plik

Dr hab., prof. UW Dorota Zdunkiewicz-Jedynak

WARIATYWNOŚĆ NORMY FONETYCZNEJ. WYMOWA PRZESTARZA-

ŁA I RELIKTY DAWNEJ WYMOWY POLSKIEJ. MODY WYMAWIANIOWE

WE WSPÓŁCZESNEJ POLSZCZYŹNIE. HIPERPOPRAWNOŚĆ FONETYCZNA

1. Wariantywność normy fonetycznej

Norma językowa, a więc zbiór środków językowych akceptowanych dziś przez świa-

domych użytkowników polszczyzny, jest dynamiczna – zmienna w czasie. Szybciej zmienia

się norma użytkowa, a więc zespół środków językowych stosowanych w swobodnych kontak-

tach językowych, wolniej – norma wzorcowa, czyli ta, której przestrzegamy w kontaktach

oficjalnych. Warunkiem skuteczności języka jest – względna stabilność, stąd nawet w normie

wzorcowej – obserwuje się stan chwiejnej równowagi między elementami tradycyjnymi

i nowymi. W efekcie w języku obecne są liczne środki oboczne, równoległe, o tej samej

funkcji – warianty językowe. Dotyczy to także zasobu środków fonicznych współczesnej

polszczyzny.

Część z nich ma charakter alternatywny, np. wymowa

[pre-zydent a. pre-zy-dent]

;

[χšestny a. χšesny]

. Takie warianty są w normie równouprawnione. W praktyce wybór jedne-

go z nich zależy głównie od przyzwyczajeń użytkownika języka. Inne warianty wymowy ma-

ją taki status w normie, że jeden z pary wariantów ma charakter recesywny (odbierany jest

jako rzadszy, a nawet przestarzały), por.

[komuńiźm’e’ rzad. komuńizm’e]

2. Wymowa przestarzała. Relikty dawnej wymowy polskiej

Przy tej okazji warto na przykład zwrócić uwagę na wymowę zapożyczeń zawierają-

cych grupę {bio}. W wymowie wyrazów typu: biologia, biografia, biocenoza obok realizacji

tylko z jotą

[b’i̯olog’i̯a, b’i̯ograf’a, b’i̯ocenoza]

spotyka się wymowę starszą (obecną w języku

najstarszego pokolenia):

[b’ii̯olog’i̯a, b’ii̯ograf’i̯a, b’ii̯ocenoza]

, co prowadzi do zwiększenia

liczby sylab w tych wyrazach.

Podobnie przestarzałym i zanikającym sposobem realizacji dźwiękowej jest wymowa

form przymiotnikowych w narzędniku l. mn., np. dobrymi, mądrymi, ciekawymi:

[dobrem’i,

mondrem’i, ćekavem’i]

Za relikt dawnej wymowy można także uważać realizację grupy głoskowej {ge}

w wyrazach obcych typu: geografia, Ewangelia, genotyp, geologia. Oprócz rozpowszechnio-

nej w tym wypadku wymowy, w której słychać sekwencję głosek [ge] – [geograf’i

̯ a, evan-

Wariatywność normy fonetycznej. Wymowa przestarzała i relikty dawnej wymowy polskiej.

Mody wymawianiowe we współczesnej polszczyźnie. Hiperpoprawność fonetyczna

gel’i̯a, genotyp, geolog’i̯a], można spotkać przestarzałą wymowę spalatalizowaną [g’e]:

[g’eograf’i̯a, evang’el’i̯a, g’enotyp, g’eolog’i̯a]:



[geograf’i̯a – g’eograf’i̯a]

;



[evangel’i̯a – evang’el’i̯a]

;



[genotyp – g’enotyp]

;



[geolog’i̯a – g’eolog’i̯a]

Można przypuszczać, że opisane przestarzałe postaci brzmieniowe wyrazów z czasem,

wraz z odejściem najstarszego pokolenia Polaków, bezpowrotnie zanikną.

3. Mody wymawianiowe we współczesnej polszczyźnie

Obserwacje zachowań komunikacyjnych współczesnych Polaków pozwalają mówić

o istnieniu pewnych mód językowych. Oczywiście najwyraźniej są one widoczne

w słownictwie. Do modnych słów należą np. generacja (por. nowa generacja samochodów),

dokładnie w znaczeniu ‘właśnie’ (por. Znamy się na tym dobrze. Dokładnie!), fajnie, prak-

tycznie w zn. ‘w zasadzie’ (por. Praktycznie nikt go nie słuchał). Zjawisko mody dotyka także

wymowy.

