07.10.2015 tematyka

Pani jest pracownikiem Instytutu Filologii Polskiej

Folklor- literatura

Teoria kultury

Opowieści ludowe

Folklor i kultura ludowa

Konsultacje: Instytut Filologii Polskiej s. 129

wt. 14:00- 15:00

czw. 11:00 - 12:00

Zajęcia kończą się egzaminem - forma pisemna,

egzamin = wykłady = ćwiczenia

Tematyka:

1. Współcześnie folklorystyka jako subdyscyplina naukowa

2. W jakiej mierze zajmujemy się jeszcze zjawiskiem żywym, czy skamieliną? Nie ma zgody badaczy co do tego, jaki jest stan faktyczny. Niektórzy folkloryści mawiają, ze folkloru dzisiaj jako takiego nie ma.

3.Definiowanie folkloru, pojmowanie folkloru. Dużo możliwości. Na podstawie definicji orzekanie czy jest żywy, czy nie.

• romantyczna fascynacja ludowymi podaniami - identyfikowano je z mitycznymi podaniami, egzotyczność. Inteligenci zafascynowani przejawami odmienności, mądrości.

• determinant(?) społeczny- traktowanie go jako kultury chłopskiej. Kultura ludowa= chłopskość i wiejskość. (uważano, że polska kultura wywodzi się z chłopskości i na niej bazuje, dlatego uznawano kulturę chłopską jako ważną dla budowania tożsamości narodowej - przypis skryby)

• folklor jako typ komunikacji, typ kultury - prof. Krzyżanowski, prof. Hernas.

-Krzyżanowski: folklor jako literatura ludowa- przedliteracki stan literatury. Folklor jako pewien typ twórczości artystycznej.

-Hernas: folklor jest częścią kultury. Jak formuje się kultura bezpośredniego kontaktu: folklor jako pewien typ komunikacji

folklor (chłopski, rzemieślniczy, dziecięcy, przestępczy) zcentralizowany wykonywaniem pewnych czynności.

Nie ma jednego folkloru obowiązującego jako przedmiot naszych zainteresowań, ale istnieją folklory. Szczególną rolę odgrywa ten „tradycyjny folklor chłopski”

• światopogląd. Folklor dla ludzi był takim antropokosmosem (systemem odniesienia wszystkiego).

• Jerzy Bartmiński: o folklorze decydują trzy cechy: ustność, wspólnotowość i estetyczny charakter. oddzielenie folkloru od kultury ludowej, folklor z tej perspektywy jest zbiorem zróżnicowanych artykulacji światopoglądu, zbiór słownych (eksporentów świadczeń?) i przekonań, język, sprawa skupia się na języku.

• Walter Ong: oralność to nie jedynie ustność

4. Poetyka folkloru. Folklor pieśni. liryka= teksty pieśniowe.

5. Tekstologia. Jak istnieje tekst folkloru? Tekst nie jest utrwalony na piśmie, ale w pamięci. Szansą na zapamiętanie folkloru jest wielokrotne powtarzanie. Warianty, transformacja tekstów do nowych sytuacji.

6. Ogólne podstawy genologii- perspektywa literaturoznawcy. Jak literaturoznawca radzi sobie z genologią np. jak wyodrębnia gatunki.

Genologia folkloru jako przekaz tradycji; ze względu na intencję

7. Folkloryzm. Przyjrzenie się kwestii folkloryzmu. Folkloryzm to nie folklor. Dlaczego istnieje folkloryzm.

14.10.2015 definicja folkloru

definicja folkloru

pojęcie folkloru jako temat narby też ale też jest rozumnym leksemem ogólnojęzykowym. Posiada swoje denotaty i konotacje w języku potocznym, mowie codziennej. Istnieje w sferze publicystyki. Jest pojęciem używanym w nauce. Trzy rozumienia folkloru:

a - potoczne

b - publicystyczne - zbitka wyobrażeń na temat pojęcia, związane z pojęciem.

c - rozumienie naukowe

a) potoczne - ma socjologiczny charakter - coś, co kojarzy się z wsią, z obyczajowością, kalką, swoistym sposobem życia. Zawiera negatywne konotacje - coś, co jest poniżej kultury oficjalnej, kultury kształconej. Kojarzony z prymitywizmem, ubóstwem.

b) publicystyczne - niedostrzeganie różnicy między folklorem a folkloryzmem - współczesna przetworzona, zmanipulowana postać folkloru. np. konkursy folklorystyczne, Cepelia. W ujęciu publicystycznym w latach 70' i wcześniej dominowało niedostrzeganie tych różnic. Prezentacje zespołu „Mazowsze” to folkloryzm.

Bartmiński 1995 r. na konferencji „Folklor pod koniec wieku”. Etykietki powstające w wyniku negatywnego kojarzenia folkloru; folklor polityczny, folklor religijny. folklor - coś żenującego, słabego, marginalnego, niepoważnego.

pojęcie folkloru miewa negatywne zastosowanie z użyciem go wiąże się poczucie wyższości nad tymi, którzy są nosicielami kultury dawnej, prymitywnej, przekazywanej poza kanałami komunikowania masowego, z pokolenia na pokolenie.

c) naukowe - początki refleksji nad folklorem - usiłowania badaczy aby to zjawisko wkomponować w kulturę ludową. Już w połowie XIX wieku - pewne uporządkowane refleksje na temat folkloru, i wiek XX i XXI. Kto jest nytlonkiem folklor - grupa folklorotwórcza - różne opcje, sposoby myślenia na ten temat. Jaki obraz znaczeniowy kryje się pod pojęciem folklor? Dwa sposoby jego postrzegania:

- w rozumieniu szerokim - już w pewnych definicjach pojawił się

- w rozumieniu wąskim

William Thoms - 1846 r. pierwsza definicja. folklor to wierzenia, umiejętności ludu, zwyczaje, obyczaje, obrzędy, ballady, przysłowia etc.

Jest to definicja w rozumieniu szerokim.

wierzenia - światopogląd, umiejętności - praktyka, uporządkowane, powtarzane czynności odwołujące isę do strefy socjetalnej. pradawne zwyczaje i obyczaje, obrzędy - wierzenia religijne, ballady, przysłowia.

Poł XIX wieku, próby definiowania folkloru przez polskich uczonych:

Kolberg Oskar. Lud, jego zwyczaje, obyczaje, sposób życia, mowa, podania, gusła, obrzędy, pieśni, muzyka i tańce.

Dążenie do kompletności, do zamknięcia tego życia ludu.

Marius Bardo - def. nietypowy charakter definicji, jest to bardziej opowiadanie niż definiowanie. definicja folkloru: sposób życia, komunikacji społecznej; tradycja to coś niezbywalnego w przypadku folkloru; coś, co zostało zaakceptowane przez wspólnotę; folklor nie jest niepodatny na zmiany, jest czymś co ewoluuje; Dla samego przekaziciela folkloru zmiany w folklorze pozostają niezauważalne. Nowy element w tej definicji to ta możliwość ewolucji. Ulega konfrontacji z otoczeniem, wiedzą, tu i teraz.

Teodor Goester - definicja szeroka. folklor to część kultury ludzkiej petczyniwy w obrzędach raczej wyraża talent grupy niż jednostki, jest odniesień dla literatury, jest tworzony przez lud dla samego ludu. Tworzenie na obstalunek. Nie ma wiedzy do którego byłby kierowany / kierowana twórczość. Typ kultury, której użytkownikami są członkowie grupy folklorotwórczej.. Nie ma podziału na widza i autora.

Julian Krzyżanowski - wybitny historyk literatury polskiej, od początku XX wieku badacz folkloru, autor bardzo powszechnego zbioru tekstów „Szkice folklorystyczne”. „Paralele” - zbiór tekstów o relacjach między folklorem a literaturą piękną. Jego rozumienie pojęcia folkloru ewoluowało, optuje on za szerokim ujęciem folkloru, ale jest też wyrazicielem tych koncepcji wąskiego rozumienia folkloru. rozumienie szerokie, jego definicja: zjawiska zwłaszcza obrzędowe, demonologiczne, meteorologiczne, zawodowe … odpowiadające zjawiska kultury ustnej; wąskie rozumienie: ograniczenie się do kultury opartej na słowie. literatura ludowa, literatura ustna. „Literatura Ludowa” we Wrocławiu od 1972 roku. wąskie rozumienie - koncentracja na tym, co ma charakter słowny, wiąże się z narracjami, wypowiedziami. Różne typy wypowiedzi składają się na zbiór językowych eksponatów ludowego świata / światopoglądu. Julian Krzyżanowski - wąska definicja, bo używa pojęć literatura ustna, uporządkowanie genologiczne twórczości artystów.

