Prace poglądowe / Review papers
Dermatologia Kliniczna 2004, 6 (1): 37-40
ISSN 1730-7201
Problem odleżyn w praktyce pielęgniarskiej
The problem of pressure sores in nursing practice
Jolanta Lewko, Matylda Sierakowska, Elżbieta Krajewska-Kułak, Cecylia Łukaszuk,
Barbara Jankowiak, Hanna Rolka
Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego AM w Białymstoku
Streszczenie
Odleżyny są poważnym problemem zdrowotnym i pielęgnacyjnym, z którym współczesna medycyna nie potrafi się w pełni
uporać. Występowanie odleżyn jest konsekwencją przedłużonego unieruchomienia chorego w przebiegu różnych schorzeń
ogólnych. Definiuje się je jako uszkodzenie skóry na skutek działania siły ucisku i tarcia, prowadzące do martwicy tkanek
i trudno gojących się ran. Czas jej wystąpienia uzależniony jest od ogólnego stanu pacjenta oraz stopnia czynników ryzyka.
Odleżyna jest zawsze przyczyną dolegliwoS
ci bólowych i x
ródłem dyskomfortu dla pacjenta. Leczenie jej wymaga odpowie-
dniej wiedzy oraz zastosowania nowoczesnych metod terapeutycznych. Praca ma charakter teoretyczny, jej celem jest
przedstawienie sposobów oceny ryzyka rozwoju odleżyn (Skala Norton, Skala Douglasa, Skala wg Duth Consensus Preven-
tion of Bedsores CBO) oraz postępowania pielęgniarki w poszczególnych stopniach zmian odleżynowych, z uwzględnieniem
zasad profilaktyki. UmiejętnoS
ć oceny ryzyka wystąpienia odleżyn, znajomoS
ć problemów pielęgnacyjnych chorych unieru-
chomionych, stosowanie właS
ciwych standardów postępowania wpłynie na jakoS
ć S
wiadczonej opieki, a tym samym popra-
wi jakoS
ć życia pacjenta w chorobie.
Słowa kIuczowe: odleżyny, pielęgniarka, ocena
Abstract
Pressure sores are a serious health and nursing problem which modern medicine has not been able to overcome fully. Pres-
sure sores from as a consequence of the patient being immobile for extended periods as a result of different general condi-
tions. They are defined as damage to the skin caused by the action of pressure and rubbing, which leads to the formation of
necrotic cells and wounds that are difficult in healing. The time taken for pressure sores to form is dependent on the general
condition of the patient and the extent to which risk factors are present. Pressure sores always cause pain and a source of
discomfort to the patient. Treatment requires adequate knowledge and the use of modern terapeutic methods. The present
work is theoretical in nature and its aim is to define methods used in the assessment of risk for the development of pressure
sores (Norton Scale, Duglas Scale, the Duth Scale for a Consensus on Prevention of Bedsores CBO) and to provide guideli-
nes for nurses on procedures for dealing with specific grades of pressure sores and principles for prophilaxis. Skills in deter-
mining the risk for the development of pressure sores, a knowledge of the problems associated with nursing immobile pa-
tients and the adoption of appropriate standards of care will have a direct sffect on the quality of services and in so doing will
improve the quality of life of patients with long-term illnesses.
Key words: pressure sores, nurse, assessment
Odleżyna to martwica tkanek, powstała w wyniku zabu-
Definicja
rzeń ukrwienia wywołanych uciskiem tkanek miękkich po-
Odleżyny są problemem większoS
ci oddziałów szpital- łożonych między wyniosłoS
cią kostną a powierzchnią ciała
nych. Występowanie ich jest konsekwencją przedłużonego (2, 3). Okolice, w których najczęS
ciej występują odleżyny,
37
unieruchomienia chorego w łóżku (1). zależne są od pozycji ułożeniowej pacjenta. Przy ułożeniu
Jolanta Lewko et al.
