w elementach symetrii (osi symetrii i płaszczyzn symetrii).

Przyjęcie oczywistości kąta prostego oraz równoległości pozwala na pominięcie w zapisie

układu wymiarów kątów 90° , 180° oraz 0°.

Elementy symetrii (osie symetrii i płaszczyzny symetrii) mogą dotyczyć bądź całego elementu,

Rys. 4.16 Przykład otwartego łańcucha wymiarowego.

Informatyka 4 - Lekcja 4

bądź układu elementów (podzespołów, zespołów, itp.) lub tylko poszczególnych części

geometrycznej postaci konstrukcyjnej. Przyjęcie oczywistości symetrii znacznie skraca zapis
układu wymiarów.

Stosowanie wyżej wymienionych reguł umożliwia przyjęcie normatywnie wprowadzanych

(zgodnie z zasadą jednoznaczności) uproszczeń wymiarowych.

W obiektach przedstawianych tylko w jednym rzucie, liczbę wymiarową grubości lub

długości można podać nad linią odniesienia, poprzedzając ją znakiem x.

Wymiary zarysów krzywoliniowych o dowolnym zarysie można przedstawiać w
układzie współrzędnych prostokątnych lub biegunowych. (PN-EN ISO 1660:1998 Rysunek

Techniczny. Wymiarowanie i tolerancje zarysów krzywoliniowych).

Wymiarowanie szeregu powtarzających się jednakowych elementów można upraszczać

wymiarując pierwszy element, odległość między pierwszym i drugim elementem, oraz podając
odległość między skrajnymi elementami jako iloczyn liczby powtarzających się wymiarów przez

odległość między sąsiednimi elementami, przy czym na pierwszym miejscu należy podać liczbę

wymiarów.

(4.4) Uproszczenia w układzie wymiarów

Rys. 4.17 Przykład zwymiarowania w jednym rzucie płytki sześciokątnej o grubości 7mm.

Rys. 4.18 Przykład zwymiarowania zarysu krzywoliniowego w układzie współrzędnych
prostokątnych.

Informatyka 4 - Lekcja 4