Krzysztof Wrocławski - slawista, folklorysta, badacz literatury Słowian południowych. Mówi, że synonimem pojęcia folklorystyka mogłaby stać się „etnofilologia”. Przeniesienie na grunt filologii refleksji nad kulturą. Do sfer gatunku, poetyki, języka.

Jerzy Bartmiński - filolog, polonista, językoznawca. Wybitny dialektolog. Dla niego jest najważniejszy językowy, tekstowy punkt wyjścia. Językowy sposób bycia folkloru. Nie cała kultura ludowa, ale to, co językowe, to co żyje przez język. kolektywność, wspólnotowość, brak autorstwa; oralność, ustność; estetyczny charakter, bo literatura jest literaturą piękną, nie ma jej bez wartości artystycznych (estetycznych) - tak samo folklor. Twórczość oparta na języku, na tworzywie językowym.

skończona kwestia zakresu i treści

Definicje wiążą się z wzorcami metodologicznymi autorów / bliskim autorom.

Thoms - definicja folkloru - ewolucjonizm, wzorce, sposób patrzenia na kulturę, że są uniwersalne wzorce. Wszystkie kultury rozwijają się według tych samych praw. Folklor jak Thoms go pojmował to jest ta kultura prymitywna, pierwotna. Wtedy folklor kojarzył się z prymitywnością, prostotą. pierwotność; prymitywizm; egzotyka.

Szkoła fińska - szkoła folklorystyczna, jej przedstawiciele wzorowali się na elementach warsztatu charakterystycznych dla dyfuzjonizmu. Ati?, Krom?.

Levi-Strauss - swoje koncepcje związane z kulturą typu ludowego rozwija w oparciu o warsztat strukturalistyczny.

Bogatyriew - Szkoła formalistyczna, też: Szkołą semiologiczna.

większość tych autorów było filologami, dlatego używali … interpretowania metodami filologii.

Definiowanie lore na definiowanie folk. folklore - folk - lud ; lore - wiedza; w tym sensie `wiedza ludu'.

W definicjach przytaczanych do tej pory ważne było lore - wiedza, wyliczano, co się na tą wiedzę składa. Ale naukowcy współcześni zakwestionowali i zajmowali się tym, kto to jest ten lud? Zajęli się folk.

Thoms myślał o ludzie zarówno o egzotycznych jak i o tutejszych.

Autorzy polscy mieli na myśli lud chłopski. Kto jest nosicielem folkloru? Bo już za czasów dociekań Polaków, zanikała tradycyjna kultura. Zaczęto dociekać o grupie folklorotwórczej w przyszłych opracowaniach. Stwierdzono, że nie tylko chłop był twórcą folkloru, ale np. garncarze, młynarze, szlachcice - folklor szlachecki. Badacze z II. połowy XX wieku - poza tymi folklorami wymierających zawodów jest też folklor dziecięcy, żołnierski, studencki, taternicki. Są też inne kategorie tego typu środowisk mających własny folklor. Współcześnie badacze folkloru są skłonni mówić o folklorach, a nie o folklorze. Myślenie, że folklor to tylko chłopi uważane jest za myślenie anachroniczne. Pewna grupa ludzi jest wspólnotą folklorotwórczą. Za Pandersem: wg niego wspólnotę folklorotwórczą tworzą połączenia jednostek. Różne grupy posługujące się tym samym językiem i które łączy przynajmniej jeden element. Oprócz języka łączy ich jeszcze coś, np. zainteresowanie wspólne.

W jaki sposób, jak wygląda typ komunikacji folklorystycznej? Najważniejsze wyznaczniki folkloru / folklorów (np. dziecięcy, studencki), folklor rozumiany współcześnie:

• spontaniczność - akty mowy dokonują się w sposób spontaniczny

• autentyczność - folklor musi być autentyczny bo jest on wyrazem pewnych potrzeb, zaprzecza teatralizacji, idei przedstawienia. On jest dla nas, przez nas. Nie wystawiany dla obcych.

• sytuacyjność - folklor jest generowany przez pewne stany, momenty przeżywane przez wspólnotę. Sytuacja wykonawcza jest tym co decyduje o tym, co (sposoby wypowiedzi) przetrwa, zostanie przyjęte.

• powtarzalność - by teksty te mogły być zakodowane w społecznej pamięci, teksty te muszą być powtarzane (ustnie). Tekst nie powtarzany, który nie ma wariantów, nie jest elementem folkloru.

• naturalność - (Pawluczuk - brak świadomości formy) folklor jest jak powietrze, twórcy folkloru nie zastanawiają się jak teksty folkloru powstają.

21.10.2015

Folklor jako system komunikacyjny - jego podstawą jest słowo mówione. Folklor istnieje w sposób autentyczny i rzeczywisty; łączy ludzi.

• Są to głównie przekazy mówione. Przekazy mówione są przekazywane przez jedną osobę. Posługiwać się może podczas przekazu mimiką, tempem mowy, melodią głosu, modulacją głosu, gestami, mimiką

• Przekaz folklorystyczny jest zawsze przekazem synkretycznym. Łączy…. Jest czymś porównywalnym do „teatru mowy”. Dzieje się to w obecności widzów, słuchaczy. Na jakiejś scenie, w obecności przyszłych wykonawców. Synkretyczność - rozumie się ją szerzej niż tylko, jako obecność różnych form i środków ekspresji, sposobów wyrażania. Jest formą, która angażuje elementy swoistego kontekstu.

• Wypowiadanie tekstu dokonuje się zawsze w kontekście innych czynności, czynności produkcyjnych.

• pełnią różne funkcje - identyfikacji? pracy.

• Wykonując teksty wykonawca nie tylko chce stanu upojenia dla odbiorcy pięknem, ale potwierdza typ praktyki społecznej np. poprzez zrytmizowanie tekstu pomaga w pracy, nadaje rytm pracy. Tekstem kultury mogą być żniwa.

• Efekty pracy wykonawcy muszą być skuteczne?

• przekazywanie sobie komunikatów słownych jest zawsze częścią pewnego scenariusza.

Na jaki typ komunikatów zorientowana jest komunikacja folklorystyczna:

ujęcie szkoły semiotycznej, szkoły tartuskiej. Watman. Funkcją komunikacji jest przekazanie odbiorcy informacji, której on nie zna. Sytuacja przebiegająca od „ja” do „ty”. Według ogólnej teorii komunikacji jest to podstawowa forma komunikacji (ja-> ty). ja-> ja - system autokomunikacji, jest to zaprzeczenie tej zasadzie, nie przekazuje informacji nowej.

Przekaziciele tekstów nie uczą się tekstów na pamięć, za każdym razem dopasowują je do otoczenia, sytuacji. teksty istotne, teksty ważne w lokalnej społeczności pełnią istotne funkcje, teksty uznane za ważne są wielokrotnie powtarzane. Autokomunikacja - „Ja lubię słuchać tego typu historii, bo identyfikuję się z tym”. Poprzez akty autokomunikacyjne, przetwarzanie tekstów ważnych toczy się coś jak kultura duchowa, połączenie duchowe. Mamy swoje doświadczenia ze strzygami, mamy swoje ulubione bajki, mamy historie, które budzą śmiech .

Roch Sulima - folklorysta współczesny; funkcja zamykająca - izoluje i uposaża członków wspólnoty w poczucie odrębności i wewnętrznej solidarności; funkcja fatyczna - związana z kanałem komunikacyjnym, Jakobson mówił o niej podczas konstruowania systemu komunikacyjnego tekstów pisanych, odpowiada może nawet bardziej tekstom mówionym. Nie chodzi tylko o przekazywanie informacji, ale o radość z tego, że jesteśmy razem, „nie?”, „prawda?” - potwierdzanie, że ten kontakt nadal trwa.

