Folklor w znaczeniu naukowym (folklorystyka, etnolingwistyka, literaturoznawstwo), publicystycznym (jest to
rozumowaniem potoczne), potocznym (płytkie, niedojrzałe, marginalne, konotacje negatywne, pozbawione walorów
duchowych)

Folklor – synonim kultury ludowej – wszystkiego tego, co wiejskie i ze wsią związane

Folklor – jako coś prymitywnego, negatywnego, coś gorszego, odbiegającego od normy

Początki zainteresowania folklorem:

1846 – pojęcie folklor wprowadzone do nauki na łamach czasopisma „Ateneum” (WilliamThoms)

folk – lud lor – wiedza -> wiedza ludu

Folklor – wiedza o umiejętnościach ludu, tj: „pradawne zwyczaje, obrzędy, zabobony, ballady, przysłowia etc.”
Definicja Thomsa, Jest to przykład def.enumeratywnej= wyliczającej, stąd etc.na jej końcu (można do niej coś dodać).

Folklor – kult. duchowa chłopów europejskich, z czasem zaczęto stosować to pojęcie do społ. pozaeuropejskich

Trzy rozumienia folkloru:

1.

Potoczne

2.

Publicystyczne: zbitka wyrażeń na temat pojęcia, związane z pojęciem

3.

Rozumienie naukowe

a) potoczne – ma socjologiczny charakter – coś, co kojarzy się z wsią, z obyczajowością, kalką, swoistym sposobem
życia. Zawiera negatywne konotacje – coś, co jest poniżej kultury oficjalnej, kultury kształconej. Kojarzony z
prymitywizmem, ubóstwem.

b) publicystyczne – niedostrzeganie różnicy między folklorem a folkloryzmem – współczesna przetworzona,
zmanipulowana postać folkloru. np. konkursy folklorystyczne, Cepelia. W ujęciu publicystycznym w latach 70’ i
wcześniej dominowało niedostrzeganie tych różnic. Prezentacje zespołu „Mazowsze” to folkloryzm.

Bartmiński 1995 r. na konferencji „Folklor pod koniec wieku”. Etykietki powstające w wyniku negatywnego
kojarzenia folkloru; folklor polityczny, folklor religijny. folklor – coś żenującego, słabego, marginalnego,
niepoważnego.

pojęcie folkloru miewa negatywne zastosowanie z użyciem go wiąże się poczucie wyższości nad tymi, którzy są
nosicielami kultury dawnej, prymitywnej, przekazywanej poza kanałami komunikowania masowego, z pokolenia na
pokolenie.

c) naukowe – początki refleksji nad folklorem – usiłowania badaczy aby to zjawisko wkomponować w kulturę ludową.
Już w połowie XIX wieku – pewne uporządkowane refleksje na temat folkloru, i wiek XX i XXI. Kto jest nytlonkiem
folklor – grupa folklorotwórcza – różne opcje, sposoby myślenia na ten temat. Jaki obraz znaczeniowy kryje się pod
pojęciem folklor? Dwa sposoby jego postrzegania:

- w rozumieniu szerokim – już w pewnych definicjach pojawił się

- w rozumieniu wąskim

Poł. XIX wieku, próby definiowania folkloru przez polskich uczonych:

Kolberg Oskar. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, sposób życia, mowa, podania, gusła, obrzędy, pieśni, muzyka i tańce.

Dążenie do kompletności, do zamknięcia tego życia ludu.

Marius Bardo– def. nietypowy charakter definicji, jest to bardziej opowiadanie niż definiowanie. definicja folkloru:
sposób życia, komunikacji społecznej; tradycja to coś niezbywalnego w przypadku folkloru; coś, co zostało
zaakceptowane przez wspólnotę; folklor nie jest niepodatny na zmiany, jest czymś co ewoluuje; Dla samego
przekaziciela folkloru zmiany w folklorze pozostają niezauważalne. Nowy element w tej definicji to ta możliwość
ewolucji. Ulega konfrontacji z otoczeniem, wiedzą, tu i teraz.

Teodor Goester – definicja szeroka. folklor to część kultury ludzkiej petczyniwy w obrzędach raczej wyraża talent
grupy niż jednostki, jest odniesień dla literatury, jest tworzony przez lud dla samego ludu. Tworzenie na obstalunek.
Nie ma wiedzy do którego byłby kierowany / kierowana twórczość. Typ kultury, której użytkownikami są członkowie
grupy folklorotwórczej.. Nie ma podziału na widza i autora.

Julian Krzyżanowski – wybitny historyk literatury polskiej, od początku XX wieku badacz folkloru, autor bardzo
powszechnego zbioru tekstów „Szkice folklorystyczne”. „Paralele” – zbiór tekstów o relacjach między folklorem a
literaturą piękną. Jego rozumienie pojęcia folkloru ewoluowało, optuje on za szerokim ujęciem folkloru, ale jest też
wyrazicielem tych koncepcji wąskiego rozumienia folkloru. rozumienie szerokie, jego definicja: zjawiska zwłaszcza
obrzędowe, demonologiczne, meteorologiczne, zawodowe … odpowiadające zjawiska kultury ustnej; wąskie
rozumienie: ograniczenie się do kultury opartej na słowie. literatura ludowa, literatura ustna. „Literatura Ludowa” we
Wrocławiu od 1972 roku. wąskie rozumienie – koncentracja na tym, co ma charakter słowny, wiąże się z narracjami,
wypowiedziami. Różne typy wypowiedzi składają się na zbiór językowych eksponatów ludowego świata /
światopoglądu. Julian Krzyżanowski – wąska definicja, bo używa pojęć literatura ustna, uporządkowanie genologiczne
twórczości artystów.

Krzysztof Wrocławski – slawista, folklorysta, badacz literatury Słowian południowych. Mówi, że synonimem pojęcia
folklorystyka mogłaby stać się „etnofilologia”. Przeniesienie na grunt filologii refleksji nad kulturą. Do sfer gatunku,
poetyki, języka.

Jerzy Bartmiński – filolog, polonista, językoznawca. Wybitny dialektolog. Dla niego jest najważniejszy językowy,
tekstowy punkt wyjścia. Językowy sposób bycia folkloru. Nie cała kultura ludowa, ale to, co językowe, to co żyje przez
język. kolektywność, wspólnotowość, brak autorstwa; oralność, ustność; estetyczny charakter, bo literatura jest
literaturą piękną, nie ma jej bez wartości artystycznych (estetycznych) - tak samo folklor. Twórczość oparta na języku,
na tworzywie językowym.

1949-50 pod red. Marii Licz – Słownik folkloru, mitologii i legend – 21 różnych def. folkloru:

Jonas Balys – f. obejmuje tradycyjne wytwory

Marius Berbau – podkreśla w jakich sytuacjach pewne treści są przekazywane

William Bascom – zawęża folklor do literatury ustnej, ale nie wszystko co przekazywane ustnie to folklor

R.D. Jameson – f. gałąź etnologii, ważność idei filozoficznych, religijnych

B.A. Botkin – wprowadza pewne elementy kultury masowej do folkloru

T. Gostieva – część kultury ludzkiej, przechowywana świadomie lub nieświadomie, działalność zbiorowa a nie
jednostkowa, tworzony przez lud dla ludu

A. Tylor – folklor obiekt kultury materialnej (f. idei – obrzędów; f. słów – legendy)

R. Waterman – folklor to forma sztuki, obejmuje różne rodzaje opowieści, przysłów, porzekadeł, zaklęć, posługuje się
mową codzienną

Juri Sokołow – podstawy pod dominujące w nauce radzieckiej pojęcie folkloru – ograniczenie do literatury ustnej

S. Thopmson – f. to przekaz tradycyjny, pamięciowy, także wierzenia, przesądy

A. Gelner – f. uniwersalny obiekt ze specyficznymi elementami, które zawierają się w sferze ludowej

P. Saintyvres – kult. materialna i duchowa warstw niższych cywilizacji

H. Naumann – teoria arystokratyczna pochodzedznia folkloru

B. Grace – poezja ludowa rodziała się wśród arystokracji a później przechodziła niżej

Trzy podstawowe kryteria podziału definicji:

1.

def. opisowo – wyliczająca

2.

aspekt historyczny – uwaga na to kiedy folklor był tworzony (przeżytek)

3.

aspekt genetyczny – przez kogo folklor był tworzony

Po II w.s. termin folklor zadomowił się, początkowo był rozumiany bardzo wąsko: tylko tańce i muzyka

Lata 50. – zorientowanie badaczy na kult. materialną

PAN – pracowania literatury ludowej – jedyny ośrodek badań folkloru w tamtym czasie

Coraz większy rozziew między etnografią a folklorem

Po 1956 roku folklorem zajmują się też inne dyscypliny badawcze

Status folklorystyki próbują określić Krzyżanowski i Hernas

Założenie czasopisma Literatura Ludowa (57-72 red. Krzyżanowski) – w tamtym czasie miało ono profil
literaturoznawczy (’74 red. Hernas) – rozpatrywanie

folkloru

z

punktu

widzenia

teorii

kultury. Włączył do folkloru

folklory środowiskowe, subkultury, f. miejski, literaturę popularną

Pierwsza katedra folkloru w Opolu/ D. Simonides 1974 lub 76

Folklor jako część nauk etnologicznych: Dorota Simonides, Piotr Kowalski, Teresa Smolińska

Ośrodek warszawski: UW – Roch Sulima, PAN – Górski, Jagiełło

Ośrodek wrocławski: Czesław Hernas, Jolanta Ługowska, T. Żabski, Jastrzębski

Ośrodek krakowski: F. Ziejka, W. Pawluczuj, J. Maślanka

Ośrodek lubelski: J. Bartmiński, A. Adamowski

Ośrodek śląski: Adolf Dygacz, E. Kossowska, D. Czubala

Ośrodek łódzki: Wioletta Krawczyk-Waniowska,

Ośrodek gdański: J. Samb

Ośrodek toruński: Marcel Kossjan

Ośrodek olsztyński: T. Oracki, A. Staniszewska

Pracownia dzieł wszystkich Oskara Kolberga

Hernas włącza subkultury środowiskowe i kulturę z tzw. 3 obiegu, funkcjonuje podobnie jak folklor:

●

obie podlegają społecznej cenzurze prewencyjnej, tekst zaakceptowany przez grupę,

●

teksty oparte na powtarzających się tematach i wzorach,

●

wyrażają określony światopogląd,

●

charakter kosmopolityczny,

●

ustność języka przestała stanowić wyznacznik przedmiotu badań.

Tendencje w traktowania folkloru:

antropologiczna – folklor to wiedza ludu, nie tylko mowa ale też czynności w kontekście kulturowym, badania
terenowe, wykorzystywanie badań historycznych, socjologicznych, rzadziej filologicznych. Folklor z krajów
anglosaskich

filologiczna – teksty zastane, zjawiska związane z mową, proza, poezja ludowa, w obrzędach tylko warstwa słowna.
Bada się same wytwory kulturowe, bez ich podłoża. Szkoła fińska

Współczesność jako kategoria porządku:

●

badania tradycyjnych gatunków, treści, zjawisk znajdujących się w dzisiejszym obiegu

●

obserwacja i interpretacja zdarzeń nowych, nie posiadających poświadczenia w tradycji, takich które powołały
współczesne systemy kulturowe

W zakresie badań – wszystkie treści, jakie są w obiegu w danej grupie społecznej, żywe i spontaniczne.

„Folklor” – przyjęty w Polsce. W krajach anglosaskich stosuje się połączenie coś+lor (np. childrenlor)

Folklor realizuje pewne potrzeby człowieka, zaspokaja problemy, podkreśla więzi, przynależność do grupy. Odpowiada
na wydarzenia historyczne.

Współcześnie rozpatrywany jest w dwóch aspektach: tego co pozostało i tego co nowe.

Można też spotkać trójpodział:

●

f. tradycyjny, który jeszcze się zachował, jest przechowywany

●

szukanie nowych form ,więzi, struktur, zwyczajów spełniających współczesne potrzeby

●

żywiołowy i oddolna twórczość grup społecznych

Folklor a środki masowego przekazu

Kultura masowa funkcjonuje w społeczeństwie podobnie jak folklor i jego twórcy anonimowo, odbierana spontaniczno
i masowo, wytwory bezosobowe i bez konkretnego adresata.

Folklor nie ma swoistego przedmiotu badań, dzieląc go z innymi dziedzinami wiedzy. Przedmiotem badania jest to, co
wiąże się z kulturą – jej podstawowym wyróżnikiem jest oralność.

Lista nowych tematów badawczych wg Doroty Simonides:

1.

Dysonans między badaniami nad foklorem a folklorystyką, łatwiej opracować dzieje dyscypliny niż jej aktualny
przedmiot zainteresowań /”Dzieje foklorystyki polskiej” pod red. H. Kapełuś i J. Krzyżanowskiego T1 –

1800-1864, T2 – 1864-1918/, Simonides „Folklor Górnego Śląska”

2.

brak badań komparatystycznych (do nich potrzeba dużej wiedzy)prowadzić trzeba badania życiorysów, tzw.
mikrohistorie, ponieważ człowiek uczestniczy w historii oficjalnej i tworzy historię sam

3.

Badania opowieści popularnych (bajka, podanie, legenda) – zjawisko procesu komunikacyjnego, różnica
między ustnością a środkami masowego przekazu zanika (współczesna legenda miejska), potrzeba społeczna
decyduje o funkcjonowaniu tematów, archetypiczna potrzeba sensacji.

4.

Postulat badań systemu wartości – ustalone przez tradycję wartości zanikają, konfrontowane ze
współczesnością. Warto spojrzeć na wartości trwałe i zmieniające się. Badania jakie obyczaje i prawa są
przestrzegane a jakie łamane.

W jaki sposób, jak wygląda typ komunikacji folklorystycznej? Najważniejsze wyznaczniki folkloru / folklorów
(np. dziecięcy, studencki), folklor rozumiany współcześnie:

* spontaniczność - akty mowy dokonują się w sposób spontaniczny

* autentyczność – folklor musi być autentyczny bo jest on wyrazem pewnych potrzeb, zaprzecza teatralizacji, idei
przedstawienia. On jest dla nas, przez nas. Nie wystawiany dla obcych.

* sytuacyjność – folklor jest generowany przez pewne stany, momenty przeżywane przez wspólnotę. Sytuacja
wykonawcza jest tym co decyduje o tym, co (sposoby wypowiedzi) przetrwa, zostanie przyjęte.

* powtarzalność – by teksty te mogły być zakodowane w społecznej pamięci, teksty te muszą być powtarzane (ustnie).
Tekst nie powtarzany, który nie ma wariantów, nie jest elementem folkloru.

* naturalność – (Pawluczuk – brak świadomości formy) folklor jest jak powietrze, twórcy folkloru nie zastanawiają się
jak teksty folkloru powstają.

Folklor jako system komunikacyjny – jego podstawą jest słowo mówione. Folklor istnieje w sposób autentyczny i
rzeczywisty; łączy ludzi.

o Są to głównie przekazy mówione. Przekazy mówione są przekazywane przez jedną osobę. Posługiwać się może
podczas przekazu mimiką, tempem mowy, melodią głosu, modulacją głosu, gestami, mimiką

o Przekaz folklorystyczny jest zawsze przekazem synkretycznym. Łączy…. Jest czymś porównywalnym do „teatru
mowy”. Dzieje się to w obecności widzów, słuchaczy. Na jakiejś scenie, w obecności przyszłych wykonawców.
Synkretyczność – rozumie się ją szerzej niż tylko, jako obecność różnych form i środków ekspresji, sposobów
wyrażania. Jest formą, która angażuje elementy swoistego kontekstu.

o Wypowiadanie tekstu dokonuje się zawsze w kontekście innych czynności, czynności produkcyjnych.

o pełnią różne funkcje – identyfikacji pracy.

o Wykonując teksty wykonawca nie tylko chce stanu upojenia dla odbiorcy pięknem, ale potwierdza typ praktyki
społecznej np. poprzez zrytmizowanie tekstu pomaga w pracy, nadaje rytm pracy. Tekstem kultury mogą być żniwa.

o Efekty pracy wykonawcy muszą być skuteczne?

o przekazywanie sobie komunikatów słownych jest zawsze częścią pewnego scenariusza.

