Jakie problemy psychologiczne

może rodzić dwujęzyczność?

na podstawie artykułu Idy Kurcz w: tejże red.

Psychologiczne aspekty dwujęzyczności, Gdańsk 2007

Ewa Zegler

Warszawa, 15.04.2008

Plan:

➢

model wiedzy językowej

➢

dwujęzyczność i jej rodzaje

➢

czynniki wpływające na jej rozwój

➢

psycholingwistyczne metody badania

dwujęzyczności

➢

problemy psychologiczne i społeczne

związane z dwujęzycznością

Model wiedzy językowej

➢

Liczba języków na Ziemi 2500 – 18000 (zależnie

od przyjętych kryteriów klasyfikacji)

➢

A.F. Majerowicz – 5674 języki

➢

Każde niemowlę mogłoby się nauczyć

dowolnego języka, jeśli słyszałoby go w swoim
otoczeniu

Model wiedzy językowej

Funkcje języka

➢

reprezentatywna – przedstawianie w umyśle

świata zewnętrznego oraz wewnętrznego

➢

komunikacyjna – porozumiewanie się z

innymi na temat tych światów

➢

uwarunkowane biologicznie i społecznie

Model wiedzy językowej

Funkcje języka

➢

Funkcja reprezentatywna – dwupoziomowość

(dwuklasowość):

fonemy → morfemy → wyrazy

→ zdania

➢

Funkcja komunikatywna – akty mowy

Model wiedzy językowej

Uwarunkowania społeczne

➢

Wiedza metajęzykowa – znajomość reguł

fonologicznych, słowotwórczych,
syntaktycznych

➢

Wiedza metapragmatyczna – savoir vivre

Model wiedzy językowej

Uwarunkowania biologiczne

➢

Kompetencja językowa – zdolność człowieka
do rozumienia i tworzenia zdań w jakimś języku
(Chomsky)

➢

Kompetencja komunikacyjna – zdolność
posługiwania się tym językiem odpowiednio do
sytuacji, w której zachodzi komunikacja
(Hymes)

Model wiedzy językowej

Gramatyka Uniwersalna

Gramatyka Uniwersalna (Universal Grammar,

UG):

➢

biologiczne uwarunkowanie kompetencji
językowej

➢

podstawa wszystkich języków naturalnych

➢

ogólne reguły gramatyczne wspólne wszystkim
językom i wrodzone umysłowi ludzkiemu

Model wiedzy językowej

Gramatyka Uniwersalna

UG – cechy:

➢

reprezentowana w mózgu każdej jednostki

➢

skończony charakter, nieskończona liczba
zdań

➢

rekursywność reguł

➢

algebraiczność

➢

modułowość

Model wiedzy językowej

Gramatyka Uniwersalna

Dowody na wrodzoność UG:

➢

niezwykle szybkie przyswajanie języka przez małe

dziecko

➢

lokalizacja funkcji językowych w płatach czołowych

➢

specyficzne zaburzenie rozwoju językowego (SLI)
przekazywane genetycznie

➢

tworzenie przez dzieci niesłyszące własnego języka
migowego zgodnego z UG

➢

odkrycie genu językowego FOXP2

Model wiedzy językowej

Gramatyka Uniwersalna

Kompetencja komunikacyjna (pragmatyczna;

zwana też inteligencją społeczną, inteligencją
inter- i intrapersonalną):

➢

wiązana z teorią umysłu (TU)

➢

dowód na odrębność kompetencji językowej i
komunikacyjnej – przypadek Christophera

Model wiedzy językowej

Komponenty wiedzy językowej – analogiczne do

pamięci deklaratywnej i proceduralnej:

➢

jawny – wiedza metajęzykowa

➢

utajony – automatyczne procesy przetwarzania
informacji językowych dokonujące się poza
świadomością

Podłoże biologiczne

(komponent utajony)

Uwarunkowania społeczne

(komponent jawny)

Funkcja

Zaburzenia

Kompetencja językowa

UG

Wiedza metajęzykowa

Reprezentatywna

SLI

Kompetencja

komunikacyjna

TU

Wiedza

metapragmatyczna

Komunikacyjna

Autyzm

Model wiedzy językowej

Dwujęzyczność i wielojęzyczność

➢

posługiwanie się dwoma lub więcej językami

➢

zrównoważona – stopień kompetencji taki sam

w obu językach

➢

pełna – kompetencja językowa i komunikacyjna

rozwinięte w mowie i w piśmie

Dwujęzyczność

Koncepcja teoretyczna Weinreicha

Relacje pomiędzy posiadanymi językami:

➢

dwujęzyczność współrzędna (czysta) –

wyrazom L1 i L2 odpowiada odrębny system
znaczeń Zn1 i Zn2

➢

złożona (mieszana) – wyrazom L1 i L2

odpowiada jeden wspólny system znaczeń Zn1-2

➢

podporządkowana – zakłada dostęp L2 do

systemu znaczeń Zn poprzez L1

Dwujęzyczność

Próby weryfikacji empirycznej

koncepcji Weinreicha

Badania:

➢

metoda dyferencjału semantycznego Osgooda

➢

metoda skojarzeniowa

Wyniki – niejednoznaczne

Dwujęzyczność

Modele

➢

lata 60. i 70. XX wieku: modele włączeniowo-

wyłączeniowe – osoba funkcjonuje w danym
momencie w jednym z języków

➢

obecnie: założenie stałej obecności obu

języków; stąd różnice w przetwarzaniu informacji
językowych

Dwujęzyczność

Przyswajanie a uczenie się

Rozróżnienie wprowadzone przez Krashena:

➢

przyswajanie (acquisition; akwizycja,

nabywanie) dotyczy małego dziecka; odbywa się w
sposób naturalny, automatyczny; wystarcza
swobodny dostęp do wypowiedzi językowych w
otoczeniu; wiedza utajona

➢

uczenie się (learning) wymaga wysiłku,

motywacji, sprzyjają mu określone zdolności;
wiedza „meta-”

Dwujęzyczność – badania

➢

próby określania obiektywnych relacji

(podobieństw i różnic) między językami, które
mogą ułatwiać lub utrudniać naukę języka obcego

➢

klasyczne badania – skoncentrowane na 3

składnikach języka: składni (z morfologią),
słownictwie oraz fonologii (z prozodią)

Dwujęzyczność – badania

Metody badania składni oraz budowania i
rozumienia tekstu:

➢

tłumaczeniowe – z L1 na L2 i odwrotnie

➢

ocenianie poprawności gramatycznej

➢

tworzenie historyjek, dialogów itp. oraz

interpretowanie podanych tekstów

Dwujęzyczność – badania

Badanie słownictwa – metody:

➢

decyzje leksykalne (czy dany ciąg liter jest

wyrazem)

➢

nazywanie przedmiotów, scen na obrazkach,

wskazywanie obiektu pasującego do nazwy

➢

dyferencjał semantyczny Osgooda

➢

skojarzeniowe

Dwujęzyczność – badania

Badanie składnika fonologicznego to
sprawdzanie, czy badany w swej percepcji i
produkcji dźwięków danego języka stosuje się do
przyjętej w tym języku charakterystyki
fonetycznej jego poszczególnych fonemów.

Dwujęzyczność u dzieci

Rodzaje dwujęzyczności u dzieci:

➢

równoczesna – drugi język wprowadzony przed

3 rokiem życia

➢

sukcesywna – po 3 roku życia

Dwujęzyczność u dzieci

Strategie nauczania dzieci drugiego języka:

➢

osoby – jedno z rodziców mówi do dziecka tylko

w L1, a drugie tylko w L2

➢

miejsca – np. L1 w domu, L2 w szkole

➢

czasu – w pewnych porach dnia lub dniach

wszyscy w otoczeniu dziecka mówią w L1, a w
innych w L2

➢

przemienna – podobnie jak czasu, ale okresy

mówienia tylko w L1 lub tylko w L2 są dłuższe (rok)

Dwujęzyczność u dzieci

Znaczenie okresu krytycznego

Okres krytyczny (dla języka) – od pierwszego roku do
pokwitania.

➢

Jeśli dziecko w okresie krytycznym nie ma kontaktu z

żadnym językiem, to nie opanuje jego składni nawet w
przypadku intensywnej nauki.

➢

Im młodszy wiek rozpoczęcia nauki, tym wyższy poziom

sprawności w danym języku.