Problem autorstwa - kto jest autorem? Nieadekwatne określenie twórcy byłoby określenie, że jest to twórca anonimowy. Autorstwo zbiorowe, autorstwo kolektywne - nie oznacza, że tego, że ci wykonawcy spotykają się inaczej się układają pieśni. Klucz tkwi w stosunku do własności. Teksty są przedstawiane na konkursach i czasem pojawiają się konflikty, że ktoś komuś coś „podebrał”. Mówi się, że konkurentka zabrała jej własny utwór, bo ona go skomponowała.

Dorota Simonides i Teresa Smolińska, znawczynie tematu. Wszyscy mamy prawo do tych tekstów, to jest nasz repertuar ciągle znajdujący się w obiegu (repertuar tekstów).

kolejna kategoria tekstu: tekstologia folklorystyczna. sposób na postrzeganie, wyodrębnienie i systematykę tekstu. inwariant - wariant. wariant - konkretne wykonanie danego tekstu przez konkretnego człowieka, jest niepowtarzalny. inwariant - każdorazowa realizacja tekstu. wariant wykonawczy - wykonanie unikalne, niepowtarzalne tekstu.

Lucjan Malinowski. sfilmowanie wariantu jest dopiero pełną dokumentacją. Folklorysta aby odgadnąć czego to jest wariant posługuje się inwariantem - jest to coś co istnieje potencjalnie, bo wariant istnieje realnie. Inwariant jest czymś, co folklorysta może opisać i to robi. Żeby np. opowiedzieć wątek czerwonego kapturka. Folklorysta porównuje podania i wyprowadza z nich to, co wspólne.

Agnieszka Przybyła-Dubin. „Proza folklorystyczna u progu XXI wieku, bajka ludowa, legenda, anegdota”. Dokumentacja ta pochodzi prawie sprzed wczoraj, rok 2000 i 2001 - dokonywane były zapisy tych tekstów zapisane metodą dialektologiczną. Dialektolodzy zapisują wszystko, co słyszą, łącznie z poprawkami i potknięciami. Dwie wersje czerwonego kapturka (jest ich 19 wszystkich wersji zebranych w krótkim czasie) Teraz, kiedy opowiadanie opowieści nie należy do tradycji narracyjnej. Jest wersja ze złym zakończeniem - dziewczynka ponosi karę, za to, że zeszła na złą drogę. Od wykonawcy aktualnego do wykonawcy potencjalnego z tekstu folkloru my mamy do wywnioskowania, kiedy zostanie on zapamiętany i ulegnie powtórzeniu. O powtórzeniu świadczą konkretne warianty komunikacyjne.

Jakie teksty są zapamiętywane, a jakie nie?

- Są nietypowe osoby w społeczności - indywidualiści, dziwacy, ludzie, którzy w różnych powodów nie potrafili trafić w gusta swojego środowiska - nie mieli czasu do tego, żeby zostać zauważeni, zapamiętani i powtórzeni. Zapamiętane, zauważone i powtórzone mogą być teksty, na które jest zapotrzebowanie. Twórczość folklorystyczna odpowiada produkcji na obstalunek. Trzeba zdawać sobie sprawę z tego, czego odbiorca oczekuje.

- Zbiorową pamięć o tekstach podtrzymuje istnienie znaków, obiektów istniejących w świecie przyrody, które z tymi opowiadaniami się wiążą. Podania miejscowe np. znaki na skale przypominające odciski stopy ludzkiej.

- Istnienie pewnych instytucji życia społecznego sprzyjające opowiadaninie.

28.10.2015 światopogląd, mit

Seanse folklorystyczne przyjmują formę polilogów - wielostronnego dialogu.

Co się składa na ten zbiór tekstów istotnych.

Teksty, które wyrażają światopogląd typu ludowego. typu ludowego = kultura chłopska też i plemienne, prymitywne, kultura człowieka dzikiego. Elementy kultury typu ludowego zachowują się we współczesności. Etnolingwiści interesują się tzw. językowym obrazem świata. Jaki zespół wyobrażeń stoi za…? światopogląd: naukowy, fideistyczny?, religijny. Każdy światopogląd zmierza do systemowości, niesprzeczności.

- Wyróżnienie siebie, jako jednostki refleksyjnej, poznającej. Jedyny w swoim rodzaju podmiot refleksji, myśli - to współcześnie występuje jeszcze u nas.

- W kulturze ludowej „światopogląd” nie ma logiki i wzajemnej niesprzeczności przekonań.

- Przekonania nie są jak encyklopedyczne sądy, ale raczej wyobrażenia. Bardziej myślenie obrazowe, zwerbalizowane, luźne, wyobrażeniowe.

- Kultura ludowa: nie zastanawia się nad powstaniem świata.

- Poznawanie dokonuje się poprzez praxis społeczną. Poznanie nie jest wynikiem akademickiej refleksji, światopogląd jest czasem bardzo archaiczny. Dane wyobrażenia czasem pozostają w języku.

- Światopogląd kultury typu ludowego - najważniejszy jest mit. mit. Claude Levi-Strausse i Mircea Eliade.

Levi-Strausse mit to opowieść święta, związana z rytuałem. historia święta, prawdziwa.

Eliade jest fenomenologiem religii. Kim jest człowiek przeżywający mit? Mit jest czymś rzeczywistym, prawdziwym, wiążącym dla reguł życia, obowiązującym dla reguł życia. Mit opisuje historię sakralną ab initio. Jest to objawienie tajemnicy. Mit jest opowieścią o tym, co wydarzyło się w illo tempore. Mit stanowi prawdę absolutną. Ludzie nie wiedzieliby co się wydarzyło na początku, gdyby nie zostało to im objawione.

Kultura ludowa: niejednorodność czasu i przestrzeni. Czas świąteczny to przywrócenie świata stabilnego, czystej formy świata. Podczas świętowania czas się zatrzymuje = jest to czas święty, czas odnawialny. Czas święty jest ponad świeckim. Mniejszą uwagę, mniejsze znaczenie ma ten czas upływający.

Przestrzeń dzieli się na świętą i świecką. świecka - charakter produkcyjny. Przestrzeni świętej nie wyznacza człowiek. Bóg zawsze wyznacza miejsce - jest to środek - środek antropokosmosu dla tych ludzi. Jest to miejsce otwarte ku górze. Może to być świątynia, góra.

Panpsychizm - Ernst Cassiner Casirer? jest to teza o charakterze światopoglądowym, zgodnie z którą rośliny, zwierzęta, ludzie i pewne przedmioty (np. kamienie) stanowią pewną społeczność żyjącą. Wszystko jest w stanie nawiązać z człowiekiem kontakt. Człowiek w tej hierarchii nie zajmuje miejsca najwyższego. Człowiek jest w stanie zaskarbić sobie wdzięczność roślin, zwierząt - bajki.

Erich Fromm - człowiek w pierwotnym porządku natury czuł się bezpieczny. Jego miejsce było jak miejsce dziecka, które nie zostało jeszcze oddzielone od matki.

magia - forma komunikacji ze światem.

totemizm - człowiek lub zwierzę, lub roślina. Bajka norweska o królewnie zamkniętej w wieży. Motyw, że człowiek ma za żonę/męża istotę nieludzką. Bajka o królewnie foce - została żoną rybaka. Królewna wraca do swojego naturalnego środowiska zostawiając męża zrozpaczonego „Od tej poty nikt z plemienia, które założone zostało przez człowieka i fokę, nigdy na foki nie polowało”.

magia - metoda komunikacji z istotami nieludzkimi. Poprzez magię można coś istocie nieludzkiej nakazać, wymusić lub wybłagać - ta istota to zwierzę. Można było się porozumiewać ze słońcem. Zwracano się do deszczu, do choroby.

Duch jest czymś sensualnym, ale nie niewidzialnym, niewidocznym. Objawiały swoją obecność w zawirowaniach powietrznych. Jakby wrzucić w ten wir powietrzny jakiś ostry przedmiot to byłby on splamiony krwią.

Choroba jest obcym bytem, który wtargnął do ciała. Mówiło się do choroby, żeby sobie poszła.

Jednostka dziedziczyła komplet przekonań po przodkach. Znajdowała wzór, wzory potrzebne do każdej sytuacji życiowej. Np. jak postępować w przypadku śmierci człowieka.