The problem of pressure sores in nursing practice Dermatologia Kliniczna 2004, 6 (1)
w pozycji grzbietowej miejsca najbardziej narażone to: powyżej 30 stopni. Siły S
cinające działają wtedy w okolicy
koS
ć potyliczna, krzyżowa, kostki goleni, wyrostki kolcza- koS
ci krzyżowej i ogonowej. Zsuwanie się tułowia powodu-
ste kręgosłupa. W pozycji na boku odleżyny mogą powstać je przeniesienie nacisku na koS
ć krzyżową i powięx
głębo-
na małżowinach usznych, w okolicy łokci, koS
ci biodrowej, ką, podczas gdy skóra okolicy krzyżowej na skutek tarcia
krętarzy większych koS
ci udowej oraz kostek bocznych nie zmienia położenia, dotykając powierzchni łóżka.
stopy (4, 5). U osób w podeszłym wieku występują większe siły S
ci-
Istnieje wiele terminów angielskich okreS
lających odle- nające w pozycji siedzącej, co dodatkowo predysponuje je
żynę, np. pressure ulceres, bed sores, pressure sores, do powstania odleżyn.
ischemic ulcere; najczęS
ciej spotykany to decubitus Zwiększona podatnoS
ć na powstawanie odleżyn jest
ulcer (3). również wynikiem działania tarcia na naskórek (opór przy
ruchu dwóch stykających się powierzchni). Dzieje się tak
np. podczas próby zmiany pozycji (ciągnięcie po przeS
cie-
Epidemiologia
radle) lub zmianie poS
cieli (wyciąganie przeS
cieradła spod
CzęstoS
ć występowania odleżyn wynosi 1-5%. U cho- chorego). Uszkodzenie naskórka powoduje zaburzenia na-
rych unieruchomionych przez co najmniej tydzień wzrasta turalnej bariery skórnej i wzrasta ryzyko rozwoju owrzodze-
w ciągu 3 tygodni do 7,7%. WiększoS
ć odleżyn powstaje nia. Przy tarciu już mniejsza siła ucisku powoduje owrzo-
w pierwszych kilku tygodniach hospitalizacji. Szczególną dzenie.
grupę ryzyka (18%) stanowią pacjenci specjalistycznych Powstawaniu odleżyn sprzyja maceracja skóry, będąca
domów opieki jak również chorzy leczeni przewlekle w do- następstwem zwiększonej wilgotnoS
ci w wyniku nietrzyma-
mu. Odleżyny stwierdza się również często u chorych nia moczu i stolca, obfitego pocenia się, stosowania pod-
z uszkodzeniami rdzenia kręgowego (u 20-30% pacjentów kładów nieprzepuszczających wilgoci itd. Może dojS
ć do
w ciągu 1-5 lat od urazu). Około 70% odleżyn ma związek nadżerek i zakażenia. Przy istnieniu tych czynników ryzyka
z wiekiem pacjentów (występuje u osób po 70 r.ż.) (6). pięciokrotnie częS
ciej powstają odleżyny.
Fizjologiczne ochronne warstwy skóry mogą zostać zni-
szczone także przez nadmierne odtłuszczanie (nacieranie
Etiologia
z użyciem alkoholu, ustawiczne mycie mydłem) (7-9).
W wieloczynnikowej etiologii odleżyn (ucisk, siły S
cina-
jące, otarcie i wilgoć) najważniejszy jest ucisk tkanek poło-
Klasyfikacja odleżyn
żonych ponad wyniosłoS
ciami kostnymi.