Na jaki typ komunikatów zorientowana jest komunikacja folklorystyczna:

ujęcie szkoły semiotycznej, szkoły tartuskiej. Watman. Funkcją komunikacji jest przekazanie odbiorcy informacji,
której on nie zna. Sytuacja przebiegająca od „ja” do „ty”. Według ogólnej teorii komunikacji jest to podstawowa forma
komunikacji (ja-> ty). ja-> ja – system autokomunikacji, jest to zaprzeczenie tej zasadzie, nie przekazuje informacji

nowej.

Przekaziciele tekstów nie uczą się tekstów na pamięć, za każdym razem dopasowują je do otoczenia, sytuacji. teksty
istotne, teksty ważne w lokalnej społeczności pełnią istotne funkcje, teksty uznane za ważne są wielokrotnie
powtarzane. Autokomunikacja – „Ja lubię słuchać tego typu historii, bo identyfikuję się z tym”. Poprzez akty
autokomunikacyjne, przetwarzanie tekstów ważnych toczy się coś jak kultura duchowa, połączenie duchowe. Mamy
swoje doświadczenia ze strzygami, mamy swoje ulubione bajki, mamy historie, które budzą śmiech .

Roch Sulima – folklorysta współczesny; funkcja zamykająca - izoluje i uposaża członków wspólnoty w poczucie
odrębności i wewnętrznej solidarności; funkcja fatyczna – związana z kanałem komunikacyjnym, Jakobson mówił o
niej podczas konstruowania systemu komunikacyjnego tekstów pisanych, odpowiada może nawet bardziej tekstom
mówionym. Nie chodzi tylko o przekazywanie informacji, ale o radość z tego, że jesteśmy razem, „nie?”, „prawda?” –
potwierdzanie, że ten kontakt nadal trwa.

Problem autorstwa – kto jest autorem? Nieadekwatne określenie twórcy byłoby określenie, że jest to twórca
anonimowy. Autorstwo zbiorowe, autorstwo kolektywne – nie oznacza, że tego, że ci wykonawcy spotykają się inaczej
się układają pieśni. Klucz tkwi w stosunku do własności. Teksty są przedstawiane na konkursach i czasem pojawiają się
konflikty, że ktoś komuś coś „podebrał”. Mówi się, że konkurentka zabrała jej własny utwór, bo ona go skomponowała.

Dorota Simonides i Teresa Smolińska, znawczynie tematu. Wszyscy mamy prawo do tych tekstów, to jest nasz
repertuar ciągle znajdujący się w obiegu (repertuar tekstów).

Kolejna kategoria tekstu: tekstologia folklorystyczna. sposób na postrzeganie, wyodrębnienie i systematykę tekstu.
inwariant – wariant. wariant – konkretne wykonanie danego tekstu przez konkretnego człowieka, jest niepowtarzalny.
inwariant – każdorazowa realizacja tekstu. wariant wykonawczy – wykonanie unikalne, niepowtarzalne tekstu.

Lucjan Malinowski. sfilmowanie wariantu jest dopiero pełną dokumentacją. Folklorysta aby odgadnąć czego to jest
wariant posługuje się inwariantem – jest to coś co istnieje potencjalnie, bo wariant istnieje realnie. Inwariant jest czymś,
co folklorysta może opisać i to robi. Żeby np. opowiedzieć wątek czerwonego kapturka. Folklorysta porównuje podania
i wyprowadza z nich to, co wspólne.

Agnieszka Przybyła-Dubin. „Proza folklorystyczna u progu XXI wieku, bajka ludowa, legenda, anegdota”.
Dokumentacja ta pochodzi prawie sprzed wczoraj, rok 2000 i 2001 – dokonywane były zapisy tych tekstów zapisane
metodą dialektologiczną. Dialektolodzy zapisują wszystko, co słyszą, łącznie z poprawkami i potknięciami. Dwie
wersje czerwonego kapturka (jest ich 19 wszystkich wersji zebranych w krótkim czasie) Teraz, kiedy opowiadanie
opowieści nie należy do tradycji narracyjnej. Jest wersja ze złym zakończeniem – dziewczynka ponosi karę, za to, że
zeszła na złą drogę. Od wykonawcy aktualnego do wykonawcy potencjalnego z tekstu folkloru my mamy do
wywnioskowania, kiedy zostanie on zapamiętany i ulegnie powtórzeniu. O powtórzeniu świadczą konkretne warianty
komunikacyjne.

Jakie teksty są zapamiętywane, a jakie nie?

- Są nietypowe osoby w społeczności – indywidualiści, dziwacy, ludzie, którzy w różnych powodów nie potrafili trafić
w gusta swojego środowiska – nie mieli czasu do tego, żeby zostać zauważeni, zapamiętani i powtórzeni. Zapamiętane,
zauważone i powtórzone mogą być teksty, na które jest zapotrzebowanie. Twórczość folklorystyczna odpowiada
produkcji na obstalunek. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, czego odbiorca oczekuje.

- Zbiorową pamięć o tekstach podtrzymuje istnienie znaków, obiektów istniejących w świecie przyrody, które z tymi
opowiadaniami się wiążą. Podania miejscowe np. znaki na skale przypominające odciski stopy ludzkiej.

- Istnienie pewnych instytucji życia społecznego sprzyjające opowiadaninie.

Typologia gawędziarzy ludowych

(Kadłubiec „Józef Jażowicz gawędziarz cieszyński”)

Kryteria:

●

repertuar

●

cechy charakteru i usposobienie

wg braci Sokołowów (ze względu na repertuar)

●

epiccy

●

obyczajowi

●

realiści

●

humoryści i satyrycy

wg Azadowskiego (wygłaszane treści i światopogląd)

●

gawędziarz ze skłonnościami do fantazjowania

●

gawędziarze realiści

●

gawędziarze preferujacy treści komiczne w każdym gartunku prozy ludowej

wg Henssena (stosunek narratora do tradycji)

●

subiektywni – stosowanie świadomych przeróbek tekstów

●

obiektywni – nie wprowadza zmian

Kryterium płci (Kadłubiec, Simonides)

Kobiety i mężczyźni posiadają odmienny repertuar i słuchaczy

●

bajki magiczne i podania – kobiety

●

opowiadania gospodarskie, polityczne, dowcipy, anegdoty – mężczyźni

Zawód bajarza

wg Zielemina

●

gawędziarze profesjonaliści – zawodowo zajmowali się opowiadaniem

●

rzemieślnicy – w zależności od zawodu taki folklor

Kryterium stosunku do tradycji folklorystycznej

wg Azadowskiego – gawędziarze:

●

twórcy – niesamowity talent, duża wyobraźnia

●

przekaziciele – w sposób skostniały przekazują tradycję ludową

wg Astachowa (wg stosunku do literatury ludowej)

●

przekaziciele – wierne przekazywanie treści

●

opowiadający zmieniający formę, wprowadzający nowe formy, przeróbki tradycyjnych wątków
folklorystycznych

●

opowiadacze innowatorzy – za każdym razem inaczej przekazują ten sam wątek, bogaty repertuar,
improwizacja

wg Cziczerowa (wg tego czy nosiciele tradycji są tylko wykonawcami prozy ludowej czy są jej samodzielnymi
twórcami)

●

przekaziciele wykonawcy – odtwórcy, w tym co przekazują nie ma śladu osobistych przemyśleń

●

mistrzowie sztuki – nie wnoszą istotnych zmian ale sposób w jaki je przekazują jest niezwykły (mimika,
gestykulacja) – umacniają przekaz ale nie tworzą nic nowego

●

gawędziarze innowatorzy – tworzą nowe, własne, oryginalne teksty

wg Janiny Hajduk-Nijakowskiej (wg stosunku narratora do przekazywanej treści)

●

postawa identyfikacji – narrator aprobuje przekazywane treści, utożsamia się z nimi i bohaterami

●

postawa względnej akceptacji – narrator poddaje treści osobistej weryfikacji, akceptuje ale coś też dodaje

●

postawa dystansu – narrator odnosi się nieufnie do przekazywanej treści

●

postawa negacji – negatywne odniesienie do treści co często prowadzi do parodii

Kryterium ze względu na słuchaczy – do kogo skierowany jest repertuar: np. w kręgu rodzinny przekaz opowieści
był jednolity, w pozostałym kręgu wprowadzano wiele urozmaiceń.