Uznaje siebie jako jednego z wielu. Ma trudności z odpowiedzią na pytanie „Kim jesteś?”. Homeostaza kultury ludowej - jednostka ma się podporządkować kulturze, inaczej spotka się z ostracyzmem. Zbiór wierzeń, przeświadczeń jest kompletny i sensowny - nie ma powodu w nim „grzebać”, zmieniać go. Dlatego te kultury są tradycyjne? Co tu poprawiać, kiedy wszystko jest dobrze. Światopogląd typu ludowego jest światopoglądem tradycyjnym.

18.11.2015

wcześniej - język artystyczny folkloru - oparty na tworzywie języka mówionego. nawiązuje do pewnych możliwości stylistycznych charakterystycznych dla odmiany mówionej - co łączy język artystyczny folkloru z tworzywem oralnym.

- częstotliwość powtarzania. powtórzenie jest najprostszym zabiegiem mnemotechnicznym. Są różne rodzaje powtórzeń - celowe nas interesują, sprawują funkcję utrwalającą. te powtórzenia mogą obejmować wersy, strofy, ale też całe utwory (np. całe się powtarza w folklorze magicznym, jak zamawiano choroby)

- formuliczność umożliwia reprodukcję z pamięci tekstów, walor estetyczny np. baśnie - płynność, efektywność artykulacyjna, przekazu jest warunkiem akceptacji przekazu.

- kontaminacja - skrzyżowanie różnych tekstów, łączenie. Jak jest przypadkowe, nieudane to może być potraktowane, jako dowód zapominania tekstu lub zaniechania samej instytucji wykonania. Może to być też dowód oryginalności, pomysłowości wykonawcy, poprzez łączenie różnych segmentów tworzy nowe teksty.

- dialogowość; od dialogu zaczyna się nauka języka, tego pierwszego języka. W postaci dialogowej do niemowlęcia docierają pierwsze słowa. Monolog jest sztuczną konstrukcją, powołaną na potrzeby teatru, literatury, wysoki stopień specjalizacji kultury (miejsca takie jak uniwersytet).

Wg. Bartmińskiego wyznacznikami folkloru są ustność, kolektywność, estetyczny charakter.

Można mówić o dialogowości:

- zewnętrznej - dialogowość polega na wielopodmiotowości w określonej sytuacji kulturowej w ramach scenariusza obrzędowego uczestnicy dzielą się między sobą tekstami reagując tekstami na teksty - obrzęd wesela i w ramach wesela wykonywane przyśpiewki. Ktoś rozpoczyna dialog, rozpoczyna tekst i zachęca do przedstawienia swojego repertuaru.

Ludzie przekazują sobie komunikaty za pomocą stereotypowych testów.

- wewnętrzna - mowa estetyczna, artystyczna. tekst prozatorski - aby opowiadaniu nadać większą dynamikę. Autor wykonawca oddaje głos bohaterom - dialog. Baśnie zalążki scenariusza scenicznego.

Pozostałością dialogowości są niektóre powtórzenia np. jak wykonawca mówi „dobrze, dobrze”. „Dobrze. Czy rzeczywiście dobrze? Tak, dobrze.” Uczestnicy pierwotnego języka dialogowości negocjują cały czas znaczenia.

Poetyka folkloru. Jak budowany jest utwór. Jakiego rodzaju konstrukty się w nim pojawiają, których nie ma w języku potocznym. Co to jest poetyka folkloru ludowego. To zapytajmy się, czym jest poetyka wiersza? Bo będziemy zajmować się pieśnią. Formalizacja - nałożona na treść konstrukcja artystyczna, która zatrzymuje na sobie uwagę słuchacza. Nie tylko zwróci uwagę, o czym się mówi, ale też jak on jest zbudowany.

- obecność rymów

- uporządkowanie rytmiczne

Zwrotka 2- lub 4-wersowa. Zwrotka 2-linijkowa jest dla pieśni ludowej charakterystyczna. Gdyby odnieść to do tego, co wiemy o wierszy - pieśń ludowa byłaby ludowym odpowiednikiem wiersza sylabotonicznego.

Pieśni miłosne

Liryka wyznania, liryka podmiotowa - forma ekspresji uczuć indywidualnych. Podmiotem wypowiedzi tekstu literackiego jest podmiot indywidualny (zwykle).

Liryka miłosna (nie ludowa) - to tam indywidualny podmiot mówi i jest psychologiczne prawdopodobieństwo przy analizie tego typu tekstu.

W tradycji ludowej jest inaczej, tam nie istnieje „zespół chwytów artystycznych”, które by służyły analizie psychologicznej, bo nie ma podmiotu indywidualnego. Mówi o ludzkim losie np. narodzin, miłości - to, co się przydarza każdemu człowiekowi.

- paralelizm - odwołuje się do stereotypu artystycznego - do zestawienia zjawisk z życia człowieka z sytuacjami w przyrodzie.

Pochyliła się kalina w sadzie

Pokochali się Janek z Marysią (nie ma rymu bo nie pamiętam).

1. Sytuacja w przyrodzie zaobserwowana

2. Opis sytuacji między ludźmi, co się z ludźmi dzieje itp.

Brak możliwości dokonania analizy psychologicznej. Nie o indywidualnym uczuciu się mówi, ale o pewnym uniwersum. Udosłownienie - cecha charakterystyczna poetyki pieśni ludowej. Dziewczyna idzie do kowala, żeby zrobić obręcz na pierś, żeby jej serce nie pękło. Dolegliwości natury somatycznej. „Pierwszy list Hanusi do Jerzego”? Tadeusz Przerwa-Tetmajer. Niezrealizowana miłość romantyczna. Nie mogła być zrealizowana, bo za dużo ich w życiu dzieliło. Ten utwór jest zbyt abstrakcyjny, żeby mógł być zrealizowany na gruncie folkloru.

1. Poznanie

2. Bycie razem

3. Rozejście się

4. Zakończenie - albo szczęśliwe, albo nieszczęśliwe.

Większość miłosnych historii kończy się nieszczęśliwie rozstaniem, śmiercią jednego lub obojga.

- pieśni miłosne. udowodniła to w swojej książce Dobrosława Wężowicz-Ziółkowska, że mamy do czynienia z niskim i wysokim erotykiem. Miłość ludowa jest zawsze jakoś cielesna. Styl niski - zbiór frazeologizmów charakterystycznych dla języka potocznego - wulgaryzmy. Osobliwy sposób opowiadania o zbliżeniu ludzi przy wykorzystaniu elementów zaczerpniętych ze świata przyrody. Istnieje parę kalek językowych/formuł:

- pojenie konika

- podarcie spódniczki czy fartuszka

- utrata wianka

- zrywanie jabłek

- zniszczenie, stratowanie, ścinanie trawki, stratowanie łączki

aktywne i pasywne.

Na polu wiśnie pochyliły się

Jasieńko z Kasieńką polubili się

Ja cię prosiłem o sygnet z ręki

A tyś mnie dawała wianek z głoweńki.

Wianki, które płyną po wodzie i płynie za nimi łabędź/gąsior (ptak rodzaju męskiego)

i nawet zetknięcia, zawładnięcia.

„Rybeczek to na czapeczek na twoje złote włosy” - małżeństwo

Połączenie języka paralelicznego i dosłownego.

Na przykładach paralelizmu można dostrzec ślady myślenia mitycznego.

Twórczość Janiny Porazińskiej - bardzo folkloryzowała, utwory przeznaczone dla dzieci pastiszami albo trawestacjami, imitacjami utworów ludowych. Jej wiersze dla dzieci nawiązują do utworów ludowych.

Rekwizyty, których bohaterowie używają męskie i kobiece:

męskie: kobiece

- konik - zapaska

- szabelka - fartuszek

- pióro - skrzynia

- rózga - pierzyna

- pas - kądziółka

- wianek

Przestrzeń

Dziewczyna pojawia się zawsze na tle domu, Coś zamkniętego, bezpiecznego. Mężczyzna jest tą stroną agresywną. Zamknięty, zaokrąglony świat domowy - kobieta. Zaostrzony, przybywa z otwartej przestrzeni - mężczyzna.

Bohaterowie pieśni miłosnych albo nie mają imion albo mają przydzielone np. Jaś i Kasia. Bo nie chodzi o opowiedzenie historii konkretnej, ale o zobrazowanie uniwersalnego zdarzenia z życia ludzkiego.