Do uszkodzenia skóry może dojS
ć w wyniku powtarza-
jącego się ucisku, przekraczającego S
rednie ciS
nienie Do oceny zmian odleżynowych można zastosować jed-
w naczyniach włosowatych skóry (12-32 mm Hg). CiS
nie- ną ze skal klasyfikacji odleżyn, m.in. wg Torrance a, Natio-
nie powyżej 32 mm Hg jest przyczyną wzrostu ciS
nienia nal Pressure Ulcer Advisory Panel (NPUAP) czy wg Enisa
S
ródtkankowego, upoS
ledzającego mikrokrążenie i wysy- i Sormiento.
cenie tkanek tlenem. W przypadku małej siły nacisku odle- W pięciostopniowej skali wg Torrance a  0�  ozna-
żyna powstaje powoli, jeżeli natomiast ciS
nienie wywierane cza, że nie ma odleżyny, I�  blednące zaczerwienienie
na skórę przekracza 70 mm Hg lub więcej, to zmiany roz- znikające po ucisku, II�  nieblednące zaczerwienienie,
wijają się bardzo szybko. Nawet umiarkowany ucisk, nie- pęcherze, odleżyna ogranicza się do naskórka, III�  zmia-
przekraczający granic fizjologicznych, może spowodować na odleżynowa obejmuje naskórek i skórę właS
ciwą, IV� 
uszkodzenie skóry, jeS
li się często powtarza. Stałe ciS
nie- zmiana odleżynowa obejmuje podskórną tkankę tłuszczo-
nie 70 mm Hg wywierane przez 2 godziny powoduje mar- wą do mięS
ni, V�  zmiana odleżynowa obejmuje mięS
nie
twicę tkanek. Tkanka tłuszczowa i mięS
nie bezpoS
rednio do koS
ci i stawów (5, 10).
przylegające do koS
ci są bardziej wrażliwe na ucisk niż Czterostopniowa skala opracowana przez National Pre-
skóra i mogą wczeS
niej ulegać uszkodzeniu, gdyż najwięk- ssure Ulcer Advisory Panel (NPUAP), okreS
la jako I�  trwa-
sze ciS
nienie S
ródmiąższowe wywierane jest na przestrzeń łe zaczerwienienie nieuszkodzonej skóry  zwiastun odle-
między koS
cią a mięS
niem. żyny, II�  ubytek skóry poS
redniej gruboS
ci, obejmujący
Dodatkowym czynnikiem sprzyjającym uszkadzającemu naskórek i skórę właS
ciwą, ma który charakter otarcia
działaniu ucisku jest atrofia tkanki, bliznowatoS
ć lub jej za- nadżerki, pęcherza lub płytkiego zagłębienia, III�  ubytek
każenie. skóry pełnej gruboS
ci oraz tkanki podskórnej nieprzekra-
Drugim ważnym czynnikiem, mającym wpływ na rozmiar czający powięzi (owrzodzenie ma postać głębokiego krate-
i stopień odleżyn, są siły S
cinające (poprzecznie tnące), ru, ewentualnie z podminowaniem otaczających tkanek),
działające w płaszczyx
nie równoległej do powierzchni skóry IV�  ubytek skóry pełnej gruboS
ci z rozległym zniszcze-
i powodujące jej przesuwanie względem struktur położo- niem, martwicą tkanek lub uszkodzeniem mięS
ni, koS
ci, lub
nych głębiej. Wynikiem tego jest odcięcie dopływu krwi do innych struktur (S
cięgno, torebka stawowa itp.), podmino-
rozległych obszarów skóry, co przynosi znacznie gorsze wanie otaczających tkanek albo przetoka (3).
skutki niż ucisk prostopadły. W przypadku działania sił S
cina- Czterostopniowa skala wg Enisa i Sormiento, charakte-
jących znacznie niższe ciS
nienie w tkankach powoduje upo- ryzuje jako 0�  brak odleżyny, I�  odleżynę ograniczającą
S
ledzenie ich ukrwienia. Niedostateczne staje się zaopatrze- się do naskórka, II�  zmianę odleżynową obejmującą na-
nie w tlen i substancje odżywcze oraz usuwanie produktów skórek i skórę właS
ciwą, III�  ubytek tkanki obejmujący
metabolizmu, w następstwie czego tkanka obumiera. skórę właS
ciwą, tkankę podskórną, tłuszczową i mięS
nie,
Siły S
cinające powstają w wyniku zsuwania się pacjenta IV�  całkowite zniszczenie tkanki miękkiej, szerzące się
38 z łóżka, przy ułożeniu na wznak, gdy głowa jest ułożona do stawów i koS
ci (5).
