Systemy zarządzania środowiskowego - akty prawne w ochronie środowiska

1. Krótki rys historyczny

Już w czasach największego rozkwitu Cesarstwa Rzymskiego stolica Imperium, licząca

wówczas ponad milion mieszkańców, borykała się z problemami ekologicznymi, typowymi
dla współczesnych metropolii. Nie dotyczyły one wprawdzie konsekwencji wynikających z
uprzemysłowienia i stanu techniki, lecz z tak podstawowych kwestii jak: - zaopatrzenia w
wodę, odprowadzenia ścieków, czystości powietrza czy hałasu. Z tego okresu pochodzi okre-
ś

lenie cloaca maxima jakie nadano rzece Tybr, przepływającej przez Rzym. Nie budzi ono

wątpliwości co do jego treści. Dla rozwiązania problemów gospodarki wodnej powołano za
cesarza Augusta specjalny urząd wodny, który sprawował consul aquarum oraz publiczną
służbę kontrolną - curatores aquarum, czuwającą nad przestrzeganiem ówczesnych praw w
zakresie ochrony wodociągów (akweduktów).

W czasach nowożytnych, w celu zapobieżenia narastającym zagrożeniom środowiska,

związanym zwłaszcza z rozwojem przemysłu, zaczęto wydawać ustawy o charakterze regla-
mentacyjno-ochronnym. W Europie pierwsze takie ustawy pojawiły się w Holandii (1875,
ustawa o ograniczeniu wpływu zanieczyszczeń przemysłowych) oraz w Anglii (1876, ustawa
dotycząca ochrony rzek przed zanieczyszczeniami). Na przełomie wieków IX i XX w wielu
krajach europejskich pojawiło się prawo urbanistyczne, dotyczące zasad planowania prze-
strzennego rozwoju miast, akcentujące potrzebę korelowania tego rozwoju w harmonii z lo-
kalnym środowiskiem.

Pomimo tych legislacyjnych środków zapobiegawczych, nie zdołano się ustrzec w pierw-

szej połowie XX wieku przed ekologicznymi katastrofami. W Londynie np. zmarło w 1952
roku, w ciągu kilku zaledwie dni od zanieczyszczonej atmosfery (smog) 4000 osób, a cztery
lata później 1000 osób. Znane są z tego okresu przypadki płonących rzek, zanieczyszczonych
produktami naftowymi i olejami. Były to sygnały, które wstrząsnęły światem, tym bardziej, że
nadeszły z krajów takich jak Anglia czy Holandia, gdzie stosunkowo wcześnie zwracano
uwagę na potrzebę ochrony środowiska. Abstrahując od militarnych skutków, za ekologiczną
katastrofę można również uznać konsekwencje zrzucenia bomb atomowych na Hiroszimę i
Nagasaki i skażenie środowiska spowodowane późniejszymi próbami z bronią nuklearną.

2. Zagadnienie ochrony środowiska w prawie międzynarodowym

Kryzys ekologiczny w układzie człowiek-środowisko, zarysowujący się coraz wyraźniej w

pierwszej połowie XX wieku spowodował, że problemy z nim związane znalazły się w cen-
trum zainteresowania społeczeństw i rządów wielu krajów, w tym najwyższego, światowego
forum - Zgromadzenia ONZ. Zwołana w grudniu 1968 roku, XXIII Sesja Zgromadzenia ONZ,
w całości poświęcona była problemowi ochrony środowiska. Po raz pierwszy w historii ludz-
kości zwrócono uwagę na ogólnoświatowy zasięg kryzysu, obejmujący zarówno kraje rozwi-
nięte, jak i rozwijające się. Zdano sobie przy tym sprawę z tego, że jeżeli ten proces degrada-
cji przyrody będzie kontynuowany, to przyszłe życie na ziemi zostanie poważnie zagrożone.
Stało się jasne, że wszyscy żyjemy w biosferze, której przestrzeń i zasoby, jakkolwiek ol-
brzymie, są jednak ograniczone.