Ludowy model miłości różni się od arystokratycznego motywu autorskiego? różni się też od tego modelu mieszczańskiego. W ludowym można mówić o bardziej demokratycznym układzie ról, Dziewczyna też może otwarcie swoje oczekiwania wyrażać. Demokratyczne role społeczne.

25.11.2015 gatunki

Wprowadzenie do gatunków tekstów folkloru

Nacisk na gatunki, bo: kolektywność tekstów/utworów folkloru

genologia folklorystyczna. te przekazy trzeba było jakoś uporządkować. Nazwy, jakimi badacze fokloru i edytorzy tekstów się posługiwali. XIX-wieczne zbiory to te nazwy nie są używane konsekwentnie. bajki, baśnie, stare opowieści.

W dziełach Kolberga też dowolność nazewnicza. Nie nazwa jest najważniejsza, ale kategorie genologiczne - wzorce artystycznego mówienia.

Gatunek - nie tylko praktyczna kategoria porządkująca, ale naukowa kategoria, która wymaga głębszego, poważniejszego namysłu, która byłaby odniesiona do jakiegoś ogólnego stanu wiedzy humanistycznej.

W „Poetyce” Arystotelesa podział istniejący do dziś. Rodzaj - ogólnie: liryka, epika, dramat. opowiadanie - epika, wyznanie - liryka, dialog - dramat.

Folklor: te trzy rodzaje istnieją tam w zróżnicowanej formie i postaci. Np. liryczne teksty występują w formie pieśni tak zwanych pozaobrzędowych, jak i w obrębie pieśni obrzędowych, jako część scenariusza. Odnoszą się do obrzędów dorocznych albo rodzinnych.

Teraz nas interesuje rodzaj epiki: opowiadania pełnią różne funkcje zróżnicowane wewnętrznie, też inspirujące dla literatury autorskiej.

Dramat i widowiska ludowe, to jest szopki. Włączane są do wielkich scenariuszy obrzędowych jak na przykład wesele.

Podział na rodzaje na poziomie najwyższym jest prosty i oczywisty

Szczegółowy: gatunek. Jakie wyznaczniki składają się na kategorię gatunku w literaturze.

Folklorystyka: Władimir Propp - autor znanej rozprawy o ludowej bajce magicznej. Przy tej okazji pokazuje klasyczny wzór opisu gatunku folklorystycznego:

1. etap - refleksja genologiczna. Wydobycie jego formalnych osobliwości, jak to jest zbudowane. Na istotę gatunku nie tylko składa się forma ale i treść.

2. etap - tematyka. Preferencja dla pewnego typu tematyki

Np. baśń lub ludowa bajka magiczna to na poziomie treści: tematyka związana z ludowością, moralistyczne ujęcie zasad życia rodzinnego. Postaci charakterystyczne. np. król, królowa, smok, potwór. Określony model bohaterów pozytywnych i negatywnych. Postaci zwykłe i niezwykłe. Bohater operuje magicznymi przedmiotami.

3. etap - ogólny światopogląd gatunku. Światopogląd kultury ludowej zbudowany na wierze. Pewne koncepcje są sprzeczne. Światopogląd bajki jest optymistyczny. Bajka to takie opowiadanie, które zaczyna się źle, a kończy się dobrze. Założenia światopoglądowe bajki są zgodne z morałem. Świat przedstawiony w bajce ma odpowiadać marzeniom o tym, jak powinno być sprawiedliwie - poszkodowanemu powinno być zadośćuczynione?.

4 etap - dominujący nastrój. Czym Propp dysponował budując swój projekt analizy gatunkowej - on się zajmował folklorem rosyjskim, a ten był nieco odmienny niż polski. W polskim folklorze nie ma prostego odpowiednika gatunku znanego w folklorze rosyjskim jako„bylina” - baśń o historycznych wartościach. Była ona opowiadana w sposób poważny. Dojmujący nastrój był minorowy, smutny. Była to opowieść posągowa o godnych zapamiętania i wspominania kultowych bohaterach.

5. etap - zamknięty obraz gatunku + jakie funkcje on pełni w danej społeczności - funkcja zewnątrztekstowa. Jak ten gatunek funkcjonuje i z jakimi potrzebami jest związany.

Podsumowując żeby określić gatunek danego tekstu trzeba wziąć pod uwagę:

• Formę tekstu - cechy formalne tekstu

• Treść, tematyka

• Światopogląd przedstawiony w tekście

• Nastrój tekstu

• Funkcje, jakie pełni w społeczności

Gatunek to kategoria ważna dla badacza, ale też dla użytkownika. Tylko ostrożnie! Bo trzeba zacząć od tego, że sami użytkownicy/informatorzy używają pewnych kategorii gatunkowych. Są one odmienne od tych, których używają uczeni folkloryści. Informatorzy używają określeń „oberek podróżniak” - jest to gatunek konkretny funkcjonujący w ramach scenariusza związanego z zaślubinami. W drodze do kościoła taki taniec i utwór muzyczny był po drodze wykonywany; „pieśni zaślubinowe”, „pieśni oczepinowe”.

Jest to gatunek rozpoznawany bardziej prze użytkownika nić jest kategorią naukową. Użytkownicy systemu wiedzy folklorystycznej sami tworzą sobie magazyn tekstów, który sam jest już uporządkowany.

Perspektywa informatora i badacza

Sytuacja (kontekst?) i sytuacja wykonawcza. Wykonawca utworu ma w pamięci pewien idealny model i do niego musi się odnieść kierując się pewnym wyobrażeniem precedensowym. On opowiadając bajkę o kapturku przypomina sobie poprzednie wykonania opowiadania tej bajki.

Użytkownik nie jest teoretykiem, nie poddaje on kategorii gatunku świadomemu namysłowi. Jego podejście jest bardziej praktyczne - odwołuje się do tego, co wcześniej usłyszał.

Sytuacja wykonawcza Pewne wyznaczniki sytuacji generowały dobór dominujących opowieści. Np. jak ludzie się spotykali wieczorem w chacie skąpo oświetloną lampą naftową to opowiadało się opowieści o tym, jak nieboszczyk wrócił zza grobu, żeby zrobić coś, czego nie zdążył za życia. Ktoś mówi, że słyszał coś podobnego, mogą się pojawić opowiadania związane z zapowiedziami śmierci.

Ktoś opowiada dowcip - współzawodnictwo pewnego rodzaju. Uruchamia się serię opowieści o wspólnym temacie np. o tematyce teściowych, księży. Z tego punktu widzenia ważny jest inny problem, który trzeba uwzględnić przy analizie gatunku i gatunkowości. Tutaj sytuacja wykonawcza decyduje o kształcie struktury fabularnej, który się wybiera.

Gatunek etniczny. „Kategorie analityczne a gatunki etniczne” - artykuł.

Kategorią empiryczną sprawdzalną na przykładzie konkretnego materiału folklorystycznego są gatunki etniczne. Kategorie sztuczne są gatunkami wspólnymi dla całego uniwersum mowy. To są kategorie idealne, wspólne dla uniwersum kultury i mowy. Nie na poziomie konkretnej kultury etnicznej to ten ogólny obraz trzeba zaadaptować do rzeczywistości tej konkretnej kultury. Wtedy kategorią weryfikowalną/empiryczną są gatunki etniczne.

W jakim celu oni używają tych swoich tradycyjnych gatunków?

Przy analizie gatunków może się pojawić kategoria intencji, bo każdy akt mowy wiąże się z intencją i wolą mówiącego. Intencja decyduje o tym, jak ta wypowiedź będzie wyglądała, z czego się składała, do czego będzie zmierzać.

Michaił Bachtin - intencja. Bachtin jest autorem koncepcji tzw. gatunków mowy - „każdy z nas uczy się własnego, ojczystego języka w inny sposób niż języków kolejnych”. Swojego języka uczy się przez naśladownictwo i przez odwołanie się do tego na przykładzie jak tego języka używają inni. A inni tego języka używają w celu, żeby: poprosić, pochwalić, skarcić, poinformować. My używamy gatunków mowy w sposób intuicyjny. Uczymy się macierzystego języka gatunkami związanymi z czynnością mówienia i gatunkami elementarnymi. Gatunki wtórne to gatunki literackie; to są też gatunki, których nie wymyślają poszczególne jednostki; one istnieją razem z językiem (należą do języka?). Bachtin: począwszy od prostej repliki dialogowej a skończywszy na powieści, posługujemy się gatunkami mowy, a one są mówione z intencją i wolą mówiącego”. Znacznie łatwiejszy do analizy i przekonujący są tezy o koniecznym związku gatunku mowy z celem mówiącego będą stanowić gatunki folkloru?. Gatunki folkloru będą prostym i bardziej przekonującym przykładem tego związku, bo są krótsze - jedno opowiadanie zawiera się w jednym spotkaniu. Opowiadający musi wiedzieć, co chce osiągnąć opowiadając. W zależności od tego, co chcemy uzyskać wybieramy temat i kompozycję, odpowiednio dobieramy słowa.