Jolanta Lewko i wsp.
Problem odleżyn w praktyce pielęgniarskiej
Ocena stopnia ryzyka wystąpienia odleżyn Postępowanie pielęgniarki wobec pacjenta z odleżyną
Oceniając zagrożenie wystąpienia odleżyn u pacjenta W zależnoS
ci od stopnia rozwoju odleżyny pielęgniarka
można posłużyć się jedną z następujących skal: skalą Wa- wspólnie z lekarzem i pozostałymi członkami zespołu tera-
terlow, skalą Norton, skalą Douglas, skalą Duth Consensus peutycznego ustala plan działania leczniczo-pielęgnacyjne-
Prevention of Bedsores CBO, skalą Braden. W skalach go i stosuje odpowiedni sprzęt przeciwodleżynowy oraz
tych ocenie punktowej podlegają między innymi takie para- specjalistyczne opatrunki.
metry, jak: stan ogólny pacjenta, stan S
wiadomoS
ci, aktyw- W odleżynie I� zaleca się opatrunki nowej generacji ty-
noS
ć ruchowa i czynnoS
ć zwieraczy. Niektóre skale uwzglę- pu: błony poliuretanowe oraz tradycyjne S
rodki o działaniu
dniają też stan odżywienia, stan skóry, występowanie bólu miejscowym, poprawiające ukrwienie, zmieniające pH, na-
oraz wiek pacjenta. wilżające i regenerujące skórę. Podnoszenie i transport
Skala Waterlow oprócz oceny ryzyka powstawania od- pacjenta można wykonywać ręcznie lub przy użyciu pod-
leżyn podaje wskax
niki selekcji oraz stosowania sprzętu kładów i mat S
lizgowych, stosując techniki ograniczające
przeciwodleżynowego i opatrunków wraz z modelem klasy- tarcie skóry. Zaleca się stosowanie materacy zmiennociS
-
fikacji odleżyn. Obejmuje następujące czynniki predysponu- nieniowych, rehabilitacyjnych pokrowców na materace
jące: budowę ciała, nietrzymanie moczu, stan skóry, zdol- szpitalne i przeciwodleżynowe. Obowiązuje zmiana pozycji
noS
ć ruchową, płeć, wiek, apetyt, oraz dodatkowo specjal- ciała chorego co 2 godziny. Można stosować delikatny
ną kategorię ryzyka uwzględniającą: niedożywienie tkanki, masaż, wokół miejsca narażonego na ucisk, naS
wietlanie
choroby neurologiczne i inne, operacje, przyjmowane leki. lampą Solux i wietrzenie.
Uważa się, że wynik 20 punktów i powyżej wskazuje na W przypadku wystąpienia odleżyny II� należy również za-
bardzo wysokie ryzyko, 15-20 punktów na wysokie ryzyko, stosować opatrunki typu: błony poliuretanowe bądx
S
rodki
zaS
10-14 punktów na zagrożenie powstania odleżyn (5, do miejscowego stosowania na skórę, zaopatrzone opa-
11). trunkiem tradycyjnym. Podnoszenie i transport pacjenta
Skala Doreen Norton powstała w 1962 r. Obecnie jest wykonuje się za pomocą hamakowych wózków podnoS
ni-
powszechnie znana i rekomendowana. W ocenie uwzględnia kowych, mat S
lizgowych. Stosuje się materace zmiennociS
-
pięć czynników ryzyka rozwoju odleżyn: ogólną kondycję fi- nieniowe oraz bezwzględnie zaleca się systematyczną
zyczną, stan psychiczny, aktywnoS
ć, mobilnoS
ć, nietrzyma- zmianę pozycji ciała pacjenta.