Wiele osób, zwłaszcza młodych, stawia sobie za punkt honoru naśladowanie idoli te-

lewizyjnych czy dziennikarzy albo prezenterów komercyjnych stacji telewizyjnych i rozgłośni

radiowych, a tym samym bezkrytycznie powtarza ich błędy fonetyczne. Tymczasem utrzy-

manie standardów poprawności fonetycznej w radiu i telewizji, przede wszyst-

kim nienagannej dykcji, ostatnio przestało się liczyć. Niemała część „serialowych” aktorek

i celebrytów np. sepleni lub stosuje wymowę spieszczającą, objawiającą się obecnością gło-

sek półmiękkich. Deformacja brzmieniowa dotyka na przykład zwarto-szczelinowych i szcze-

linowych spółgłosek miękkich [ć], [ś], [ź], [ʒ́], realizowanych z asynchroniczną palatalnością,
co ucho ludzkie odbiera jako dźwięki półmiękkie [c’i̯], [s’i̯], [z’i̯], [ʒ’i̯], jak w wyrazach:

ciemny, dziękuję, cześć, szczęście

[c’i̯emny, ʒ’i̯eŋkui̯e, čes’t’, ščęs’c’i̯e]

. Takiej artykulacji

nierzadko towarzyszy wysunięcie czubka języka przed zęby, co daje wspomniany efekt se-

plenienia.

Za modną manierę, obserwowaną w mediach można także uznać artykułowanie „na

pełnym uśmiechu” samogłoski [o] oraz [ǫ] bez właściwego im i koniecznego dla poprawnej

artykulacji zaokrąglenia warg. W efekcie dźwięk [o] przypomina raczej [a], a dźwięk [ǫ] –

Wariatywność normy fonetycznej. Wymowa przestarzała i relikty dawnej wymowy polskiej.

Mody wymawianiowe we współczesnej polszczyźnie. Hiperpoprawność fonetyczna

raczej [ą]. Wielu prezenterów telewizyjnych życzy nam dobrej nocy

*[dabrei

̯ nacy]

i zapo-

wiada: teraz prognoza pogody na poniedziałek

*[pragnaza pagady na pańeʒ’au̯ek]

Posłuchaj fragmentu wypowiedzi Joanny Senyszyn (

zob. fragment

). Zwróć uwagę na

układ warg mówiącej. Pozostają one podczas całej wypowiedzi rozciągnięte płasko, jak do

uśmiechu. W efekcie w zdaniu: „Papież rzucił klątwę na nasz kraj na sześćset lat” słowo klą-

twa wymawiane jest „na szerokim uśmiechu” i słyszymy [klątwa], a nie [klǫtfa].

Żywą modą akcentową w pewnych środowiskach jest akcentowanie wyrazów na

pierwszej sylabie, a w istocie wzmacnianie akcentu pobocznego.

Dokonaliśmy w ten sposób

najważniejszego i najlepszego wyboru. Gospodarka została uratowana

Zwyczaj przeakcentowania zdarza się zwłaszcza publicznie występującym politykom i

dziennikarzom. Słyszy się więc wypowiedzi ze wzmocnionym akcentem:

zob. fragment ser-

wisu informacyjnego

Ciekawą modą jest zachowywanie w wyrazach zapożyczonych ich obcej wymowy,

mimo zjawiska adaptacji fonetycznej tych słów do języka polskiego. Spotykana jest więc taka

snobistyczna wymowa wyrazów: komputer, ketchup jak: *[komp’i̯uter], *[kečap], w miejsce

naturalnej: [komputer], [kečup]:





4. Hiperpoprawność fonetyczna

Zwłaszcza osoby wyzbywające się cech fonetycznych gwarowych lub z innego powo-

du niepewnie poruszające się po wzorcowej normie polszczyzny, popełniają często w wymo-

wie błędy, które – paradoksalnie – są wynikiem dążenia do zachowania poprawności fone-

tycznej przy jednoczesnych brakach kompetencji w posługiwaniu się normą wzorcową.

