KOMUNIKACJA WSPOMAGAJĄCA I ALTERNATYWNA
Znaczna część populacji nie jest zdolna do pełnej komunikacji z użyciem mowy. Należą do
niej osoby zupełnie pozbawione zdolności mówienia i te, których mowa nie spełnia
wszystkich funkcji komunikacyjnych /min. dzieci, młodzież i osoby dorosłe z zaburzeniami
ruchowymi, upośledzeniem umysłowym, autyzmem, opóźnioną mową oraz innymi
rozwojowymi lub nabytymi zaburzeniami mowy-do której to grupy zalicza się ludzi w
podeszłym wieku/.
Między zaburzeniami wrodzonymi i nabytymi obserwuje się duże różnice, przede wszystkim
we wczesnej fazie rozwoju. Wrodzone lub wcześnie nabyte upośledzenie może stać się
przyczyną trudności w rozwoju niektórych umiejętności związanych jedynie pośrednio z tym
zaburzeniem /osoby, które ogłuchły lub straciły wzrok w wieku dorosłym potrafią pisać i
mówić, osoby, od urodzenia głuche lub niewidome rzadko uczą się tych umiejętności/.
Możemy odnaleźć w tej książce zastosowanie znaków manualnych, graficznych i
przestrzenno-dotykowych w interwencji językowej.
Ze wspomagających i alternatywnych metod komunikowania się korzystają różne grupy osób;
Użytkownikami znaków manualnych są przede wszystkim osoby głuche /ale tylko te,
które dotknięte są dodatkowymi zaburzeniami, które nie pozwalają im korzystać z jęz.
Manualnego-migowego/,
Osoby z dysfunkcją ruchową, która ogranicza funkcjonowanie artykulatorów, a ty6m
samym hamuje rozwój mowy /dodatkowe rozległe zaburzenia ruchowe uzależniają te
osoby od urządzeń technicznych i wsparcia otoczenia.
Osoby, którym nie udaje się wykształcić mowy i którym nie pomaga tradycyjna terapia
logopedyczna /u większości z nich zaburzenia mowy są elementem ogólniejszych
zaburzeń, które determinują także inne ich umiejętności intelektualne i społeczne.
Trudności w porozumiewaniu się powodują daleko idące konsekwencje we wszystkich
sferach życia w każdym wieku. W fazie przed językowej zaburzają interakcje między
dzieckiem i opiekunami –dziecko traci min. możliwość uczenia się w rodzinie. Większość z
tego co dziecko się uczy rosnąc i dojrzewając jest wynikiem relacji oraz współdziałania z
członkami społeczeństwa. Dociera to do nich poprzez wspólne zainteresowania, reakcje
dorosłych i rówieśników, wyjaśnienia innych osób, widzenie i słyszenie tego co robią i mówią
inni. W ten sposób dzieci uczą się języka i przyswajają wiedzę, wartości i normy. Dzieci z
zaburzeniami mowy i komunikacji w zdecydowanie węższym zakresie doświadczają
możliwości uczenia się w ten sposób. Ponad to już w dzieciństwie, a potem przez całe życie
poczucie samowystarczalności i własnej wartości, a także szacunku do samego siebie wiąże
się ściśle z umiejętnością autoekspresji. Postrzeganie siebie jako niezależnego i równego
innym łączy się z umiejętnością wyrażania własnych potrzeb, myśli, niepokojów i innych
odczuć. Zatracając tę zdolność ludzie mogą mieć trudności w porozumiewaniu się, stracić
kontrolę nad własnym losem. Grozi im wyalienowanie i wykluczenie ze społeczności. Osoby
z takimi trudnościami w kontaktach z innymi często poddają się ich woli, a sytuacje te
utwierdzają je w przekonaniu, że są gorsi. Nierzadko nie są w stanie zachować kontroli nad
sytuacja, w konsekwencji czego przypisuje się im złą wolę, nie biorąc pod uwagę ich
ograniczonych zdolności prawidłowego reagowania w sytuacjach społecznych.
U osób z głębokim upośledzeniem negatywne doświadczenia oraz niekonsekwentne reakcje
na ich inicjatywy prowadzą do wyuczonej bierności i zależności od innych. Powoduje to
również frustrację i problemy w zachowaniu. Dla nich zdolność komunikacji oznacza lepsze
zrozumienie świata, tego co dzieje się wokół nich, możliwość wyrażenia własnych potrzeb
oraz wyższy stopień aktywności.
Dostarczenie alternatywnego sposobu komunikacji osobom nie mówiącym bądź z
ograniczeniami mowy może podnieść jakość ich życia, będą bardziej samodzielni wzrośnie
ich poczucie równości i szacunku do samego siebie.