nie moczu i stolca. Każdy czynnik punktowany jest od 1 do W odleżynie III� zaleca się opatrunki nowoczesne, za-
4. Ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza się u pacjentów, którzy pewniające wilgotne leczenie rany (hydrożele, hydrokoloi-
otrzymują w powyższej skali 14 lub mniej punktów (5, 11). dy), oraz miejscowo stosowane S
rodki i opatrunki o działaniu
Skala Duth Consensus Prevention of Bedsores CBO antybakteryjnym. Antybiotykoterapię wprowadza się w przy-
w ocenie ryzyka rozwoju odleżyn bierze pod uwagę nastę- padku niegojących się zakażonych ran. Pozostałe działania
pujące czynniki ryzyka: stan psychiczny, stan neurologicz- profilaktyczne są takie same, jak przy odleżynie I� i II�.
ny, zdolnoS
ć przemieszczania się (mobilnoS
ć ruchową), Odleżyna IV� i V� wymaga opracowania chirurgicznego.
stan odżywienia, sposób żywienia (np. żywienie pozajelito- W pielęgnacji rany odleżynowej stosuje się S
rodki o działa-
we), czynnoS
ć zwieraczy odbytu i cewki moczowej, wiek niu enzymatycznym, opatrunki nowej generacji (hydrożele,
chorego, temperaturę ciała, przyjmowane leki oraz obec- hydrokoloidy, opatrunki z alginianów wapnia). Pacjentów
noS
ć cukrzycy. Każdy czynnik oceniany jest w skali od 0 układa się na materacach z automatyczną kontrolą ciS
nie-
do 3 punktów. Zagrożenie wystąpienia odleżyn stwierdza nia, które dzięki wbudowanym czujnikom i automatyczne-
się u pacjentów z wynikiem równym 8 punktom lub wyż- mu sterowaniu ustalają optymalne ciS
nienie bez względu
szym (5). na wagę pacjenta i pozycję, w jakiej jest (5).
Martum i wsp. (8) w swoich badaniach oceniali ryzyko W pielęgnacji ran odleżynowych ważne jest przestrze-
rozwoju odleżyn u pacjentów przebywających w domu, po- ganie zasad aseptyki i antyseptyki. Codzienna toaleta ciała
równując dwie skale CBO i Norton. Stwierdzili, że obie ska- pacjenta, czystoS
ć i suchoS
ć poS
cieli, uaktywnianie chore-
le dają podobne rezultaty, ale skala Norton jest krótsza i ła- go i zmiana pozycji ułożeniowej co 2 godz., odciążanie od
twiejsza w użyciu przez pielęgniarki domowe i lekarzy ro- ucisku miejsc zmienionych chorobowo (wyS
ciółkowanie
dzinnych (8). watą, owczą wełną, pianką wyniosłoS
ci kostnych), stoso-
Inną skalą do oceny ryzyka rozwoju odleżyn u pacjen- wanie wysokobiałkowej, wielowitaminowej diety dostoso-
tów hospitalizowanych jest skala Douglas. Parametrami wanej do stanu i potrzeb chorego to priorytetowe zadania
podlegającymi ocenie są tu: stan odżywienia, aktywnoS
ć opiekuńcze i terapeutyczne pielęgniarki.