Kryterium ze względu na sposób opowiadania:

●

narrator literacki - spokojnie opowiada

●

narrator dramatyczny - używa nie tylko głosu ale też mimiki, gestu, intonacji

kryterium ze względu na światopogląd autora: (D. Simonides, Jaromir)

●

wierzący (wierzy w to, co opowiada)

●

niewierzący

kryterium ze względu na środowisko, z którego pochodzi narrator: (wg Benesza)

●

pochodzi żywego folklorystycznie środowiska – folklor wciąż żywy, teksty wciąż przekazywane

●

pochodzi z żywego folklorystycznie środowiska ale zmienił środowisko na nowe, zna stare teksty ale
modyfikuje je dla nowego otoczenia

●

pochodzi z niefolkorystycznego środowiska ale tworzy w duchu tego środowiska, duże wpływy literackie

●

wywodzi się z niefolklorystycznego środowiska ale przesz do środowiska, w którym folklor jest żywy

kryterium ze względu na stosunek gawędziarza do literatury: (Szramkowa?)

●

mało czytają lub wcale ale opowiadają też teksty literackie znane „z drugiej ręki”, od innego gawędziarza

●

dużo czytają, ale tego co przeczytają nie opowiadają, oddzielając literaturę od folkloru

●

czytają dużo i lubią opowiadać wątki literackie, łączą tradycję z literaturą

Kryteria wg Teresy Smolińskiej:

●

pochodzenia społecznego narratora (wsi, miasteczka, miasta)

●

wg wykonywanego zawodu (inny repertuar w każdej grupie zawodowej)

●

płci narratora

●

miejsca przekazu

○

narrator tradycyjny przekazuje teksty w swoim rodzimym środowisku

○

narrator folk-konkursowi przygotowani są do występu na potrzeby konkursu, nie dostosowany do
środowiska ale wymagań konkursu

●

światopogląd narratora

○

narratorzy u których dominuje myślenie irracjonalne, wierzą w opowiadany tekst

○

nie wierzą w opowiadane teksty

●

sposób opowiadania

○

dramatyczny – reaguje żywo, wykorzystuje formy pozajęzykowe

○

literacki – emanuje spokojem

●

stosunek do słuchaczy – uwzględnia repertuar ze względu na płeć, pozycję społeczną

●

stosunek do tradycji folkorystycznej (twórca/odtwórca)

●

stosunek do literatury

○

narrator, których pasjonuje literatura ustna, nie czytają wiele, nie wykorzystują wątków literackich

○

narrator literat – zna literaturę, wplata wątki literackie do repertuaru

●

ze względu na wygłaszany repertuar

○

narrator fantazotwórczy

○

realista – opowiadania wspomnieniowe

○

humoryści – anegdoty

●

uwarunkowania wynikające z przemian społecznych:”

○

dawni – stare opowieści, znane i zanalizowane, znający początki tekstów

○

nowi – wnoszą wiele współczesnych wątków, traktują gawędziarstwo jako intratny zawód

●

cel opowiadania

○

okazjonalni – gdy nadarza się odpowiednia sytuacja

○

profesjonaliści – gawędziarstwo jako zawód

Istnieją też typy pośrednie wszystkich tych kryteriów.

ORALNOŚĆ\

Jest to pewnie sposób bycia w świecie, typ egzystencji stanowi pewien wyznacznik folkloru nieuświadamiany,
symbolicz,

Komunikacja fonocentryczna przeciwna grafocentrycznej

folklor – niepewna całość kultury, ulotne zapamiętywanie tekstu – bogata mnemotechnika (np. formuły, rytm)

Nie każda komunikacja ustna to folklor ale oralny stosunek do wyrazu charakterystyczny jest dla kultury
przedindustrialnej. W kulturach industrialnych na oralności oparte są subkultury, które można utożsamiać z folklorem
środowiskowym, zawodowym

Cztery elementy charakterystyczne przekazu oralnego:

1.

podmiot a wspólnotowość

2.

spontaniczność

3.

sytuacyjność

4.

etologia folkloru

1.

Taki podział rzeczywistości społecznej, gdzie jednostka bezwiednie pozostaje we władaniu kultury. Wybór
podmiotu jest nieuświadomiony ale zgodnie z normami kultury. Znajomość reguł pozwala zrozumieć symbole i
wartości w tej kulturze obowiązujące. Folklor jako środek przymusu a nie indywidualnej ekspresji

2.

Wolność daje możliwość zachowań spontanicznych – przekaz gdzie relacje między znakiem a rzeczą ma
charakter synkretyczny i wartościujący. Ważna jest spontaniczność i powtarzalność, kreatywność a przymus.

3.

Komunikacja kulturowa w kulturze. Kultura komunikuje sama o sobie w określonej sytuacji zachowa. Sytuacja
wyznacza repertuar tekstów

4.

Niegenetycznie utrwalone zrytualizowane formy społecznego zachowania w określonych sytuacjach – szkielet
istnienia porządku w społeczności

Kultury oralne – przeciwieństwo kultur organizacyjnych, które mają jasno określone reguły.

2 płaszczyzny oralności

●

historyczna – odniesienie do historycznych typów kulturowych

●

diagnostyczno-interpretatywna – odniesienie do kultury współczesnej.

USTNOŚĆ A TEKST PISANY

Kontakt ustności z pismem doprowadził do degradacji wielu jej elementów:

●

utrata pamięci, ilości zapamiętywanych wątków ulega ograniczeniu, mniejszy repertuar

●

odwoływanie się do notatek

●

zwiększa się hermetyczność tekstu, większa ilość wątków kontaminacyjnych

●

pismo skraca długość tekstu ale zwiększa jego dynamikę

●

zmniejsza się stabilność wątków, tekstów, gatunków

●

zmienia się stosunek nosicieli folkloru do tradycyjnych teksów skierowanych nie tylko do własnej grupy, ale
także na zewnątrz

●

! pismo prowadzi do dezintegracji kultury – nadawca i odbiorca nie muszą się już spotkać

●

odmienne rozumienie prawdy – w kontakcie bezpośrednim możemy weryfikować

●

odbiorca skupia się tylko na tekście, nie na nadawcy

Teksty wtórnie zapisane – najpierw funkcjonują w obiegu ustnym.

Manifest autora – zwykle tekst pisany nie jest tworzony na bieżąco ale powstaje w głowie autora i dopiero wtedy
przelewany jest na papier.

Teksty pisane ale później wykonywane ustnie – np. w celu przygotowania dla zespołów

●

zniekształcenie dowcipu

●

zmniejsza zasoby pamięci

Wtórna oralność:

●

mistyka uczestnictwa

●

skupienie się na chwili obecnej

FUNKCJE FOLKLORU

Simonides:

●

podtrzymywanie polszczyzny – szczególnie widoczne pod zaborami wierność tradycji określana jako
wierność Polsce

●

funkcja humanistyczna

○

informacyjna – przedstawiają teksty o czymś, informują

○

wychowawczo-dydaktyczna – uczą czegoś (przysłowia, bajki)

○

ekspresywno-impresywna – daje ujście emocjom człowieka

○

rozrywkowa – sama w sobie ma bawić

●

funkcja integracyjna – teksty przekazywane w obrębie pewnej wspólnoty.