O pewnych błędach tego rodzaju wspomnieliśmy już przy okazji omawiania polskiej

wzorcowej normy akcentowej, gdy podawaliśmy zasady akcentowania wyrazów takich, jak

liceum:

*[l’i-ceum] – poprawnie: ♪[l’i-ce-um]

; prawnicy:

*[praw-ńicy] – poprawnie: [praw-

ńi-cy]

; pijatyka:

*[p’i-i̯a-tyka] – poprawnie: [p’ii̯a-ty-ka]

; bijatyka:

*[b’i-i̯a-tyka] – popraw-

nie: ♪ [b’ii

̯ a-ty-ka]

W wyrazach przenoszenie akcentu z przedostatniej na 3. sylabę od końca wiąże się

z obawą mówiącego, by nie popełnić błędu akcentuacyjnego. Użytkownik polszczyzny koja-

rzy prawdopodobnie postać polskich rzeczowników bijatyka, pijatyka z podobnymi rzeczow-

Wariatywność normy fonetycznej. Wymowa przestarzała i relikty dawnej wymowy polskiej.

Mody wymawianiowe we współczesnej polszczyźnie. Hiperpoprawność fonetyczna

nikami pochodzenia łacińskiego typu: matematyka, polonistyka, politechnika i stosuje zasady

akcentowe właściwe tej grupie rzeczowników (na 3. sylabę od końca). Z kolei l. mn. rze-

czownika prawnik – prawnicy wydaje się takim niepewnym użytkownikom polszczyzny po-

dobna do form mianownika l. mn. rzeczowników pochodzenia grecko-łacińskiego oznaczają-

cych zawody, jak logicy, fizycy, także wzorcowo akcentowanych paroksytonicznie.

W wyniku hiperpoprawności językowej i analogii może także zachodzić udźwięcznie-

nie w wyrazie kret, gdy wymowa formy mianownikowej l. mn. przybiera postać

[kredy]

– [t]

w formie [kret] potraktowano jako pochodzące z ubezdźwięcznienia [d], jak np. w słowie kod

– wym. [kot].

Podobnym mechanizmem można wytłumaczyć błędną wymowę formy dopełniacza l.

mn. rzeczownika agrafka – agrafek wym.

*[agravek], zam. poprawnej [agrafek]

. Do

udźwięcznienia dochodzi tu na skutek przesadnie poprawnego wyrównania tematu, analog-

icznie do ławka – ławek.

Udźwięcznienia spółgłosek występujących w pozycji między dwiema samogłoskami

słyszymy czasem w wymowie takich wyrazów, jak: nietoperz, sweter czy detektyw – wyma-

wianych:

*[ńedopeš, sfeder, dedektyf]

Rozpoczęciu i zakończeniu fonacji zwykle towarzyszy pogłos, będący wynikiem roz-

wibrowania więzadeł głosowych. Samogłoski na ogół całkowicie „wchłaniają” taki efekt aku-

styczny. Troska o staranne wybrzmienie spółgłoski może dać efekt hiperpoprawnościowy

w postaci wymowy zmanierowanej z niepotrzebnym „pogłosem”: środa, drabina, droga, płot

*[ś(i)roda, d(e)rab’ina, d(e)roga, p(e)u̯ot]

itp. Słychać dziś taką wymowę na przykład u wielu

kaznodziejów.

Szczególnie delikatnego wybrzmienia dźwięczności wymagają głoski półotwarte

w wygłosie. Nadmierna troska o ich jakość brzmieniową i o to, by nie dokonać ich elizji (po-

minięcia), owocuje hiperyzmem fonetycznym w postaci wymowy: dym

*[dym(y)]

, mam

*[mam(y)]

, bar

*[bar(y)]

Podobnie ma się rzecz zawsze w sytuacji, gdy w wygłosie absolutnym próbujemy za-

stosować dokładną wymowę literową i zachowujemy dźwięczność spółgłosek, mimo że

w polszczyźnie ubezdźwięcznienie pełnego wygłosu jest obligatoryjne (inaczej niż na przy-

kład w języku francuskim). Słyszymy wtedy takie realizacje wymawianiowe, jak: chleb

*[χleb(y)]

, zlew

*[zlev(y)]

itp. W obu wypadkach efekty takiej wymowy mogą, jak widać,

mieć konsekwencje znaczeniowe i powodować zakłócenia komunikacyjne. Słuchacz bowiem