Jednym z ważniejszych zadań rezolucji, uchwalonej 3.12.1968 na XXIII Sesji Zgromadze-

nia Ogólnego NZ, było zobowiązanie Sekretarza Generalnego (U Thanta) do przygotowania
specjalnego dokumentu, który by zwrócił uwagę państwom członkowskim i światowej opinii
społecznej na rangę i palącą potrzebę szukania rozwiązań w zakresie ochrony środowiska.
Raport U Thanta zatytułowany „Człowiek i jego środowisko” ukazał się 26.05. 1969 roku.
Jego treść dotyczyła:
1. informacji na temat najpoważniejszych zagrożeń dla środowiska naturalnego, występują-

cych w różnych regionach świata (identyfikacja i inwentaryzacja),

Wykład nr 2 z ekologii

2

2. klasyfikacji tych zagrożeń, występujących w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i między-

narodowej, przydatnej w polityce ochrony środowiska,

3. znaczenia zagadnień globalnych, które można rozwiązywać jedynie na drodze międzynaro-

dowych porozumień i pod warunkiem, że narody wyrażają gotowość wspólnego działania
dla wspólnego dobra,

4. potrzeby zwołania ogólnoświatowej konferencji ONZ nt. ochrony środowiska, dla której w

raporcie zawarto katalog podstawowych problemów, wymagających rozpatrzenia na forum
międzynarodowym.
W czerwcu 1972 roku odbyła się w Sztokholmie pierwsza tego typu konferencja z udzia-

łem przedstawicieli najwyższych władz ze 113 krajów, na której to ochrona środowiska pod-
niesiona została do rangi podstawowej funkcji państwa. Owocem tej konferencji był zbiór 26
fundamentalnych zasad, znany pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej w Sprawie Ochrony
Ś

rodowiska” (16.06.1972.). Na konferencji tej powołano również do życia międzynarodową

instytucję UNEP (United Nations Environmental Programm), jako wyspecjalizowaną agencję
ONZ, posiadającą swoje organy, a zwłaszcza Radę Zarządzającą z siedziba w Genewie i Se-
kretariat Rady w Nairobi (Kenia). Do dziś aktualne zasady sformułowane w Deklaracji Sztok-
holmskiej stanowią wytyczne polityki ochrony środowiska, jaką powinny prowadzić państwa
w skali lokalnej i we współpracy międzynarodowej, w zakresie rozwoju badań naukowych,
rozwiązań prawnych i techniczno-organizacyjnych, kształcenia i dokształcania.

Zasada pierwsza podkreśla prawo człowieka nie tylko do wolności i równości, ale i do od-

powiednich warunków życia, zaznaczając przy tym, że ponosi on jednocześnie poważną od-
powiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych po-
koleń.

Zasada druga mówi o potrzebie ochrony zasobów naturalnych ziemi, obejmujących powie-

trze, wodę, glebę, florę i faunę poprzez staranne planowanie przedsięwzięć gospodarczych i
odpowiednie zarządzanie zasobami.

Dalsze zasady wskazują na potrzebę wstrzymania procesu zatruwania przyrody ekotoksy-

nami, tak w skali lokalnej jak i globalnej. Wytyczne w tym zakresie znalazły swoje odzwier-
ciedlenie w wielu późniejszych konwencjach międzynarodowych, ratyfikowanych przez kraje
członkowskie ONZ, w tym i przez Polskę. Z ważniejszych należałoby wymienić:
- Konwencję Paryską (1974) o ochronie mórz i oceanów,
- Konwencję Genewską (13.07.1979, ratyfikowaną przez Polskę w 1985 roku) w sprawie

transgranicznego zanieczyszczania powietrza,

- Konwencję Wiedeńską (22.03.1985, ratyfikowaną przez Polskę w 1992 roku), o ochronie

warstwy ozonowej,

- liczne konwencje i umowy bi- i multilateralne dotyczące problemów ochrony środowiska

określonych ekosystemów, np. basenu Morza Bałtyckiego (ratyfikowaną przez polski Sejm
w 2000 roku).

Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej podkreślają również znaczenie i potrzebę ra-

cjonalnego planowania przy lokalizacji przemysłu lub rozwijaniu miast i osiedli, jako podsta-
wowego instrumentu godzenia konfliktów między potrzebami rozwoju, a potrzebami ochrony
i poprawy środowiska. Zwraca się w nich również uwagę na konieczność podejmowania wy-
siłków w dziedzinie upowszechniania wiedzy na temat zagrożeń ochrony środowiska, tak
wśród młodzieży, jak i dorosłych. Powinno się również tworzyć warunki dla swobodnego do-
stępu do wyników badań naukowych i doświadczeń w rozwiązywaniu problemów środowi-
skowych.

Każda z tych 26 zasad, mimo upływu ponad 30 lat od ich ustanowienia, zachowuje nadal

swoją aktualność. Doszły natomiast nowe, sformułowane na drugiej, ogólnoświatowej konfe-

3

rencji ONZ poświęconej ochronie środowiska, jaka odbyła się z udziałem liderów ze 179
państw w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku (następna 26.08-04.09.2002r. w Johannesbur-
gu – RPA). W programowym dokumencie tej konferencji zatytułowanym „Globalny Pro-
gram Działań”, oznaczanym też skrótem „Agenda 21” pomyślano już o potrzebach XXI wie-
ku. Program ten zarysowuje ogólnoświatową strategię ONZ zrównoważonego rozwoju spo-
łeczno-gospodarczego, zgodnego z wymogami ochrony środowiska. Obszerny ten dokument
(700 stron) definiuje zadania, a w wielu przypadkach określa również terminy ich realizacji w
najważniejszych obszarach problematyki ekologicznej. W ujęciu przedmiotowym dotyczą one
w szczególności:

1. Ochrony i wspomagania zdrowia człowieka.
2. Zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich.
3. Ochrony atmosfery.
4. Bezpiecznego wykorzystywania toksycznych substancji.
5. Gospodarowania odpadami stałymi i ciekłymi.
6. Racjonalnego gospodarowania gruntami.
7. Walki z niszczeniem lasów (ubytek lasów wynosi średnio 20 mln. ha w ciągu roku).
8. Zrównoważonego rozwoju terenów górskich, jako ważnego źródła wody i energii.
9. Ochrony i zagospodarowania zasobów słodkowodnych.
10. Ochrony i zagospodarowania mórz i oceanów (około 600.000 ton ropy zatruwa rocz-

nie wody mórz i oceanów)

11. Zachowania różnorodności biologicznej.
12. Walki z pustynnieniem i suszą.

Kolejny „Szczyt Ziemi” (26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu RPA) poświęcony był

głównie ocenie realizacji postanowień ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Niestety okres tych
10 lat przyniósł poszerzanie się obszarów nędzy i biedy, rozwarstwienia społecznego i dalszą
degradację środowiska, wzrost poziomu emisji CO

2

, zmniejszenie powierzchni lasów o 2,4%.

Wymarło ponad 800 gatunków roślin i zwierząt, a 10.000 ONZ uznała za zagrożone. Nie-
wielka skuteczność takich konferencji pozwala na ujawnienie gorzkiej prawdy, że:

- sam Szczyt to biurokratyczna machina, która utrudnia uzyskanie kompromisu,
- przeważają w nich partyjne interesy polityków, będących u władzy (np. bliskie wybory),
- o wyniku konferencji decyduje lobby przemysłowo-wojskowo-handlowe wielu krajów,
- biurokraci ONZ bardziej są zainteresowani samym procesem konferencji niż jej pozytyw-

nymi wynikami,

- organizatorzy postrzegają Szczyt jako dobry interes, inne problemy interesują ich mniej.