Krawczuk-Wasilewska

●

funkcja estetyczna – bez niej nie byłoby folkloru – powiązana z innymi funkcjami; przez niektórych autorów
spychana na plan dalszy

●

psychospołeczna – zaspokaja potrzeby psychiczne (np. kołysanki)

●

etyczna – pewien system zasad, wartości, łączy się z funkcją wzorotwórczą i dydaktyczną

●

dydaktyczna

●

magiczna (moc sprawcza)

●

ludyczna (zabawa)

GENOLOGIA FOLKLORYSTYCZNA

(nauka o gatunkach)

Klasyfikacja XIX wieczna miała charakter porządkujący, niewiele wspólnego z teoretycznymi analizami.

Zamieszanie terminologiczne, konieczność jasnych kryteriów, prawidłowe zakwalifikowanie tekstu

Szkoła fińska – klasyfikacja w oparciu o wątki (Anie Thompson)

Folklorystyka polska nie wytworzyła typowej klasyfikacji

Klasyfikacja Krzyżanowskiego oparta na literaturoznawczej – stąd traktowanie literatury ludowej jak pisanej

Trzy podstawowe gatunki: podanie, anegdota i bajka

Krzyżanowski:

●

liryka – pieśni

●

epika – podania, anegdota, bajka

●

dramat – obrzędy

●

tzw. drobna twórczość – krótkie, zwięzłe utwory, których nie można zakwalifikowac do trzech poprzednich
rodzajów – przysłowia, porzekadła, twórczość dziecięca – wyliczanki, rymowanki, zamówienia, zagadki

●

ballada – zawiera elementy wszystkich trzech poprzednich: liryka – wierszowanie, epika – pewien wątek, jakaś
akcja

LIRYKA

Pieśni – strukturalnie związane z muzyką, występowanie powtórzeń, refrenów, paralelizmów (opisów przyrody odnoszących
się do zachowań ludzkich), występowanie rymów, rytmiczność

Pieśni:

● obrzędowe (ściśle związane z miejscem i czasem)

○ doroczne - często charakter życzeniowy, kolędy, pieśni miłosne i zalotne, zapusty – pieśni zapustne, tematyk

erotyczna, pieśni dyngusowe, obrzedowość wiosenna – pieśni gaikowe, pieśni sobótkowe – najbardziej
archaiczne, pieśni dożynkowe – adresowane do gospodarzy,

○ rodzinneurodzinowe - brak tekstów bezpośrednio związanych z tymi wydarzeniami (kołysanki)

weselne – bogate, różnorodnepogrzebowe – żale wyrażane za zmarłym, bogate w folklorze rosyjskim

Związek tekstu pieśni z obrzędem:

● tekst wprost związany z obrzędem np. podziękowania panny młodej, opis uczty, opisują wydarzenia

● pieśni mówiące o rekwizytach w obrzędzie – o wianku, kołaczu – wiążą się z obrzędem ale może dojść do rozpadu,

kiedy brak wiedzy o symbolu

● wiążą się z obrzędem w sposób konwencjonalno-sytuacyjny – związek może się szybko rozpaść

● nieobrzędowe

○ liryczne – tematyka erotyczna

○ ballady, pieśni zbójnickie (folklor słowacki, śląski), żale, pieśni powszechne (łatwo ulegają przekształceniom),

pieśni nowinkarskie (rola kroniki życia społeczene)

○

W pieśniach obrzędowych – sobótkowe, weselne, bożonarodzeniowe, dożynkowe, górnicze – najstarsze.

Pierwszy zbiór pieśni ludowych – Wacław z Oleska 1833

Pierwszy zbieracze folkloru zwracają uwagę na estetykę pieśni

1857 Kolberg

1924 J. S. Bystroń „Pieśni ludu polskiego

1952 J. Przyboś „Jabłoneczka – antologia pieśni ludowej”

Przyboś dzieli pieśni na:

● pieśni buntu i niewoli

● epickie

● obrzędowe

● liryka miłosna

● liryka rodzinna

● liryka pasterska

● taneczne

● żołnierskie

● żartobliwe

EPIKA

Opowiadania ludowe.

● humor i komizm

● humor ułatwia adaptację rzeczywistości → podmiotowe <zależy od człowieka>

● komizm → przedmiotowe <świat rzeczy>

● homo ridens → istota zdolna do wytwarzania i adaptowania sytuacji komicznych

● śmieszny → człowiek, zwierzę (bo podobieństwo do człowieka), a nie np. krajobraz.

● Wspólnota śmiechu/ obyczajność/ nieobyczajność – co innego bawi np. Szkotów i Polaków.

● Kultura karnawałowa (karnawalizacja) – Bachtin: świat na opak/ zawieszenie świata/ bon ton/ odwrócenie.

● Wspólne wyobrażenie modelowe: wspólna znajomość kodu, rzeczywistości obiektywnej (własne doświadczenie).

● Norma prakseologiczna (dystans wobec innego) → np. powiedzonka o Żydach czy głupim Wojtku.

● Norma intelektualna → np. o głupich sąsiadach. Kategoria obcego z odwrócenia.

● Norma świadomościowa → przeważnie diabeł.

np. Jest diabeł i baba → razem sieją mak → umowa, że ona bierze górę, a on dół (ona kwiaty, on korzeń) → diabeł się
wkurza. No to umawiają się, że ona bierze dół, a on górę (odwrócenie sytuacji), ale tym razem sieją MARCHEW → on bierze
górę (nać), a ona dół (marchew) → znowu diabeł się wkurza.

→ musimy znać wierzenia danej społeczności żeby zrozumieć ;)

→ w dowcipach diabeł zawsze głupszy od człowieka.

→ humor jest ważną rzeczą, aby przetrwać: zmniejszenie problemów, ułatwienie rzeczywistości

Folklorystyka 13 I 2016

Dowcipy/anegdoty ludowe (humorystyka).

● postaci: Antek i Franek <współczesny humor śląski>

● np. czy umyć bardzo brudne dziecko, czy zrobić nowe.

● Wchodzimy na 99 piętro, jesteśmy na 98: o, zapomnieliśmy kluczy ;)

Poza krótką formą jest fabuła.

→ quasi-fabularna

→ na zasadzie humoreski

→ zaczerpnięte z nie-ludowej folklorystyki

→ impossibilia <jawne stwarzanie konceptów absurdalnych dla rozśmieszenia w szczególny sposób>

→ turniej łgarzy: opowiadanie historii śmiesznych i absurdalnych

→ kultura karnawałowa

→ kłamstwo jest istotą i celem: słuchacz musi zakwestionować opowiadanie

→ budzi w nas sprzeciw <w natłoku nieprawdopodobnych zdarzeń>, zderzenie z rzeczywistością

→ gra ze stereotypami

→ kwestionowanie stereotypizowanych kwestii.

→ weryfikacja własnej wiedzy o świecie

→ tolerancja na inne prawdy i pseudo-prawdy

→ brak tabu

→ ludowa pedagogika

→ funkcje kompensacyjne

→ przestraszające <homo-religiosus>

→ homo-ridens.

Ludowa moralistyka

→ pedagogika społeczna/praktyczna

→ nie operuje abstraktem

→ ludowa pedagogika

→ bycie i życie w grupie społecznej, która nas docenia i pomaga wg reguł.

→ wspólnoty lokalne: wspomagające się nawzajem <organizacyjno-finansowo-psychologiczne>.

→ potrzeba socjalizacyjna <imperatywna>

→ bez sensu się nie podporządkować (czerpiemy korzyści)

→ starzy kontra młodzi

→ wobec absolutu <Boga, religii, zmarłych> i rodziny/sąsiadów.