➢

Inne czynniki wpływające na osiągany poziom

sprawności: ilość i jakość danych językowych L2, długość
praktyki w L2, poziom motywacji, podobieństwo L2 do L1.

Dwujęzyczność u dzieci

Znaczenie okresu krytycznego

Niektórzy badacze odrzucają wpływ okresu
krytycznego na przyswajanie L2: sprowadzają
różnice między dorosłymi a dziećmi do ogólnych
praw rozwojowych.
Dorośli mogą początkowo robić szybsze postępy:
uruchamiają różne strategie uczenia się L2,
korzystają z wiedzy metajęzykowej, a nie tylko
kompetencji czysto językowej.
Ostatecznie jednak ich sprawność w L2 jest na
ogół niższa, zatrzymują się na pewnym etapie.

Dwujęzyczność u dzieci

Submersja i immersja

Submersja (dwujęzyczność zubażająca,
subtraktywna) – L2 wchłania, przysłania L1.

➢

dziecko w szkole zapoznaje się z L2, uczone jest

tylko w tym języku – traci swój L1, nie osiąga w
nim pełnej kompetencji. Nie może jej zdobyć
również w przypadku L2.

➢

sytuacja typowa dla dzieci imigrantów.

Jeszcze w latach 60. uważano, że dwujęzyczność
u dzieci źle wpływa na ich rozwój intelektualny.

Dwujęzyczność u dzieci

Submersja i immersja

Immersja (dwujęzyczność wzbogacająca,
addytywna) – zanurzenie dziecka w nowym dla
niego L2.

Dlaczego nie dochodzi do submersji L1 w L2:

➢

dziecko wynosi z domu znajomość L1 jako języka

większości, o wysokim prestiżu społecznym

➢

nauczyciele i szkoła podtrzymują ten prestiż

➢

dziecko również samo ceni swój L1

➢

dziecko, rodzice i szkoła są zainteresowani nabyciem

przez dziecko umiejętność w L2

Dwujęzyczność u dzieci

Submersja i immersja

Immersja:

➢

dziecko dzieli L1 ze wszystkimi innymi dziećmi w

klasie

➢

➢

jego kontakt z L2 jest taki sam, jak pozostałych

uczniów

➢

może być stosowana do nauki języka obcego lub

języka mniejszości przez jakąś mniejszość

➢

➢

następuje nawet wzbogacanie L1

➢

Metoda popularna w Kanadzie i USA

Dwujęzyczność u dzieci

Submersja i immersja

1962 – E. Peal, W. Lambert – publikacja na
temat pozytywnego wpływu dwujęzyczności
na inteligencję i funkcjonowanie poznawcze
dziecka
Przeciwdziałanie negatywnym skutkom
submersji – odpowiednia polityka edukacyjna:
najpierw dziecko powinno rozwinąć L1, a
potem wprowadza się je w L2

Dwujęzyczność dorosłych

➢

funkcjonowanie osób dorosłych w opanowanych

przez nie językach

➢

uczenie się L2 przez osoby, które przynajmniej

przeszły okres pokwitania
Zagadnienia:

➢

specyficzne zdolności językowe ułatwiające

opanowanie L2

➢

rodzaje motywacji sprzyjające nauce

➢

Opanowanie słownictwa a opanowanie składnika
fonologicznego.

Dwujęzyczność dorosłych

Zdolności językowe

Lista zdolności badanych za pomocą testów językowych:

➢

pamięć mechaniczna słuchowa

➢

pamięć mechaniczna wzrokowa

➢

zdolność rozróżniania głosek

➢

zdolność artykulacyjna

➢

zdolność kojarzenia dźwięku z symbolem

➢

zdolność naśladowania intonacji

➢

łatwość nazywania

➢

łatwość znajdywania wyrazów

➢

płynność słowna

➢

zdolność do analizy językowej

➢

łatwość wypowiedzi

➢

zdolność ustnego wypowiadania się

Dwujęzyczność dorosłych

Motywacja

Filtr afektywny – hamuje lub toruje drogę
procesowi uczenia się (ale nie przyswajaniu):

➢

motywacja do opanowania języka lub jej brak

➢

postawy wobec kultury związanej z L2

➢

stosunek do szkoły, nauczyciela, metod

nauczania

Dwujęzyczność dorosłych

Motywacja

Motywacja:

➢

instrumentalna – L2 jest środkiem, narzędziem

do zdobycia zawodu, pracy, wiedzy

➢

integracyjna – celem nauki jest poznanie ludzi

posługujących się L2, danej kultury
Rola motywacji w nabywaniu L2 jest równie
ważna jak zdolności

Dwujęzyczność dorosłych

Transfer

Transfer – przenoszenie nawyków nabytych
podczas opanowywania jednego materiału na
opanowywanie drugiego

➢

pozytywny – ułatwiający

➢

negatywny – utrudniający

Dwujęzyczność dorosłych

A

naliza kontrastywna – R. Lado

Koncepcja analizy kontrastywnej – przed
rozpoczęciem nauki L2 należy sporządzić zestaw
konstrukcji odpowiadających sobie w L1 i L2 oraz
zestaw różnic.

Dwujęzyczność dorosłych

A

naliza kontrastywna – R. Lado

Zgodność: L1 – x, L2 – x

Rozszczepienie: L1 – x, L2 – x, y

Fuzja: L1 – x, y, L2 – x

Nowa forma: L1 – 0, L2 – x

Brak: L1 – x, L2 – 0

W przypadku zgodności – transfer pozytywny, w
pozostałych przypadkach - negatywny.

Dwujęzyczność dorosłych

Transfer

Transferowi negatywnemu podlegają te
konstrukcje w L2, które są w nim nacechowane i
w L1 są nienacechowane (ale nie odwrotnie)
UG składa się głównie z konstrukcji
nienacechowanych – poszczególne języki
wprowadzają nacechowanie na różnych
poziomach (np. negacja w angielskim)
Inne dwie koncepcje transferu

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny umysł

Jespersen 1922 r. – człowiek ma ograniczoną
pulę zdolności intelektualnych; osoba
dwujęzyczna musi tę pulę dzielić między dwa
języki
Dziś: wiedza o korzyściach z dwujęzyczności

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny umysł

Korzyści dwujęzyczności:

➢

umiejętność hamowania nieodpowiednich reakcji

➢

zdolność ignorowania informacji w danym

momencie nieistotnych

➢

opóźnienie pojawiania się demencji u osób

starszych

➢

pozytywny wpływ na rozwój intelektualny dzieci

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny umysł

Kiedy dwujęzyczność spowalnia operacje umysłowe:

➢

podczas czytania tekstu, w którym występuje co

pewien czas zmiana kodu

➢

kiedy badany dokonuje decyzji leksykalnych – w

przypadku decyzji negatywnej

➢

kiedy zadanie angażuje pamięć epizodyczną –

lepsze wyniki osiąga się, jeśli ten sam język służy
zarówno zapamiętywaniu, jak i odtwarzaniu

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny umysł – modele

F. Grosjean – model dostępu leksykalnego u
osoby dwujęzycznej – BIMOLA (Bilingual Model of
Lexical Access):

➢

na poziomie fonemów: wspólna pula cech

dystynktywnych dzielona na dwa subsystemy

➢

podobnie na poziomie słownictwa – dwa

subsystemy powiązane wewnętrznie i wzajemnie
ze sobą

Brak potwierdzenia w badaniach dla modelu
selektywnego, dwujęzyczności czystej.

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny umysł – modele

D. Greene – model z systemem kontrolnym uwagi
wybiórczej (SAS – supervisory attentional system)

SAS nadzoruje przełączanie kodu, więc jest lepiej
rozwinięty u osób dwujęzycznych.

Modele odnoszą się do słownika umysłowego, nie
do reguł gramatycznych.

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny mózg

Neuroobrazowanie:

➢

zdania jako bodźce – aktywność różnych

obszarów

➢

wyrazy jako bodźce – aktywność w tych

samych obszarach (SAS)

Dwujęzyczność

Dwujęzyczny mózg

Afazja:

➢

równoczesna w obu językach

➢

tylko w jednym języku

➢

mieszana

Dwujęzyczność

Problemy społeczne

➢

społeczeństwa wielojęzyczne

➢

imigranci

➢

polityka asymilacyjna i wielokulturowa

➢

różne warianty szacowania prestiżu i

solidarności z daną grupą