Pod względem prawnym, tak Deklaracja Sztokholmska, jak i „Agenda 21” nie mają takiej

mocy wiążącej dla państw, jaką mają np. umowy międzynarodowe. Stanowią one raczej zbiór
wytycznych, które powinno się uwzględniać przy opracowaniu konstytucji, formułowaniu kra-
jowych ustaw i międzynarodowych umów. Rok po konferencji w Sztokholmie, na specjalnej
sesji Rady Ministerialnej państw EWG przyjęto np. przez kraje członkowskie Europejską Kar-
tę na temat ochrony środowiska, a następnie dyrektywę Rady Wspólnoty Europejskiej, mającą
na celu ujednolicenie w krajach członkowskich ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i norm tech-
nicznych, dotyczących pośrednio lub bezpośrednio ochrony środowiska, np. notyfikacji nie-
bezpiecznych substancji chemicznych, klasyfikacji opakowań i sposobu oznakowania sub-
stancji niebezpiecznych, a także podejmowania środków zapobiegających eksportowaniu za-
nieczyszczeń poza własne granice.

3. Polskie prawo ochrony środowiska

W II RP pojawiła się już w 1919 roku Państwowa Zasadnicza Ustawa Sanitarna, określają-

ca podstawowe zasady ochrony środowiska i korzystania z jego dóbr. Dwa lata później powo-

4

łano do życia Państwowy Zakład Higieny, funkcjonujący do dziś, a w latach następnych uka-
zało się w randze rozporządzenia prezydenta RP prawo przemysłowe (1927), akt prawny bar-
dziej postępowy z punktu widzenia ochrony środowiska, niż obecnie obowiązująca ustawa o
działalności gospodarczej. W tym samym roku wydanych zostało jeszcze szereg innych roz-
porządzeń Prezydenta RP, a wśród nich rozporządzenie o zwalczaniu zaraźliwych chorób
zwierzęcych, będące do dziś aktualną podstawą prawną do sprawowania nadzoru sanitarno-
weterynaryjnego. Wraz z wieloma jeszcze innymi ustawami i rozporządzeniami, w całym
okresie II RP zbudowany został w Polsce komplementarny system aktów prawnych z zakresu
ochrony środowiska, nie ustępujący rozwiązaniom innych państw europejskich, a w niektó-
rych dziedzinach nawet je wyprzedzający.

Przez długie lata po wojnie, a w niektórych przypadkach do dziś obowiązywały i obowią-

zują nadal prawne podstawy ochrony środowiska, wykształcone w czasach II RP. Wiele po-
wojennych aktów prawnych miało charakter nowelizacji ustaw przedwojennych, jak np.: no-
welizacje prawa wodnego z 1962 i 1974 roku, ustawy o ochronie przyrody z 1949 i 1991 ro-
ku, ustawy o lasach z 1991 roku i wiele innych.

W wyniku pojawienia się dawniej nie znanych problemów ekologicznych, Sejm uchwalił

ustawy o zupełnie nowych treściach normatywnych, jak np.
- ustawa o prawie geologicznym (1960),
- ustawa o substancjach trujących (1963)
- ustawa o ochronie powietrza atmosferycznego (1966).

Charakterystyczną cechą rozwoju prawodawstwa ochrony środowiska z okresu przed ogło-

szeniem raportu U Thanta (1969), było koncentrowanie się na poszczególnych komponentach
ś

rodowiska, lub wybranych aspektach jego ochrony. Raport uświadomił konieczność zupełnie

nowego, kompleksowego podejścia do problemów ochrony środowiska. Z tych potrzeb zro-
dziła się również w Polsce legislacyjna koncepcja, całościowego ujęcia podstawowej proble-
matyki prawnej ochrony środowiska, która znalazła swój wyraz w ustawie z dnia 31 stycznia
1980 roku „O ochronie i kształtowaniu środowiska” (dalej w tekście określanej skrótowo
przez ”uoś”). Od dnia wejścia w życie tej ustawy możemy mówić, nie jak dotychczas o praw-
nych podstawach ochrony środowiska w Polsce, lecz o istnieniu polskiego prawa ochrony śro-
dowiska.