→ tematy ogólne, dotyczące życia <wskazówki doświadczonych, którzy chcą dobrze dla nas>.

→ przysłowia

Bajka magiczna

→ sekwencja pozytywna i negatywna.

Podanie wierzeniowe

→ mszczenie się zmarłego za zabranie czegoś z cmentarza

→ cmentarz- wszystko tam należy do zmarłych

Kazanie

→ odbiorca niewystarczająco dobry w teologii

→ narzędzie kaznodziei

→ zrozumiane przez prostego człowieka <odbiorca ludowy>

→ chrześcijańska etyka

→ logika kazania wyznacza kształt egzemplum

→ naciska na sytuację, a nie postawy

→ zbiory egzemplów: historie rzymskie, zwierciadło przykładów <Magnum Speculum Exemprolorum>

→ środowisko klasztorów: cyrkulacja biblioteka-reflektarz-kuchnia

→ brak ram nadrzędnej: obustronny wpływ

→ żywe źródła

→ wszystko dobre, co Bóg czyni.

Bajka – pojęcie bajki ma charakter wieloznaczny, bohaterami są głównie zwierzęta, czasem obok ludzie, rośliny, świat
przyrodniczy

Zwierzeta uosabiają cechy ludzkie

bajka zwierzęca (Krzyżanowski):

● bajka ezopowa – poj. od Ezopa (VI w pne) twórca bajki, utwory prozatorskie, w Polsce mało popularne

● okruchy epiki zwierzęcej – kawały o sprytnym lisie, głupim niedźwiedziu

● właściwa bajka zwierzęca

Cechy opowieści zwierzęcej (Harkot):

● bohaterowie – zwierzeta

● antropomorfizacja – przypisywanie cech ludzkich przedmiotom ,zwierzętom

● treść opowiadania – przeżycia bazujące na obserwacji zwierząt

● etiologie zwierzęce oparte na fantazji ludowej (wyjaśniają pewne zjawiska np. dlaczeg rak chodzi do tyłu, dlaczego

niektóre zwierzęta mają czerwone oczy)

memorat i fabulat (pojęcia wprowadza badacz skandynawski Karl von Sydow 1919r)

memorat – własne wspomnienia, to co człowiek pamięta z własnego życia, co mu się przydarzyło, jeśli ciekawa treść to
teksty moga przejść do opowieści wspomnieniowych, z czasem zatracają się cechy osobiste

fabulat – na skutek fabularyzacji memoratu przeżycie jednostki może stać się fabulatem

Podanie

● podanie historyczne – rozumienie historii zawężone do najbliższego otoczenia, nie chodzi o dokładnośc jak w historii,

przedstawienie pewnego wydarzenia bliskiego ludowi, nadaje się cechy epickie, wydźwięk moralny, nie ma
elementów transcendentnych, ponadnaturalnych, nie są przytaczane daty, zarysowuje się tylko czas

● podania lokalne – tworzą mikrohistorie wsi, środowiska, moga zaiwerać więcej elementów fantastycznych

● podania wierzeniowe (mityczne) wyrażają światopogląd jednostek, elementy fantastyczne mieszają się z realnymi,

narrator wierzy w to, co opowiada, z góry zakłada się wiarę w opowiadanie, narracja prowadzona tak, aby uwierzyć.

● podania etiologiczne – wyjaśniają np. nazwy miejscowości, funkcje dydaktyczne, religijne, obrzędowe, moralne

(pierwsze dwa popularne w Polsce)

W folklorze rosyjskim podanie – proza niebajkowa

Krzyżanowski: podanie to opowiadanie fikcyjne ale zawierające okruch rzeczywistości np. nazwisko osoby, nazwę
miejscowości, które dowodzi, że wydarzenie miało naprawdę miejsce

Bystroń: podanie to krótkie opowieści, najczęściej opisujące jedno wydarzenie dotyczące określonych miejsc czy ludzi,
zazwyczaj mające element nadzwyczajności

Bajka – funkcja estetyczna – podanie – f. estetyczna schodzi na plan dalszy, ważniejsze jest pouczanie i wyjaśnianie, ale
niektóre podania mogą być utworami estetycznymi, chodzi o przekaz pewnej informacji

U źródeł podania – kwestia przeżycia, podzielenie się informacją, przekonanie słuchaczy, powoływanie się na bliską osobę
celem podkreślenia autentyzmu

Relacja świat rzeczywisty – fantastyczny

w centrum podania – jakaś zjawa

w centrum bajki – człowiek (czerwony kapturek, śnieżka)

Świat demoniczny – bliski bohaterom bajek ale nie jest to codzienne zjawisko, by doszło do kontaktu musi dojść do podróży w
świat (opuszczenie rodzinnych stron)

w podaniu – dużo strachu, bardziej namacalny

Schemat w bajce – albo dobry albo zły, głupi lub mądry, osoba wyróżnia się spośród innych

W bajce – jeśli dojdzie do kontaktu ma to znaczneie pozytywne; w podaniu – złe konsekwencje

bajka – skłonność do przesady, fantazji

podanie – realizm, chęć przedstawienia czegoś (i przestrasznia)

ANEGDOTA

Gatunek najmniej opracowany ale najbardziej popularny. Naczelna funkcja – rozśmieszanie, zabawianie, krytyka, ironia,
przekracza bariery obyczajowe, krótka

Krzyżanowski: krótkie opowiadanie komiczne (synonimy – dowcip, gadka)

Może się nią stać każdy gatunek prozy wierzeniowej

większość skupia się na konkretnej rzeczywistości – zmieniają się bohaterowie, realia ale schemat pozostaje ten sam

bazuje na zrozumiałości, znanej tematyce

cudowność i magiczność – pokazana w przesadzie, ośmieszona, przerysowana

wychwytuje wady i przywary ludzkie

narrator – obserwuje rzeczywistość, komentuje, nie mówi wprost co jest złe, ale ośmiesza

DRAMAT

Simonides i Krzyżanowski

Obrzędy i żywa akcja dające się podzielić na sceny i obrazki, na aktorów i wodzów, brak spontanicznego przedstawiania –
obecnie raczej wyreżyserowane

np. Herody, topienie Marzanny, chodzenie z gaikiem

????? (tekst)

DROBNA TWÓRCZOŚĆ

Krótkie teksty prozatorskie lub wierszowane:

zaklęcia – zamówienia – zażegnania - nastawione na osiągnięcie skutku, wywołanie określone zjawiska

zwroty życzeniowe „na zdrowie”, „na psa urok” „wszelki duch pana boga chwali”

Zamówienia przechodzą do folkloru dziecięcego i zmienia się ich funkcja, ich wytłumaczenie nie jest znane

zamówienia dla zwierząt (ślimak, ślimak pokaż rogi..., biedroneczko..)

w listach ludowych – formuły na początku i końcu tekstu

przedrzeźniacze – naśladowanie głosów zwierząt, dźwięków codziennych

zabawy słowne, tworzone np. przez dzieci do zabawy

rymowanki

wpisy do pamiętinków – często rymowanki (Simonides, o współcsesnych pamiętnikach dzieci..)

zagadki – pierwotnie służyły poznawaniu świata, przekazywaniu wiedzy, z czasem zmieniły swą funkcję na zabawową

zdania gospodarskie – prognostyki pogodowe, zalecenia do robót gospodrarskich, forma wierszowana

PRZYSŁOWIA

Krzyżanowski: przysłowie jest alegoryczne (co innego mówia, co innego znaczą), posługują się kontrastem, twór językowy,
przeważnie złożony zdaniem prostym, rzadziej układ kilku zdań, posiada właściwości semantyczne.

Układ zdań niezmienny, stały, posługuje się symbolami i obrazami.

