2012-03-14

1

dr Marcin Kocór

IS UJ, 2011/2012

Wykład 4

Pojęcia i ich definiowanie

Metody empirycznych badań społecznych

Plan wykładu

• Czym są pojęcia?
• Rodzaje pojęć w badaniach społecznych
• Pojęcia klasyfikujące i typologizujące
• Definiowanie pojęć
• Rodzaje definicji

2012-03-14

2

Czym są pojęcia?

Pojęcie jest abstrakcją – symbolem, reprezentacją obiektu,
jednej z jego właściwości lub zjawiska behawioralnego.

Nachmias, Nachmias

Pojęcie to opisana za pomocą słów (słowa) treść
wyobrażenia. Pomiędzy pojęciem a przedmiotem nie
zachodzi bezpośrednia odpowiedniość/tożsamość,
ponieważ nasze postrzeganie rzeczywistości jest z
konieczności niepełne.

Renate Mayntz i in.

Przykłady:
status społeczny, rola społeczna, interakcja społeczna,
władza, klasa społeczna, kohorta demograficzna

Funkcje pojęć

• Umożliwiają komunikację (potoczną i w ramach

nauki)

• Porządkują spojrzenie na zjawiska (dostarczają

odpowiednią perspektywę)

• Pozwalają na klasyfikację i uogólnianie
• Umożliwiają budowanie teorii (stają się jej

składnikami)

2012-03-14

3

Wymogi stawiane pojęciom

• Intersubiektywizm – trwała zgoda co do treści

wyobrażeń

• Precyzja w definiowaniu pojęć
• Ekwiwalent empiryczny – pojęcia stosowane w

badaniach muszą być dostępne doświadczeniu:
bezpośrednio (demografia) lub pośrednio (za
pomocą wskaźników)

Rodzaje pojęć ze względu na treść

Pojęcia w

badaniach

społecznych

Cechy

jednostek

Samoistne

Kontekstowe

Zrelatywizowane

Cechy

zbiorowości

Integralne

Agregatywne

Cechy wytworów

ludzkich działań

2012-03-14

4

Rodzaje pojęć ze względu na treść

Ratownik GOPR

Średnia wieku w

grupie

Więzi grupowe

Kobieta

Polak

Konserwatysta

Udział studentów

socjologii w UJ

Styl zarządzania w

firmie

Ojciec

Średni dochód

gospodarstwa

Rodzaje pojęć

• jakościowe

(wielkość, stopień, ilość) i

ilościowe

(sposób, styl, rodzaj)

• jednostkowe

(pojedynczy desygnat – nazwy własne) i

ogólne

(wiele desygnatów – często stopniowalne)

• pojęcia ogólne mogą być: historyczne (określone

czasoprzestrzennie) lub uniwersalne (nie mają
określonego kontekstu historyczno-przestrzennego)

2012-03-14

5

Pojęcie klasyfikujące

Klasyfikacja dzieli zbiór przedmiotów na te, które posiadają daną
cechę i te, które jej nie posiadają (np. rolnik, nieletni,
przedsiębiorstwo państwowe).

Poprawna klasyfikacja powinna być:
• wyczerpywalna – każdy przedmiot powinien zostać

przyporządkowany do JAKIEJŚ klasy,

• rozłączna – każdy przedmiot może należeć TYLKO do jednej

klasy.

Klasyfikacja może być:
• wielostopniowa (podział administracyjny – gmina, powiat,…)
• wielowymiarowa (branża działalności gospodarczej – PKD)

Pojęcie typologizujące

Typologia składa się z dwóch rodzajów pojęć –

klasyfikującego

oraz

porządkującego

.

Przywództwo

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Charyzma

Kontrola

Empatia

Klas

yfi

ka

cja

Porządek

2012-03-14

6

Rodzaje typów

Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
• skrajnych – na wszystkich wymiarach

minimalne

bądź

maksymalne

natężenie cech

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Charyzma

Kontrola

Empatia

Rodzaje typów

Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
• czystych – na wyróżnionych wymiarach maksymalne

natężenie cech, na pozostałych minimalne

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Charyzma

Kontrola

Empatia

2012-03-14

7

Rodzaje typów

Budując typologię dąży się do wyodrębnienia kilku
typów:
• mieszanych – na wyróżnionych wymiarach

maksymalne natężenie cech, pozostałe wymiary są
bez znaczenia

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Brak

Niska

Średnia Wysoka

Charyzma

Kontrola

Empatia

Definiowanie pojęć

Definicja – wyłożenie zawartości treściowej pojęcia,
wyspecyfikowanie jej w sposób opisowy przy użyciu
określonych słów
To pewna wypowiedź określająca, jakie jest znaczenie
terminu.

Elementy definicji:

• Definiendum

– człon definiowany

• Definiens

– człon definiujący, którego sens jest

znany i za pomocą którego określa się definendum

• Spójka definicyjna o charakterze równości

2012-03-14

8

Zespół osób spokrewnionych ze sobą lub

niespokrewnionych, mieszkających razem i

wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo

domowe wieloosobowe) lub osoba

utrzymująca się samodzielnie, bez względu

na to, czy mieszka sama, czy też z innymi

osobami (gospodarstwo domowe

jednoosobowe).