Uchwalenie „uoś” nie oznacza bynajmniej, że zakończony został definitywnie proces upo-

rządkowania obowiązującego w Polsce prawa w dziedzinie ochrony środowiska. Jej znaczenie
polega na dostosowaniu całego stanu prawnego do celów i założeń polityki państwa w zakre-
sie ochrony środowiska, zbieżnych z treścią dokumentów ONZ, o których była mowa wyżej.
W koncepcji legislacyjnej „uoś” znajduje wyraz pewnego rodzaju kompromis między „ramo-
wością” regulacji prawnej, gdy w niektórych dziedzinach określa tylko ogólne zasady, odsyła-

jąc do przepisów szczegółowych, a
„szczegółowością”, w tych dziedzi-
nach, w których ma ona charakter ko-
deksowy, stanowiąc kompleksową re-
gulację prawną bez odsyłania do prze-
pisów szczegółowych. Przy jej reda-
gowaniu zwracano szczególną uwagę
na pełną zgodność i spójność przepi-
sów „uoś” z przepisami innych ustaw,
pochodzących z wcześniejszych okre-
sów.

W Polsce w ostatnich latach (p.

wykres na rys.2.1) opracowano szereg

0

20

40

60

80

100

120

140

160

180

90 92 94 96 98

0

2

4

6

ustwy

rozporz.

Rys.2.1. Liczba aktów prawnych
(nowych i aktualizowanych) do-
tyczących ochrony środowiska,
ustanowionych w Polsce w la-
tach 1990-2007

5

aktów prawnych w randze ustaw i rozporządzeń. Problematyka ochrony przyrody znalazła też
należne sobie miejsce w Konstytucji RP, uchwalonej w 1997 roku. W związku z procesem
wchodzenia Polski do Unii Europejskiej wzrastała w latach 90-tych ubiegłego wieku liczba
aktów prawnych (ustaw i rozporządzeń), dotyczących ochrony środowiska, osiągając maksi-
mum na przełomie wieków. Po dostosowaniu naszego prawa do prawa UE liczba tych aktów
zaczęła maleć i należy oczekiwać, że w najbliższych latach będzie ona systematycznie spadać.
Najbliższe ustawy i rozporządzenia będą raczej tylko nowelizować nasz system prawny w tej
dziedzinie i dostosowywać go do zmieniających się warunków zewnętrznych.

Z ważniejszych, przyjętych przez Sejm w ostatnich kilkunastu latach, regulacji prawnych

dotyczących ochrony środowiska wymienić można ustawy:
- 1991 - O Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. 91.77.335),
- 1994 - Lasy (Dz. U. 94.79.363)
- Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U.

95.2.4)

- 1995 - Ochrona gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. 95.16.78)
- 1996 - Utrzymanie czystości i porządku w gminach (Dz. U. 96.132.622)
- 1997 - Odpady (Dz. U. 97.96.592)
- Klasyfikacja odpadów (Dz. U. 97.162.1135).

W dobie intensywnej prywatyzacji przedsiębiorstw w Polsce, jest sprawą niezwykle ważną,

aby w umowach prywatyzacyjnych umieszczano proekologiczne klauzule, uwzględniające
wyniki wcześniej przeprowadzanych przeglądów ekologicznych prywatyzowanych przedsię-
biorstw. Pomimo podejmowanych wysiłków porządkujących, stan prawny w wielu dziedzi-
nach ochrony środowiska jest nadal niezadowalający, szczególnie gdy chodzi o aspekt sani-
tarny i egzekwowanie już obowiązującego prawa (policja ekologiczna). W całości problema-
tyki gospodarczej, ochrona środowiska wciąż jeszcze zbyt często zajmuje podrzędne miejsce.

4. Uwarunkowania wymuszające konieczność włączenia problematyki ochrony środowi-

ska do systemu zarządzania przedsiębiorstw
Idea zrównoważonego rozwoju zawarta w Globalnym Programie Działań, będącym wyni-

kiem Światowej Konferencji Ekologicznej w Rio de Janeiro („Szczyt Ziemi”, czerwiec 1992),
podkreśla ścisły związek między ekonomią a środowiskiem naturalnym. Zakłada ona rozwój
gospodarczy, ale nie za cenę (wszelką cenę) niszczenia przyrody, rabunkowej eksploatacji za-
sobów naturalnych i degradacji środowiska. Każde zatem przedsiębiorstwo, perspektywicznie
myślące o przyszłości, powinno
być świadome swojego oddzia-
ływania na środowisko i konse-
kwentnie dążyć do eliminowa-
nia negatywnych dla otoczenia
skutków stosowanej technolo-
gii i nieekologicznych cech wy-
twarzanych produktów.