Bystroń: zwroty ustalone przez zwyczaj językowy, czasem porównanie lub określenie (np. głupi jak but)

źródła przysłów: twórczość rodzima, z Biblii, literatura klasyczna

Paremiologia – nauka o przysłowiach

Oskar Kolberg – oddzielny tom o przysłowiach

Bystron – „Przysłowia polskie”

Krzyżanowski „Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich”

KLASYFIKACJA DZIEŁ FOLKLORU WG PROPPA

naczelne założenie – klasyfikacja jak w naukach przyrodniczych – prosta aby nie było wątpliwości

Dwa cele klasyfikacji: cel praktyczny i cele naukowo-poznawczy

wewnątrzgatunkowe wyznaczniki gatunku:

● rezeczywistośc odzwierciedlona, jaka znalazła swe odbicie w tekście

● srodki za pomoca których rzeczywistość została przedstawiona

● stosunek do rzeczywistości

● środki użyte do przedstawienia stosunku do rzeczywistości

zewnętrznogatunkowe wyznaczniki ważne w szczególności w folklorze obrzędowym

● forma wykonania

● ukształtowanie muzyczne

● funkcja określonych odmian tekstu w całokształcie ludzkich działań

Co znaczy gatunek? Jak znaczy gatunek?

● określenie miejsca analizowanego gatunku w całokształcie kultury ludowej

● ustalenie, jak dalece struktura gatunku rozumiana jako specyficzny zespół dyrektyw (wskazań i reguł), wpływa na

ukształtowanie indywidualnej wypowiedzi artystycznej

Różnice między realizacjami wzorca w folklorze są mniejsze niż w literaturze, różnice w folklorze dotyczą cech
drugorzednych, szczegółów (modifikacje odautorskie)

Najpierw badamy synchronicznie (w tym samym czasie), potem diachronicznie(historycznie)

Nie istnieje przenoszenie klasyfikacji krajowych na inne kraje. Kryteria moga być międzynarodowe

Kryteria służą do budowy klasyfikacji, wyznaczniki mają wpływ na budowę:

● wyodrębniony wyznacznik powinien wyrażać istotne cechy zjawiska

● powinien to być wskaźnik stały i niezmienny

● wyznacznik, który uznajemy za podstawowy musi być jasny, nie może być różnie interpretowany

Nadrzędnym nad gatunkiem jest jego rodzaj

1. epika

2. liryka

3. dramat

niżej jest dziedzina -> odmiana -> gatunek -> typy -> wątki -> warianty

Klasyfikacja Proppa poddana krytyce – w odniesieniu do Polski zbyt prosta, nie uwzględnia wielu róznych wątków, zjawiska
międzygatunkowego przekładu, migracji wątków, spontanizacji. Jedność formy określa jedność treści! – przyjmując to
mielibyśmy do czynienia z wieloma utworami hybrydystycznymi.

M. BACHTIN

teoria genrów mowy

Uwzględnienie dynamiki procesu komunikacji w folklorze. Koncepcja gatunku jako modelu określającego system
komunikacji.

Niezależnie czy tekst jest mówiony czy pisany jest zależy od określonej praktyki życiowej, przypisany do pewnej sytuacji,
każda wypowiedź wymaga pewnej reakcji. Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Zwraca uwagę na
dialogowość. Fikcją jest, że tylko jedna osoba jest aktywnym uczestnikiem dialogu.

Genr mowy – względnie stabilne formy wypowiedzi, pewne schematy z których budujemy wypowiedź. Podział na:

● proste (genry prymarne) – wypowiedzi ustne

● złożone (genry sekundarne) – wypowiedzi na piśmie

Zakłada, że każdej wypowiedzi przyświeca intencja. Na tej podstawie A. Wierzbicka ustaliła najbardziej podstawowe
intencje:

● poinformowanie (wykład ludowej wiedzy o świecie, podania kosmologiczne o powstaniu świata, człowieka, roślin,

podania historyczne i lokalne, legendy i apokryfy)

● przestrzega przed naruszeniem przyjętych norm społecznych i określonych wartości (edukacja młodego i starszego

pokolenia, intencja wychowawcza)

● wzbudzenie lęku (spotkania z duchami, światem zmarłych, podania wierzeniowe)

● rozśmieszanie (oswajanie świata przez dowcip, rozładowanie społecznych napięć)

● dostarczenie moralnej satysfakcji z powodu rozwoju wydarzeń w oczekiwanym kierunku (ukazują świat lepszy, niż w

rzeczywistości, bawią)

Intencja, funkcja tekstu może ulegać zmianie jak np. w modlitewkach ludowych – używanych do leczenia, do odmierzania
czasu, parodia tekstu.

GUSIEW („Estetyka folkloru”)

Wyodrębnia u różnych narodów gatunki wspólne. Chce stworzyć ogólna klasyfikację, dopuszcza używanie nazw własnych,
specyficznych dla narodów.

Ogólna klasyfikacja:

● ustala wyróżniające cechy rodzajów i odmian, to pomaga scharakteryzować i zrozumieć tekst

● ustala stosunek elementów, wzajemne relacje między częściami folkloru, badanie struktury materiału

● ustalenie form pierwotnych i wtórnych, prostych i złożonych

Charakterystyczne dla tekstu elementy stanowią o jego specyfice, odróżniają go, badacze musza uwzględniać cechy
obiektywne, nie jest ważny aktor ale ten kto przekazuje

Folklor – złożona z wielu elementów forma przedmiotowo-artystycznego odzwierciedlania rzeczywistości, istotna
współzależność między tym co przedstawia a tym jakich środków użyto.

● obiektywne – opisy przyrody, życie społeczne, wydarzenia i postępowanie ludzi

● subiektywne – uczucia, myśli, przeżycia

Trzy rodzjae gatunków folkloru wg Gusiewa

● liryczny – więcej uczuć, emocji, przewaga elemetnów subiektywnych

● epicki – zdecydowana przewaga elementów obiektywnych

● dramatyczny – wzajemne przenikanie się elementów obiektywnych i subiektywnych, stosunek do rzeczywistości i

zachowanie

Podział dość względy, możliwe są gatunki pośrednie

Schemat klasyfikacji dzieł folkloru: (ze względu naśrodki wyrazu)

● słowo, mimika, w rodzaju epickim

● słowo i muzyka – rodzaj liryczny, pieśni ale też rodzaj epicki

● muzyka i mimika – gat. muzyczno-choreograficzne, taniec, ruch – g. liryczny

● muzyka z choreografią i tańcem

● słowo, muzyka, taniec- gat. pieśniowo-chorograficzny, r. liryczny

● słowo, mimika, muzyka, taniec – folklor widowiskowy, obrzędy

Podział na gatunki ukształtowany historycznie. Stabilna forma wszelkiej klasyfikacji.

Trzy elementy określające granice gatunków:

● jedność problematyki

● forma artystyczna

● funkcja społeczno-obyczajowa

Ważne jest to, jak nazwać gatunki, aby nie dochodziło do nieporozumień.

Gatunek – pewna forma stabilna, jedność formy i treści, problematyki, obejmuje grupy wewnątrzgatunkowe, wyróżniające się
cechami tematycznymi, funkcjonalnymi i teoriotwórczymi

Gatunki dzielimy na odmiany:

Trzy podstawowe kryteria??????