W odniesieniu do folkloru trzeba zadać pytanie o rodzaj i typ tych intencji. Liczba różnych sytuacji komunikacyjnych, to tych intencji nie da się policzyć, bo każda sytuacja, każdy człowiek.

Tekst folkloru jest to tekst, który został zapamiętany. Nie każdy tekst staje się tekstem folkloru. Tekst musi stać się atrakcyjny dla słuchacza. Te intencje są jakoś powtarzalne. Można wymienić te typowe. Ciągle w użyciu i atrakcyjne (powtarzające się). Pięć zasadniczych intencji komunikacyjnych, które pozwalają na przedstawienie większych zespołów opowiadań, które odwołują się do tradycyjnych ?nomenklatury folklorystycznej?

Intencje:

1. Informacyjna - realizowana jest przez gatunki związane z tworzywem mitycznym, bajki ajtiologiczne, podania historyczne: miejsca, imiona bohaterów, legendy o życiu świętych. Gatunki wiążące się z poinformowaniem o stanie rzeczy. Są to teksty zwrócone ku przeszłości.

2. Przestraszająca funkcja - opowieści demonologiczne, o kontaktach człowieka ze sferą transcendentalną. Ten tym opowieści jest aktualny do dnia dzisiejszego (internet, horror) Przeżycie dreszczyku emocji, strachu, chwili grozy. Są pewne reguły przekazu tego typu relacji.

3. Wychowawcza/budująca, twórczość egzemplarna. To było w dawnym kaznodziejstwie kierowanym do ludowego odbiorcy. Przykład, pouczenie zachęcające do określonego postępowania, lub od niego odstraszający.

4. Rozweselająca - problematyka ludowej humoreski, proza ludowa, opowiadania, żarty, dowcipy. Ma za zadanie pomóc człowiekowi w opanowaniu (oswojeniu) niebezpiecznego świata przez śmiech, zmniejszenie dystansu między człowiekiem, a istotami, zagadnieniami budzącymi obawę/strach. Dowcip ludowy jest „przaśny”. Dlatego trudno było się tej kategorii przebić (bo nie publikowano sprośnych żartów ludowych). Sam Kolberg odsiewał niektóre podania. Intencja ta związana jest z istotą człowieka - Homo Ludens - człowiek śmiejący się.? Ludzie opowiadali i zawsze będą opowiadać dowcipy.

5. Kompensacyjna - związana z potrzebą konstruowania wyobraźni świata lepszego i bardziej sprawiedliwego niż jest. Bajka zaczyna się źle a kończy się dobrze. Bajka jest najbardziej literaturopodobnym gatunkiem folkloru. Intencję kompensacyjną tu łatwo jest wyeksplikować, różne odmiany i typy opowieści.

02.12.2015

Teksty pełniące funkcję kompensacyjną, w sensie artystycznym wpisują się w model bajki, baśni. bajka- kojarzy się z bajką zwierzęcą - alegoryczny. Ale my będziemy mówić o bajce magicznej, odpowiednikiem jest w terminologii literaturoznawczej baśń - opowieść o niezwykłych zdarzeniach - wszystko może się zdarzyć. Źródłosłowem pojęcia bajka w tym naszym rozumieniu jest czasownik „bajać” - mówić nieprawdę. bajanie - opozycja do „opowiadać” lub „powiadać”. Rzeczownika „powieść” wcześniej używano w znaczeniu efektu opowiadania - opowiadanie o prawdziwych zdarzeniach, o faktach.

Od początku w folklorystyce bajkę próbowano rozumieć… Tytułowano różne zbiory, różne tego typu opowieści adresowane do popularnego czytelnika. Europejski kontekst Braci Grimmów „Księga Baśni” była adresowana do zwykłego czytelnika do czytań domowych. To nie było przeznaczone dla folklorystów. Te baśnie były na tyle atrakcyjne, że mogły zainteresować zwykłego czytelnika.

W Polsce opublikowano Kazimierza Wójcickiego „Klechty. Starożytne podania i powieści ludu polskiego i Rusi” 1837. Była to pozycja popularna, przeznaczona do czytania przez zwykłych czytelników, też dla dzieci. „Klechy” - ? bałagan pojęciowy w tytule. Te podania były zapisywane na terenie polskim i ruskim. powieści - a jak wcześniej zdefiniowane (?).

Karol Baliński - amator rzeczy ludowych. „Powieści ludu spisane z podań” - opowieści autentyczne - przekazane przez autentycznych ludowych informatorów. 1842 r.

1845 r. Lucjan Siemieński „Podania i legendy polskie, ruskie i litewskie” Używano tego terminu „podania” raczej jako opowiadania ustne, fabularne, z akcją, interesujące dla niekażdego(?) odbiorcy.

Antoni Gliński 1853 r. „Bajarz polski” - najsłynniejszy zbiór polskich bajek, najczęściej wznawiany. I krytykowany z folklorystycznego punktu widzenia, nie zawsze pozytywnie - wytykano mu niedociągnięcia, też plagiaty literackie. Włącza tam teksty ewidentnie autorskie np. bajki Puszkina. Zwłaszcza Krzyżanowski krytykował ten zbiór bardzo.

To były baśnie nieadresowane do badania, których autorzy nie mieli na celu dokumentowanie folkloru, ale były adresowane do zwykłego odbiorcy literatury popularnej.

Chociaż nie do końca, bo to jest epoka postromantyczna, a tam inteligencja się interesowała ludowością. Bo jest to skarbnica wiedzy, „która dorównuje podaniom, mitom greckim i rzymskim” ~ Kraszewski.

Folklorysta oczekuje tekstu autentycznego w takiej formie jak przekazał to autentyczny informator. A czytelnik oczekuje czegoś innego, nadania tym pierwotnie ludowym przekazom formy literackiej.

Roman Zmorski 1852 r. Podanie i baśni ludu w Mazowszu”. Zapisał tam wśród tych opublikowanych utworów kilka niezwykle ciekawych, powtarzanych potem. „Straszny potwór” to chyba najciekawsza zapisana przez niego baśń. Jedna z najsłynniejszych opowieści ze zbioru. Zaczarowani: mąż i żona, krewni. W tym przypadku mąż jest zaczarowany.

Ludowe bajki magiczne, zbiór: zaczarowani: mąż, żona, krewni, typ: baśniowy: narzeczony zaklęty w zwierzę i to jest ten „Straszny potwór”

XIX i XIX/XX wiek pojawiły się pierwsze zbiory, które miały ambicje literackie:

1. Zbiory dzieł wszystkich Oskara Kolberga, 1857-1890 ukazywały się te przygotowane do druku przez Oskara Kolberga, nie notatki. On te swoje bajki zapisywał w dość różny sposób. Czasem zapisywał dosłownie, czasem je streszczał, czasem posługiwał się cudzymi opowiadaniami. Współpracownicy jego własnymi słowami streszczali te teksty bajkowe. Te podania Kolberga są już traktowane, jako źródła naukowe, ale ich wartość jest różna. Kolberg interesował się między innymi pieśniami, był etnomuzykologiem. Do baśni nie podchodził on w tak pracowity sposób. Ale jest to autentyczne, są tam klasyczne zapisy.