Przewiduje się, że w nieda-

lekiej przyszłości wszystkie
dziedziny

funkcjonowania

przedsiębiorstw będą coraz sil-
niej

musiały

uwzględniać

aspekty ochrony środowiska.
Będzie to wynikiem szeregu
uwarunkowań (p. rys. 2.2):

PODATKI, OPŁATY

OPINIA PUBLICZNA, WYBORY

U

ST

AW

Y,

Z

A

RZ

Ą

DZ

EN

IE

PO

D

A

TK

I,

O

PŁ

A

TY

ST

O

W

A

RZ

Y

SZ

EN

IA

(L

O

BB

Y

) P

R

O

DU

C

NT

Ó

W

P

O

Z

Y

SK

IW

A

N

IE

O

P

IN

I P

U

B

L

IC

Z

N

E

J

O

P

IN

IA

P

U

B

L

IC

Z

N

A

- UWRAśLIWIENIE ŚWIADOMOŚCI

EKOLOGICZNEJ

- PROEKOLOGICZNE ZACHOWANIA

- "Ekologiczne myślenie" przy planowaniu i realizacji celów
przedsiębiorstwa
- Zwiększenie proekologicznej motywacji współpracowników
- Podnoszenie odpowiedzialności w zakresie ochrony
środowiska

UWZGLĘDNIENIE EKOLOGICZNYCH

ASPEKTÓW PRZY TWORZENIU

AKTÓW PRAWNYCH I PLANÓW

GOSPODARCZYCH

SPRZĘśENIA PROEKOLOGICZNYCH ZACHOWAŃ

Rys. 2.2. Wzajemne oddziaływanie społeczeństwa, przemysłu i rzą-

du na rzecz ochrony środowiska

6

- wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństw (w szczególności młodego pokolenia),
- mnożącej się liczby aktów prawnych o restrykcyjnym wręcz charakterze,
- gotowości płacenia przez klientów wyższej ceny za wyroby proekologiczne,
- dyskryminowania technologii zanieczyszczających środowisko oraz procesów energo- i ma-

teriałochłonnych,

- konieczności dbania o image firmy, w celu pozyskiwania sympatii klientów,
- konieczności dostosowania się do wymogów UE i konwencji międzynarodowych.

Uwzględnienie w ogólnej strategii firmy działań mających na celu ochronę środowiska bę-

dzie zatem jednym z zasadniczych uwarunkowań dla rozwoju firmy. W sprawach dotyczących
ś

rodowiska nie wystarczają zatem strategie pasywne, sprowadzające się do wybiórczego

przestrzegania tylko koniecznych przepisów, a nawet godzenia się na płacenie kar za zatruwa-
nie środowiska. Nie gwarantują przedsiębiorstwu pomyślnej przyszłości również

strategie defensywne, polegające na wycofaniu z rynku wyrobów zagrażających środowisku i
rezygnacji z technologii nie spełniających wymogów ekologicznych. Dla wszystkich przed-
siębiorstw, które poważnie myślą o swojej przyszłości, podstawą działań w zakresie ochrony
ś

rodowiska muszą być strategie ofensywne i innowacyjne, skierowane na:

- stałą modernizację procesów technologicznych pod kątem ich zagrożenia dla środowiska,
- budowaniu „kultury ekologicznej” wśród załogi (szkolenie),
- nadawaniu wytwarzanym produktom walorów proekologicznych (podatność do recyklingu),
- szukaniu nowych produktów i technologii ich wytwarzania.