W ramach rodzaju:

1. epiki

1. grupa słowna

2. grupa słowno-muzyczna

a)

przysłowia, porzekadła, zagadki, opowieści utożsamiane z mitemmity – odmiany:

● kosmologiczne

● ekologiczne

● historyczno-kulturowe

● bohaterskie

podanie

● historyczne

● bohaterskie

● topograficzne (wyjaśniają nazwy miejscoowści)

● ???? (wyjaśniające nazwę miejscowości, grupy)

legenda

● religijna

● społeczno-utopijna

● historyczna

bajka

● zwierzęca

● bohaterska

● magiczna

● przygodowa

● historyczna

● społeczno-obyczajowa

anegdota

przypowieść

ad b)

pieśń epicka

epopeja

● historyczna

● baśniowa

● mityczna

● bohaterska

● społeczno-obyczajowa

● komiczna

Formy przejściowe – liryczno-epickie – słowo, muzyka

ballada

● mityczna

● bohaterska

● historyczna

● społeczno-obyczajowa

romans

● bohaterski

● historyczny

● społeczno-obyczajowy

Liryka:

1. grupa słowo-muzyczna (pieśni, odmiany w zaleznosci od cech morfologicznych i funkcji)

2. grupa słowno-muzyczno-choreograficzna (pieśni zaklęciowe, pieśni pochwalne, hymn, puieśni bohaterskie, żartobliwe,

satyryczne)

3. grupa muzyczno-choreograficzna (pląsy, tańce bez śpiewu)

Formy przejściowe liryczno-dramatyczne

● grupa słowno-muzyczna: lament pogrzebowy, weselny, rekrucki

Dramat:

1. słow-muzyczno-choreograficzny (pieśni zabawowe, korowodowe, dzieli się w zależności od warunków wykonania;

igrzyska obrzędowe)

● animalistyczne

● zabawy związane z zawodem

● miłosne

● modlitewne

● społeczno-obyczajowe

● wojenne

1. słowno-muzyczno-mimiczne

dramat ludowy:

● dramat ???miłosny

● dramat bohaterski

● dramat społeczno-obyczajowy

1. słowno-muzyczno-choreograficzne z elementami sztuki plastycznej

dramat ludowy dzielo go tak jak poprzednie ale nie są ludzie tylko kukiełki, teatr cieni

Formy przejściowe epicko-dramatyczne

1. grupa słowno-mimiczna (zaklęcia)

2. grupa słowno-muzyczna-choreograficzna z elementami sztuki plastycznej

POETYKA FOLKLORU

elipsa (wyrzutnia) - pominiecie w tekscie jakiejs jego czesci; ta czesc daje sie zrekonstruowac na podstawie wiedzy
sluchacza; zdanie bez tej czesci jest nadal czytelne;

kontaminacja - przeniesienie fragmentu tekstu z jednego utworu ludowego do drugiego; rysem wspolnym obu tekstow jest
podobienstwo sytuacji badz motywu;

dialogowość

- wewnetrzna - rozmowa przedstawionych postaci;

- zewnetrzna - caly utwor bezposrednio skierowany do kogos, zwrot do odbiorcy

tautologia - to takie maslo maslane typu: murarz muruje, tancowadlo tancuje,doradenka doradza itd;

powtorzenie semantyczne - przekazywanie tej samej tresci w rozny sposob (np. jak nie przeprosisz, jak nie przeblagasz);

repetycje - służą potrzebom muzyki i spiewu;

reduplikacje - odgrywaja funkcje wierszotworcze, forma powtorzen wzmacniajacych;

powtórzenie pragmatyczne - powtorzenie gestu rytualnego; wypowiadamy tekst i rownolegle wykonujemy pewne czynnosci;
splot dzialania z mowieniem;

paralelizm - byl wyrazem animistycznego pogladu na swiat, wiary w jednosc zycia pod jego roznymi postaciami

np: Zakowała zieziula - na ganku,

zaplakala Kasienka - przy wianku;

konkatenacja - polega na rozpoczynaniu kolejnego wersu od ostatniego slowa wersu poprzedzajacego;

formuła inicjalna - np:dawno,dawno temu...

formuła finalna - konczy tekst.

FOLKLORYZM

1. użycie folkloru poza kontekstem kultury ludowej

2. zjawiska dzisiejszego funkcjonowania dawnych przekazów tradycyjnych w warunkach wystawienniczych

3. efekt długotrwałego, powolnego procesu dystansowania się wobec tekstów i języka określonej historycznie kultury

ludowej

4. zjawisko „uestetyczniania” elementów tekstu obrzędowego /np. przejście od obrzędowości do teatru ludowego/

5. wydobywanie z tradycji ludowej , historycznej lub aktualnej takich tylko elementów, które są interesujące z racji ich

atrakcyjnej formy czy emocjonalnej treści

6. prezentowanie tych treści odbiorcom w postaci mniej lub bardziej autentycznej lub najczęściej przetworzonej

7. ukazywanie tych elementów w sytuacjach specjalnie wywołanych, odmiennych od autentycznego ich występowania

8. oderwanie treści od ich naturalnych nosicieli, oddzielenie aktorów /nadawców/ od widzów /odbiorców/.

Zjawisko wystąpiło w narodowych kulturach europejskich w końcu XVIII wieku, a wiązało się z odkryciem wartości
artystycznych w kulturze ludowej, zwłaszcza w folklorze. Uznano je za wartości tworzących się kultur narodowych
/sentymentalizm, romantyzm/.

● przenoszenie niektórych elementów strojów ludowych do salonów

● przejmowanie niektórych pieśni ludowych

● twórczość literacka, poetycka i muzyczna wg wzorów branych z folkloru.

Jak może istnieć folklor tradycyjny we współczesności?

1. Można go potraktować jako zapis idealnego modelu życia w grupie, specyficznego sposobu doświadczania świata,

Kosmosu

2. Może to być problem ciągłego utrzymywania się w „aktywnej tradycji” pewnych tradycyjnych form

3. Może to być kwestia rozmaitych przywołań, wprowadzających dawne elementy do dzisiejszej kultury; Sulima nazywa

je cytatami – tradycyjne formy folkloru, które jeśli nawet odnajduje się aktualnie to stanowią one fragment odmiennej
konfiguracji kulturowej, są cytatami z innego systemu kulturowego.

Kultury „zamknięte”, gdzie tekst jest znaczący, „święty”, ponieważ jest tekstem konserwowanym przez pamięć nie są już
możliwe – a wszystko to przez pismo.

Przez nie nastąpiło uwolnienie od bezpośredniej komunikacji, co pozwala się skupić na samym tekście /uwolnienie
komunikacji od kontekstowości/.

Bywa, że zapisane, a nawet pisane teksty folkloru zachowują cechy swojej pierwotnej ustności /np. wiersze Grzegorczyków/,
ale nie może być to podstawą do uogólnień i definicyjnych generalizacji.

Bywają teksty pisane, lecz wykonywane ustnie /w folklorotwórczej, produktywnej sytuacji wykonuje się uprzednio napisane
przyśpiewki/ lub teksty pisane z zachowaniem cech ustności.

CO PO FOLKLORZE?

Twórczość ludowa.

Czy wszystko co pochodzi z kultury wiejskiej jest twórczością ludową?

Pytanie o formę. O świadomość formy.

Folklor – możliwy wtedy, gdy nie ma świadomości formy.

Świadomości formy nie mają np. opowiadacze bajek, śpiewający obsceniczne, modyfikowane przyśpiewki, czy śpiewający
tradycyjne pieśni z niezmienialnym tekstem.

Czy wykonawca pilnuje zasad tekstu?

Gawędziarz – wykonawca - nie zadaje sobie pytania o formę.

Opowieści nie stawały się obiektem refleksji.

Gdy wykonawca zaczyna sobie układać to w głowie, zadawać pytania, myśleć o zakończeniu – kończy się folklor.

Świadomość formy generuje świadomość autorstwa.

Pisarstwo ludowe.

2 poł. XIX wieku

● rozwój ruchów ludowych

● piśmiennictwo dla ludu

● piśmiennictwo ruchu ludowego /określone politycznie/

● wiejscy korespondenci

● teksty wierszowane o tematyce społecznej /do redakcji/

● nadzieja na interwencję ze strony prasy

Wiersz – forma bardzo odświętna, sposobniejszy do kontaktu z kimś wyżej stojącym. O trywialnych, codziennych kłopotach
mówi się z patosem.

Wiersz okolicznościowy, laurkowy, inspirowany przez pisarstwo mieszczańskie.

Sam folklor jako materiał jest obecny, lecz staje się ludowością, która jest formą ideologii, użyciem „rzeczy” ludowych poza
kulturą ludową.

Pytania na egzamin: klasyfikacja bajki, folkloryzm, tekst folkloru, reminiscencje XIX-wieczne.