2. „Baśnie Śląskie” Lucjana Malinowskiego - był uczonym dialektologiem, interesował się gwarami śląskimi 1894/1900 r. - odbył podróże eksploracyjne na Śląsk, przygotował zbiór opublikowany w „Materiałach Antropologiczno Etnologiczno Archeologicznych”?. Spotykał się z informatorami w karczmach. Zapisywał to w sobie znany sposób, żeby zapisać językowe różnice, dla dialektologa jest to ważne. Pozyskiwał wypowiedzi, opowiadania od dzieci i starców, pytał i dzieci i dorosłych i starców. Na takim przestrzale od dzieci do starców. Ale mu chodziło o zapis językoznawczy. Zapisał kilka ładnych, ciekawych bajek np. też zapisał „Strasznego potwora” albo opowieść o królewiczu zaklętym w zwierze, przywróconym do ludzkiej postaci za sprawą siły miłości dziewczyny.

3. Fryderyk Lorenz? 1913-1924 (chyba lata aktywności), był profesorem językoznawstwa i dialektologiem. „Teksty Pomorskie”. Udało mu się zapisać około 1000 tekstów.

Początki folklorystyki w nowoczesnym rozumieniu.

Dzieje refleksji nad baśnią:

• z jednej strony romantyczne w duchu zbieractwo, zaglądanie do chłopskich chat, zapoznawanie się ze skarbami ducha i dzielenie tych doznań z czytelnikami.

• z drugiej strony kształtowanie się naukowej myśli, której przedmiotem jest baśń. Naukowcy zadawali pytania o źródła i genezę bajki. Bajka musiała powstać w jakimś czasie historycznym i w jakimś miejscu.

1. Gdzie jest ojczyzna bajki, skąd ona się wywodzi? Indie, Bliski Wschód, Grecja. Dość szybko zarzucono ten kierunek myślenia, bo jest bardzo wiele baśni, które reprezentują różne typy opowiadań.

2. Dzieje baśni można prześledzić przyjmując za punkt wyjścia poszczególne typy opowiadań. Pojawiło się to na gruncie tzw. Szkoły Fińskiej: Kaarle Krohn i Atti Aarne. Ci badacze i ich przemyślenia metodologiczne stanowią grunt Szkoły Fińskiej. Szkoła ta wydawała serię wydawniczą edycji i refleksji nad opowiadaniami ludowymi i baśniami.

3. od 1907 r. „Folklore Fellows Comunication”, ta seria przyniosła ważne ustalenia dotyczące baśni. Studia dotyczące gromadzenia różnych wariantów opowieści z różnych rejonów, porównywanie ich, próba określenia ich wieku. To było zadanie pierwsze - zbudowanie fundamentu dla koncepcji bajki, jako gatunku.

4. My mówimy o Szkole Fińskiej z powodu opracowania przez tych badaczy Katalogu Bajek Ludowych (bajka - tradycyjny wątek ludowy, opowieść ludowa); w katalogu też znalazły się powieści ajtiologiczne, podania wierzeniowe, anegdoty i humoreski, baśnie nowelistyczne. Mówi się o Katalogu Bajek Europejskich. Stał się on wzorem dla katalogów i systematyk dla poszczególnych narodów. Opracowany przez Aarnego, ale później przyłączył się Thompson „Katalog Aarnego Thompsona” - podstawowa systematyka, wzorzec dla systematyk narodowych.

5. „Systematyka polskiej bajki ludowej” stworzona przez Juliana Krzyżanowskiego. Wątki są ponumerowane i numery są ogólnoeuropejskie (np. T 2607).

Bajka - definiować można ten gatunek różnie

• można koncentrować się na świecie przedstawionym, na realiach, które w tych tekstach funkcjonują,

• koncentrować się na logice konstrukcyjnej, na wyznacznikach konstrukcyjnych, morfologicznych

• koncentrować się na języku; opowiada się bajkę przy użyciu specjalnego rodzaju formuł. np. Dawno, dawno temu. Duża formalizacja pod tym względem. Dbanie o elementy … opowieści. Najważniejsze wydarzenia w bajce są wyrażone w kwestiach dialogowych.

Refleksja nad bajką, zauważono, że bajka buduje inny świat, pojawiają się istoty, które nie mają bytu realnego w tej opowieści, nawet śmierć nie jest nieodwracalna. Niezwykłe postaci i zdarzenia.

Propp w swoich opracowaniach genologicznych i innych używa określenia „ludowa bajka magiczna” W jego refleksji więcej miejsca poświęca się temu, w jaki sposób te magiczne przedmioty, zdarzenia, postaci związane ze sferą magii wpływają na … człowieka?

09.12.2015 (na tym wykładzie notowałam tylko niektóre rzeczy)

funkcja kompensacyjna - życia w uporządkowanym świecie. Zwana przez Proppa ludową bajką magiczną (ludowa baśń).

Ostatnio: dzieje badań nad bajką.

Ludowa bajka magiczna - definiowanie odnośnie charakteru świata przedstawionego - baśniowa transformacja świata. Bajka to jest takie opowiadanie, w którym wszystko może się zdarzyć. Ale nie wszystko, bo niektóre elementy muszą się zgadzać z rzeczywistością.

Definicje bajki magicznej

bajka jest krótkim opowiadaniem.

unieważnione zostaje pytanie o prawdopodobieństwo zdarzeń. Różnice pomiędzy bajką nowelistyczną, a?

baśń chroni nas przed nieszczęściem (dąży do pełni, a nie do ścisłości)

Niemiec - różnica pomiędzy bajką a opowiadaniem demonologicznym

bajka jest literacką konwencją, a podanie jest prawdą. Propp zarzuca Szkole Fińskiej, że zajmowali się wątkami przedstawicieli Szkoły Fińskiej, skupiali się na poszczególnych bajkach, a Propp mówi, że ci badacze zachowywali się jakby szli przez las i zapisywali tylko poszczególne drzewa, a nie widzieli lasu. Propp proponuje refleksje nad tym, czym jest las. Propp sięgnął do zbiorów Banasiewa? - troche jak Baśnie Grimmów (wiek XIX)

Joles, Jokes? - wybitny znawca bajki, nie ma sensu jej definiować tylko jest to opowiadanie z rodzaju tych ze zbioru „Kinder und Haus Märchen”

i ze zbioru Banasiewicza wziął kolejne 100 baśni i opisał co dla nich jest wspólne i czym się różnią. Bajki te były do siebie podobne pod względem podejmowanych przez bohaterów działań. Opowiadania sprowadzają się do opowiadania o królewnie porwanej przez smoka.

Funkcja - jeden z terminów, których używa Propp, jest ich 31 - czynność bohatera, która jest ważna dla całości przedstawionych działań - jest uzależniona od działań wcześniejszych i późniejszych, czyli przyporządkowanie nie tylko logiczne, ale i chronologiczne. Nie w każdym wątku występują wszystkie funkcje. Nie musza występować wszystkie funkcje w danym wątku, ale obowiązuje kolejność chronologiczna ich pojawiania się. Pierwsza funkcja jest naruszeniem? określonego zakazu - pociąga to za sobą działania bohatera negatywnego, w wyniku których ofiara staje się ofiarą?. I to uruchamia szereg działań mających na celu pomoc.

Najpewniejsza? Najpowszechniejsza? definicja baśni jest definicja, która uwzględnia nie świat przedstawiony, ale obecność postaci ze świata magicznego, ale swoiste uporządkowanie opowiadania. Propp - istotą bajki jako opowiadania jest opozycyjność początku i końca - początek jest negatywny bo ukazuje stan … lub braku.Zakończenie oznacza przywrócenie takiego stanu świata, z jakim chcielibyśmy mieć do czynienia, bo bohater negatywny zostaje ukarany. Zakończenie wprowadza motyw dodatkowej nagrody dla bohatera, np. małżeństwo i połowa królestwa. W toku opowiadania istotna jest kwestia zwrotów akcji., które dokonują się za sprawą niezwykłych pomocników-… np. udzielają wsparcia.

/\ Wizja bajki z punktu morfologicznego - konstrukcyjnego. „Morfologia bajki” Propp 1928

kręgi postaci:

• krąg głównego bohatera

• postać poszukiwana/ poszkodowana

• antagonista

• postać osoby wysyłającej w podróż

• postać donatora

• postać magicznego pomocnika (często obdarzona czarodziejskimi mocami)

/\ Krótkie opowiadanie z ograniczoną liczbą postaci. Często bajki opowiadano w czasie długich, spokojnych wieczorów np. przy łuskaniu fasoli. Zapraszano opowiadacza.