W nowym ujęciu spraw dotyczących zarządzania przedsiębiorstwem, problematykę ochro-

ny środowiska włącza się do kręgu spraw o strategicznym znaczeniu dla firmy. Wyrazem tego
mogą być deklaracje składane przy formułowaniu misji nowoczesnych przedsiębiorstw. Pod
pojęciem „zarządzanie środowiskiem” należy przy tym rozumieć te elementy całkowitego
procesu zarządzania przedsiębiorstwem, które określają i realizują politykę proekologiczną.
Jak dotąd spora część przedsiębiorstw w Polsce przedkłada doraźne potrzeby i zyski ponad
myślenie strategiczne. Nastąpiła jednak już integracja z UE i ona będzie coraz silniej wymu-
szać konieczność dostosowania globalnej polityki w zakresie ochrony środowiska do wymo-
gów i standardów obowiązujących państwa członkowskie. Konieczne jest zatem wprowadze-
nie i efektywne egzekwowanie odpowiednio skonstruowanych instrumentów prawno-
ekonomicznych, czyniących opłacalną wszelką działalność służącą ochronie środowiska i sku-
tecznie zniechęcających do podejmowania działań jemu szkodzących.

5. Światowe standardy z zakresu zarządzania środowiskowego:

Normy BS7750, EMAS, ISO 14000
W latach 70-tych ubiegłego wieku rozpoczęły się pierwsze audyty środowiskowe w pół-

nocnoamerykańskim przemyśle chemicznym. Ze względu na duże zagrożenie dla środowiska
ze strony przedsiębiorstw tej gałęzi przemysłu i presję społeczeństwa, idea sformalizowanej
kontroli działalności przedsiębiorstw przemysłowych zaczęła się upowszechniać także w Eu-
ropie. W latach 80-tych rozpoczęła pracę specjalna komisja EU, która w 1991 roku doprowa-
dziła do przyjęcia przez kraje członkowskie rozporządzenie w sprawie EKO-Audytu. W za-
kresie zarządzania przedsiębiorstwem uwzględniającym aspekty środowiskowe, popularne są
obecnie w Europie trzy inicjatywy normalizacyjne. Najstarszą z nich jest brytyjska norma
BS7750 (British Standards), opublikowana w 1992 roku, dotycząca elementów systemu EMS
(Environmental Management System) zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie.

System tego rodzaju umożliwia firmom określenie i opracowanie procedur służących usta-

leniu środowiskowej polityki i jej celów oraz sposobu ich osiągania w zgodności z innymi ce-
lami przedsiębiorstwa. W odróżnieniu od późniejszych norm, BS ogranicza się do sektorów
produkcyjnych, wydobywania surowców, gospodarki energetycznej i zarządzania odpadami.

7

Korzystając z doświadczeń brytyjskich, nieco później, bo od 23 czerwca 1993 roku, z my-

ś

lą o obszarze obowiązywania obejmującym wszystkie kraje Unii Europejskiej, opublikowano

normę EEC 1836/93, znaną pod kryptonimem EMAS (Eco-Mamagement and Audyt Sche-
me), zawierającą wytyczne umożliwiające przedsiębiorstwom o dowolnym profilu działalno-
ś

ci gospodarczej osiągnięcie i prezentowanie swojej przyjaznej środowisku działalności.

Norma EMAS jest podobna do BS i tak jak ona stawia wysokie wymagania przedsiębior-
stwom. Jej charakter jest restrykcyjny, wzorowany na ustawodawstwie niemieckim.

Zasadniczym celem EMAS jest promowanie ciągłego rozwoju prośrodowiskowej działal-

ności. Firmy chcące uzyskać certyfikat EMAS muszą wykazać się efektywną polityką w za-
kresie ochrony środowiska, utworzeniem systemów realizacji tej polityki, które regularnie au-
dytowane będą dostarczały opinii publicznej obiektywnych informacji o prowadzonych dzia-
łaniach proekologicznych.