Wybór odpowiedniego systemu komunikacji powinien zależeć od całościowej sytuacji w
jakiej znajduje się osoba niepełnosprawna. System komunikacji alternatywnej służy
polepszeniu jakości życia codziennego danej osoby, zmniejszeniu jej poczucia
niepełnosprawności i w rezultacie ma dopomóc jej w kontrolowaniu swego życia. Większość
osób potrzebujących alternatywnego systemu komunikacji wymaga dodatkowych form
rehabilitacji. Nauczanie systemu powinno być skoordynowane z całą gamą usług, np. z
kształceniem, edukacją, szkoleniem, praktyczną pomocą itd. Interwencja komunikacyjna i
językowa nie może być oderwana od innych form rehabilitacji.
Komunikacja wspomagająca i alternatywna, stosując niewerbalne sposoby porozumiewania
się, stanowi dodatek bądź substytut mowy;
Komunikacja alternatywna – znajduje zastosowanie gdy osoba porozumiewa się
bezpośrednio – twarzą w twarz – inaczej niż za pomocą mowy. Zaliczyć do niej możemy
znaki manualne, graficzne, kod Morse’a, pismo itp.
Komunikacja wspomagająca – oznacza komunikację uzupełniającą lub wspierającą.
Słowo wspomagająca podkreśla fakt, że interwencja z wykorzystaniem alternatywnych
środków komunikacji ma dwojaki cel; wzmacniać i uzupełniać mowę oraz
zagwarantować zastępczy sposób porozumiewania się, gdy osoba nie zaczyna mówić.
Podstawowe jednostki systemów komunikacyjnych to;
Znaki manualne – zaliczamy do nich języki migowe ludzi głuchych oraz inne znaki
przekazywane za pomocą rąk.
Znaki graficzne- obejmują wszystkie znaki utworzone za pomocą przedstawienia
graficznego, takie jak Symbole Blissa, Picture Communication Symbols /PCS/, Pictogram
Ideogram Comunication /PIC/, Rebus itp.
Znaki przestrzenno- dotykowe- najczęściej wykonane są z drewna lub plastiku /klocki
słowne Premacka/. Niektóre znaki przestrzenno- dotykowe zostały stworzone dla osób
niewidzących lub ze znacznym uszkodzeniem wzroku. Nadano im nazwę „znaków
dotykowych”. Zwykle też są drewniane lub plastikowe. Mają łatwe do odróżnienia
kształty i fakturę.
Podział na komunikację wspomaganą i niewspomaganą porządkuje różne formy komunikacji
alternatywnej;
Komunikacja wspomagana /aided comunication/ obejmuje wszystkie formy
porozumiewania się, w których ekspresja dokonuje się poprzez selekcję znaków
istniejących w fizycznej formie poza użytkownikiem. Mają tu zastosowanie tablice do
wskazywania, syntezatory mowy, komputery i inne rodzaje pomocy komunikacyjnych.
Wskazywanie znaku graficznego lub obrazka to forma komunikacji wspomaganej,
ponieważ znak lub obraz także stanowią formę ekspresji językowej.
Komunikacja niewspomagana występuje, gdy niepełnosprawne osoby dokonują aktu
ekspresji językowej samodzielnie, produkując znaki. Są to głównie znaki manualne, ale
do kategorii tej zalicza się także również kod morse’a, ponieważ użytkownik
samodzielnie przekazuje każdą pojedynczą literę tego alfabetu. Mrugnięcie okiem, by
zasygnalizować tak lub nie, to także forma komunikacji niewspomaganej.
Kolejny podział na komunikację zależną i niezależną odnosi się do sposobu użytkowania
danej formy komunikacji alternatywnej oraz roli partnera komunikacji;
Komunikacja zależna – zachodzi wtedy, gdy osoba niepełnosprawna jest zależna od
drugiej osoby, której zadaniem jest przetłumaczenie lub ułożenie w całość treści przekazu.
Typowe formy komunikacji zależnej to np. tablice z pojedynczymi literami, słowami,
znakami graficznymi. Również osoby posługujące się znakami manualnymi mogą
potrzebować partnera do przetłumaczenia czy też połączenia poszczególnych znaków.
Komunikacja niezależna – oznacza, że informacja jest w całości formułowana przez
osobę niepełnosprawną. Użytkownicy posługujący się komunikacją graficzną mogą
dokonywać tego za pomocą syntezatorów mowy, przekazując całe zdania lub też przy
użyciu pomocy technicznych, które umożliwiają zapisanie informacji na papierze lub
ekranie.
Oprac. K. Szarzyńska