Bajki - kontaminowane (kontaminacja to skrzyżowanie lub połączenie dwóch lub więcej utworów)

- wielosekwencyjne - może się zdarzyć w różnych wariantach. Opowiada jednocześnie(albo po kolei, nie wiem) losy dwóch, trzech, kilku postaci. Często mamy do czynienia z bajką dwusekwencyjną. Jedna sekwencja kończy się dobrze, a druga źle. Można bajkę opowiedzieć bardzo krótko albo te sekwencje można mnożyć.

Formuliczność

Opowiadania ludowe: trzy typy formuł:

- inicjalna - wprowadzająca w opowiadanie „Był jeden pan, a był bardzo niemocny, a miał trzy córki” - formuła inicjalna egzystencjalna. „Dawno, dawno temu” „Za górami, za lasami” „W czasach, kiedy koty były zjadane przez myszy, a góry się zderzały ze sobą głowami” - to są takie pseudolokalizacje. Jak słuchacz to słyszał, to wiedział, że to się odbywało zawsze i wszędzie. Te pseudolokalizacyjne formuły miały na celu uświadomienie, że to bajka, a nie opowiadanie. „Był X, miał y” - minimalna formuła egzystencjalna.

- finalna - „… i potem społem żyli do śmierci, a jeśli nie…” Formuła inicjalna ograniczała się do minimum - prezentacji bohatera, a w finalnej też np. „Ja też byłam na tym weselu” „Miałam sukienkę z papieru, buty z masła”, „Włożono mnie do armaty i wystrzelono i przyleciałam aż tu, żeby opowiedzieć wam tę bajkę. Formuła finalna ma na celu wyprowadzenie słuchaczy z tej realności bajki, świata bajki. „Koniec i bomba, kto słuchał ten trąba”.

- medialna, to taka, która wchodzi w dialog, dialogiczność to jest jedna z podstawowych elementów decydujących o poetyce folkloru. Najważniejsze wydarzenia są zawarte w formie dialogu. Ten potwór się trzy razy powtarzał (potwór z jakiejś bajki) - i to jest powtórzenie, powtórzenie jest jedną z formuł medialnych.

Kategoria czasu i przestrzeni

Przestrzeń jest dwudzielna: przestrzeń własna, gdzie zamykają się przygody bohaterów - dom, pałac, królestwo. przestrzeń obca - miejsce aktywności potwora, niezwykłe postaci, z którymi się walczy. Granicą pomiędzy tymi przestrzeniami jest las, albo rozstajne drogi. Bohater musi tą granicę przekroczyć. Przestrzeń obca jest przestrzenią otwartą, zawiera w sobie przesłankę końca świata np. morze, ogromna góra, sugeruje się koniec naszego świata.

Czas - baśnie są pozaczasowe (jest to czas historyczny) np. czasy historyczne któregoś tam wieku jest czasem Potopu. np. w baśni tego nie ma, nie ma świata średniowiecza, starożytności. Jest to bezczas w sensie ontologicznym, historycznym. Jest tam chronologia względna - czas płynie, ale jest on liczony od epizodu do epizodu np. od wiosny do lata, albo z nocy na noc. „Dziewczyna szukała chłopaka 7 lat, 7 miesięcy i 7 dni = to znaczy, że bardzo długo (i w wielkim trudzie, bo płakała przez ten czas i łzy wylewała do żelaznego kociołka). To jest długi czas na długie zadanie, żeby znaleźć chłopaka. Ale są też krótsze zadania np. w ciągu jednej nocy oddzielić ziarna od popiołu lub zbudować pałac. Czas w bajce jest podporządkowany nadrzędnym konwencjom baśni. Czas nie wpływa na bohaterów. Dziewczyna jest taka sama (piękna i młoda) na końcu tak jak była na początku.

Bohater w bajce jest jednowymiarowy - zawsze zły albo dobry. Bohater nie może się poprawić. Zły albo może zostać fizycznie unicestwiony - zabity - lub wygnany.

Bajka pełni rolę moralistyczną, ci, którzy postępują dobrze, otrzymują nagrodę, a ci, którzy źle - zasługują na karę.

16.12.2015

Opowiadania związane ze sferą transcendentalną, wierzenia, przeświadczenia o istnieniu sfery transcendentalnej i o postaciach w niej funkcjonującej. Etnolodzy badają od zawsze wierzenia … dotyczące tej sfery transcendentalnej. Dorota Simonides: one w mniejszym stopniu interesowały folklorystów, oni bardziej skupiali się na słowie i formie estetycznej. Natomiast te opowiadania są pozbawione cech artystycznych, estetycznych, one mają na celu przekonać odbiorcę, że to, co się wydarzyło, zdarzyło się naprawdę. np. opowiadania o Czarnej Wołdze miały na celu przeciwdziałać niepożądanym zachowaniom dzieci, żeby pilnowały się starszych.

Te opowieści niezwykłe, racjonalnie niewytłumaczalne (i to jest ich istotą). Tych postaci demonicznych było bardzo wiele (skarbnik, południca, diabeł) a potem one się kurzyły, było ich potem mniej. Potem został tylko diabeł i zbierał w sobie to wszystko.

1. Memorat - opowiadanie o doświadczeniach jednostki „byłem, przeżyłem, zdarzyło mi się to”. Memorat, jeśli spotkał się z zainteresowaniem słuchaczy, został przyjęty przez odbiorców. Stawał się opowiadaniem z drugiej ręki. „Moja mama to mówiła, że ona” I to jest etap wdrożenia pewnego opowiadania do repertuaru używanego przez społeczność.

2. Fabulat - opowieść, w której nie wspomina się już o tej jednostce, o konkretnej osobie, która doświadczyła tych przeżyć. Tutaj istotą opowieści są miejsce, czas, w których pojawia się ta istota. Jest przekazywana tu informacja jak należy się zachować w razie spotkania takiej istoty. I w tym przypadku, jako przykład podano opowiadania o spotkaniu skarbnika. Np. co zrobić jak skarbnik prosi o ogień - trzeba dać mu ogień, ale postawiwszy na kilofie, bo kilof jest żelazny, a żelazo izoluje człowieka od zła.

Bohaterem tutaj jest istota z planu transcendentalnego. Mówi się o tym, w jaki sposób można ja rozpoznać np. jak pojawia się pod postacią mężczyzny to jak go rozpoznać - utyka i ma coś na głowie, bo ukrywa rogi.

3. końcowa postać (forma opowieści niezwykłych) to wspomnienie o wierzeniu - w nowych podaniach folklorystycznych „Kiedyś to starsi ludzie wierzyli, ale kto ro teraz wie jak to było naprawdę”

Opowiadania mówiące o tych niezwykłych zdarzeniach, o metafizycznych doznaniach jednostek były i są i będą czymś niezwykle interesującym. Teraz są popularne w kręgach poza ludowych.

W perspektywie czasowej zmienia się przedmiot opowieści, bo teraz nie opowiada się o pannie, która nie mogła znaleźć męża. Ale opowieści o tym, że w tej samej minucie i w tej samej godzinie ktoś zmarł daleko i było to wiadomo, bo zgasło światło i pękło lustro.

Niezwykle istotna rola, jaką odgrywają te opowieści ze strony ludowych i nieludowych odbiorców - wymaga wyjaśnienia skąd to zainteresowanie się bierze.

- przeżycie niesamowitości. Misterium tremendum. Chęć przeżycia czegoś niezwykłego, czegoś, co stawia nas w osłupieniu - punkt wyjścia, który motywuje tą całą tradycję narracyjną. Rudolf Otto - psycholog i fenomenolog, zajmuje się życiem religijnym. Misterium tremendum - my się czegoś boimy ale to coś w paradoksalny sposób nas pociąga. Zbieranie się gdzieś, gdzie jest ciemno, oświetlenie lampą naftową, przyćmione - elementy psychologiczne. I po takim seansie każdy musi wyjść, dojść do domu przez ciemność, przez miejsca, gdzie się ktoś powiesił, albo blisko rozstajów dróg. Operując kategoriami racjonalnymi byłoby trudno wywołać taki efekt. Dlatego ludzie chcieli się bać?.

Dlaczego ludzie chcą się bać?

One są też popularne wśród dzieci. Te ludowe makabreski są opowiadane przez dzieci dzieciom. Owa potrzeba przeżycia zdarzeń niezwykłych należy do podstawowych potrzeb. Dlatego są popularne. c.d.n.

---