Gospodarstwo

domowe

to

DEFINIENDUM

(człon definiowany)

DEFINIENS

(człon definujący)

SPÓJKA DEFINICYJNA

Dlaczego definicje są potrzebne?

Niektóre pojęcia funkcjonujące w badaniach

społecznych są rozumiane kontekstowo (np. kobieta).
Większość pojęć wymaga jednak ustalenia ich sensu.

Pozwala to na:
usunięcie wieloznaczności (np. instytucja, szkoła,

zatrudnienie;

zaostrzenie zakresu: doprowadzenie do możliwości

ustalenia dla każdego przedmiotu, czy należy do

zakresu pojęcia, czy nie (osoba młoda, członek

gospodarstwa domowego).

2012-03-14

9

Definicje

Nominalne

Sprawozdawcze

Projektujące

Regulujące

Realne

Rodzaje definicji

Rodzaje definicji

Nominalne  wypowiedzi określające językowe znaczenie danego
terminu.

• Sprawozdawcza

(analityczna) – zmierzamy do wiernego

odtworzenia sensu wyrażenia w danym języku, przez pewnych
ludzi

• Projektująca

(syntetyczna) – gdy wyrażenie nie było w danym

języku używane lub gdy ustala się dla niego nowe znaczenie
(neologizmy)

• Regulująca

– jeśli częściowo dostosowujemy się do znaczenia

wyrażenia w danym języku, a częściowo odbiegamy od niego, by
np. zaostrzyć jego zakres dla potrzeb naukowych

Realne  charakterystyka cech specyficznych wspólnych przedmiotom
składających się na zakres pewnego terminu.

2012-03-14

10

Definicje nominalne

Sprawozdawcza

Konformizm w psychologii społecznej to dopasowanie się
jednostki do nacisków grupy, społeczeństwa, organizacji,
przywódcy

Clubbing jest rozumiany przez jego uczestników jako sposób
spędzania czasu wolnego, polegający na odwiedzaniu w
ciągu jednego wieczora kilku klubów w celach rozrywkowo-
towarzyskich.

Projektująca

Przez werbatywizm będziemy rozumieć dominację
aktywności werbalnej nad intelektualną.

Regulująca

Kształcenie ustawiczne należy rozumieć jako uczestnictwo
w edukacji pozaszkolnej i samokształcenie.

Definicja realna

Opis pewnego z góry założonego zakresu rzeczywistości z
punktu widzenia cech dlań charakterystycznych. Student
to…

Błędy w definiowaniu pojęć

Tautologia (błędne koło) to definiowanie pojęcia za pomocą jego
samego. Może mieć charakter:

• bezpośredni – gdy dane wyrażenie występuje w definiendum i

definiensie

„Biurokracja to organizacja posiadająca cechy biurokratyczne.”
„Inteligencja to cecha ludzi inteligentnych.”

• pośredni – gdy ujawnia się dopiero w serii powiązanych ze sobą

definicji

„Emocja estetyczna jest to przeżywanie znaczącej formy w

dziele sztuki.”

„Znacząca forma w dziele sztuki jest to ta cecha dzieła, która

wzbudza emocję estetyczną.”

(Pawłowski, 22)

2012-03-14

11

Błędy w definiowaniu pojęć

Ignotum per ignotum to definiowanie pojęcia o nieznanym sensie
przez inne pojęcie, którego sens również jest nieznany.

• Ma charakter relatywny
• Jest błędem dydaktycznym a nie logicznym
• Często okazuje się efektem błędnego koła pośredniego

(Pawłowski, 22)

„Okrąg jest to zbiór punktów oddalonych dokładnie o zadaną

odległość od jednego zadanego punktu na płaszczyźnie.”

„Strukturalizacja to proces badawczy polegający na właściwym

ukształtowaniu i stworzeniu hierarchii struktur.”

Błędy w definiowaniu pojęć

Nieadekwatność definicji pojawić się może tylko w definicji
sprawozdawczej, gdy zakres definiensu nie jest równy zakresowi
definiendum. Definicja może być wtedy:

• za wąska

„

Robotnik jest to pracownik fizyczny zatrudniony w

przedsiębiorstwie państwowym.”

• za szeroka

„Adwokat jest to osoba wykonująca zawód prawnika.”

2012-03-14

12

Zasady tworzenia definicji

1. Definicja

nie może być tautologiczna

(definiens nie może

zawierać definiendum).

2. Definicja

nie powinna być formułowana w formie

przeczenia

.

3. Znaczenie pojęć użytych w definiens powinno być

możliwie

precyzyjne

i

jednoznaczne

.

4. Definicja musi wskazywać na

unikatowe

własności lub

jakości dotyczące tego, co jest definiowane. Musi
włączać wszystkie przypadki, których dotyczy i wyłączać
wszystkie, których nie dotyczy.

Definicje pojęciowe

Definicje operacyjne

Opisują pojęcia za pomocą

innych pojęć

Opisują zbiór procedur,

które powinien

przeprowadzić badacz w

celu ustalenia przejawów

zjawiska opisywanego

przez dane pojęcie

Definicje pojęcie a definicje operacyjne