ruchowa, czynnoS
ć zwieraczy odbytu i cewki moczowej,
ból oraz jego nasilenie, stan skóry oraz stan S
wiadomoS
ci
Profilaktyka odleżyn w warunkach szpitalnych
chorego. Za każdy parametr pacjent może otrzymać od 0
do 4 punktów. W tej skali ryzyko rozwoju odleżyn stwierdza Aktualnie obowiązującymi zaleceniami w sprawie prowa-
się u chorych, którzy otrzymują 18 lub mniej punktów (5). dzenia profilaktyki odleżyn u pacjentów hospitalizowanych
R
rodowiskowa skala Walsall została opracowana przez na oddziałach, zarówno z ryzyka, jak i z już powstałymi od-
grupę pielęgniarek S
rodowiskowych. Jest adaptacją skali leżynami, są zalecenia Konsultanta Krajowego w Dziedzinie
Waterlow, uwzględniającą potrzeby pacjentów przebywają- Pielęgniarstwa.
cych w domu. Obejmuje ona następujące czynniki: choro- Zalecenie I dotyczy organizacji pracy i działań podejmo-
by predysponujące, stopień S
wiadomoS
ci, mobilnoS
ć, kon- wanych przez kadrę zarządzającą na poziomie szpitala.
dycję skóry, stan odżywienia, nietrzymanie moczu i stolca, W szpitalu powołuje się zespół ds. profilaktyki odleżyn, któ-
poziom opieki zapewnianej przez opiekuna (11). rego zadaniem jest m.in. działalnoS
ć edukacyjna, opinio- 39
Jolanta Lewko et al.
The problem of pressure sores in nursing practice Dermatologia Kliniczna 2004, 6 (1)
wanie wyników prowadzonej profilaktyki oraz opiniowanie hospitalizowani są pacjenci z grupy ryzyka powstania odle-
wyposażenia oddziałów w sprzęt i S
rodki mające zastoso- żyn bądx
z powstałymi już odleżynami.
wanie w zapobieganiu odleżynom. Zalecenie VII reguluje zakres stosowania udogodnień,
Zalecenie II ma na celu prowadzenie rejestru pacjentów takich jak: poduszki przeciwodleżynowe i zmiennociS
nienio-
zagrożonych oraz pacjentów z powstałymi odleżynami. we, specjalistyczne podkłady oraz pokrowce na materace
Zalecenie III dotyczy oceny zagrożenia ryzyka wystąpie- mające zastosowanie w profilaktyce odleżyn, kółka z pianki,
nia odleżyny u każdego nowo przyjętego pacjenta w ciągu maty i podkłady do bezpiecznego przemieszczania cho-
pierwszych 2 godzin pobytu w oddziale przy użyciu jednej rych oraz podnoS
niki.
ze skal (Norton, Waterlow, Douglas lub innej uznanej i ma- Zalecenie VIII dotyczy edukacji każdego pacjenta z gru-
jącej zastosowanie w ocenie stopnia zagrożenia). Ocena py ryzyka zagrożenia powstaniem odleżyn oraz jego rodzi-
powinna być powtarzana, gdy stan pacjenta wymaga inten- ny lub osób z najbliższego otoczenia (13).
sywnej opieki pielęgniarskiej. Każda praktykująca pielęgniarka ma obowiązek prowa-
Zalecenie IV reguluje zasady prowadzenie dokumenta- dzić profilaktykę przeciwodleżynową w sposób bezpieczny
cji. Chorym, którzy uzyskali liczbę punktów klasyfikującą i odpowiedni do potrzeb indywidualnego pacjenta. Pacjent
ich do grupy zagrożonych odleżynami, zakładana jest do- przewlekle chory, długotrwale unieruchomiony, mający
kumentacja pacjenta zagrożonego powstaniem odleżyn. trudnoS
ci z samodzielną zmianą pozycji, z zaburzeniami
U pacjentów z powstałymi już odleżynami zakładana jest czucia, krążenia i odżywiania powinien być przedmiotem jej
natomiast dokumentacja pacjenta z odleżynami oraz doku- szczególnej troski, w ochronie przed powikłaniami, bólem
mentacja pacjenta zagrożonego powstaniem odleżyn. i dodatkowym cierpieniem (14).
Zalecenie V dotyczy stosowania S
rodków o działaniu Pacjent zagrożony, to również chory przebywający
miejscowym na skórę pacjenta w ramach profilaktyki odle- w domu, pod opieką rodziny. Niezmiernie ważna, często
żyn. Powinny być to S
rodki do stosowania miejscowego na priorytetowa w tych sytuacjach jest ukierunkowana edu-
skórę o działaniu: pielęgnacyjnym, antybakteryjnym, nawil- kacja pacjenta i jego rodziny. Profesjonalne przygotowa-
żającym i natłuszczającym skórę, regenerującym, łagodzą- nie opiekunów do samoopieki przyczynia się do podnie-
cym podrażnienia i przywracającym pH skóry. sienia ich S
wiadomoS
ci i umiejętnoS
ci, stwarza warunki
Zalecenie VI kładzie nacisk na stosowanie materacy komfortu i lepszej jakoS
ci życia chorego w warunkach do-
zmiennociS
nieniowych na oddziałach szpitalnych, gdzie mowych.
PiS
miennictwo
1. Naczelna Rada Pielęgniarek i Położnych: Odleżyny. Zapobieganie 8. Allman R.M.: Pressure ulcers among the eldegly. N. Engl. J.
i leczenie. Poradnik dla pielęgniarek i lekarzy. Włocławek 1996, Med., 1989, 320, 850-853.
10-13.
9. Kosiak M., Kubicek W.G., Olson M., Danz J.N., Kottke F.J.: Evalu-
2. Filipek J.: Wdrażanie standardu profilaktyki odleżyn w ramach po- ation of pressure as a factor in the production of ischial ulcers.
prawy jakoS
ci pielęgnowania w szpitalu. [w:] Standardy opieki pie- Arch. Phys. Med. Rehabil., 1958, 39, 623-629.
lęgniarskiej w praktyce. Przewodnik metodyczny. red. A. Piątek.
10. Real-Biuro Profilaktyki Odleżyn: Biuletyn 2, 2001, 17-18.
Naczelna Izba Pielęgniarek i Położnych, Warszawa, 1999, 71-85.
11. Real-Biuro Profilaktyki Odleżyn: Biuletyn 3, 1, 2002, 2-17
3. Gliński W.: Program samokształcenia 1998. Test 6. Oficyna Wy-
12. Marum R. J., Ooms M. E., Ribbe M. W., Eijk J. T.: The Dutch pres-
dawniczo-Poligraficzna TAURUS, Warszawa 1998.
sure sore assessment score or the Norton scale for identifying
4. Vohra R. K., McCollum C. N.: Pressure sores. BMJ, 1994, 309,
at-risk nursing home patients? Age Ageing, 2000,29, 63-68.
853-860.
13. Zalecenia Konsultanta Krajowego w Dziedzinie Pielęgniarstwa
5. Kruk-Kupiec G. (red.): Odleżyny. Poradnik dla pielęgniarek i po-
w sprawie prowadzenia profilaktyki odleżyn u pacjentów hospita-
łożnych. PLIK, Piekary R
ląskie 1999.
lizowanych. Biuletyn Informacyjny ORPiP, Białystok 2003, 90-92.
6. Yarkony G.M.: Pressure ulcers: a review. Archives Phisical Medici-
14. Moore Z.: Improving pressure ulcer prevention through educa-
ne Rehabilitation, 1994, 75, 908-917.
tion. Nursing Standard, 2001, 16, 64-50.
7. Herman L.E., Rothman K.F.: Prevention, care and treatment of
pressure (decubitus) ulcers in Intensive Care Unit patients. J. In-
tensive Care Med., 1989, 4, 117-123.
Adres do korespondencji:
Dr n. med. Jolanta Lewko
Zakład Pielęgniarstwa Ogólnego AM
ul. M. Skłodowskiej-Curie 7A
15-096 Białystok
e-mail: [e-mail]
40