Zarówno BS jak i EMAS nie chronią przedsiębiorstwa przed kontrolą i egzekwowaniem

kar przez instytucje i urzędy stojące na straży przestrzegania obowiązującego w danym kraju
prawa odnoszącego się do spraw ochrony środowiska. Fundamentalnym natomiast aspektem
obu regulacji jest to, że przewidują one zintegrowanie środowiskowego zarządzania z innymi
stosowanymi w przedsiębiorstwie systemami zarządzania, np. z systemem zarządzania jako-
ś

cią (QMS = Quality Management System), finansami, produkcją itp. w jeden globalny i

spójny system zarządzania przedsiębiorstwem.

5.1. Geneza norm ISO 14000

Podobnie jak to było i nadal jest w przypadku normy ISO 9000, norma ISO 14000 w dużej

mierze wynika z wymagań rynku. Normy te wymuszają określone zachowania producentów i
usługodawców, związane z koniecznością podejmowania wysiłku organizacyjnego, którego
celem jest uzyskanie certyfikatów ISO 9000 lub ISO 14000. Posiadanie takich certyfikatów
jest pewnego rodzaju demonstracją zdolności organizacyjnych przedsiębiorstwa do spełnienia
określonych wymagań w zakresie zapewnienie jakości (ISO 9000) czy ochrony środowiska
(ISO 14000).

W przypadku sfery związanej z ochroną środowiska wymuszenia zdeterminowane są

wspomnianym już wzrostem świadomości ekologicznej społeczeństw i proekologicznymi za-
chowaniami konsumentów. Zmuszają one producentów do zwiększenia dbałości o ochronę
ś

rodowiska nie tylko poprzez proekologiczną modernizację procesów wytwórczych, ale rów-

nież przez produkcję wyrobów, których użytkowanie i likwidacja w najmniejszym, możliwym
do uzyskania stopniu, będzie obciążać środowisko. Niemały też wpływ wymuszający proeko-
logiczną strategię rozwoju przedsiębiorstw mają uregulowania prawne i podatkowe, stosowa-
ne coraz powszechniej, zwłaszcza w krajach zachodnich. Przykładem w tej mierze jest nie-
mieckie prawo dotyczące branży motoryzacyjnej, sprowadzające się do rozciągnięcia odpo-
wiedzialności producenta za wyrób w całym cyklu jego użytkowania, łącznie z konsekwen-
cjami dla środowiska, wynikającymi z jego likwidacji. Coraz częściej również sami produ-
cenci, bez zewnętrznych czynników wymuszających, dostrzegają możliwość obniżenia kosz-
tów swej działalności przez zmianę technologii. Zmiany te dotyczą zarówno energo- jak i ma-
teriałochłonności procesów oraz ograniczenia ilości odpadów powstających w tych procesach.

Dlatego to równolegle z inicjatywami legislacyjnymi, podejmowanymi w krajach wysoko

rozwiniętych (USA, Anglia, EU), organizacja ISO (Internationale Standard Organisation) po-
wołała Strategiczną Grupę d/s. Środowiska (SAGE), której powierzono opracowanie między-
narodowych norm zawierających standardy w zakresie zarządzania środowiskowego, oceny
przedsiębiorstw pod względem ich środowiskowej polityki i działalności, a także środowi-
skowej oceny wytwarzanych produktów. W ramach tej grupy utworzony został w roku 1993
Komitet Techniczny ISO/TC 207 „Environmental Management System” (EMS), który zlecił

8

opracowanie normy ISO serii 14000 sześciu podkomitetom. Normy te, podobne do norm
ISO 9000, określają standardy zarządzania, a nie standardy działalności. Pierwsza z tej serii
norma ISO 14001, która pojawiła się jesienią 1996 roku, zawiera główne wymagania w zakre-
sie rozwoju i wdrożenia EMS, jakie muszą być spełnione przy występowaniu o certyfikację.
Charakterystykę dotychczas opracowanych norm z serii 14000 przedstawiono w tabelarycz-
nym ujęciu poniżej. Dwie najważniejsze z nich to:
- ISO 14001, dotycząca systemów zarządzania środowiskowego, zawiera stosowne specyfika-

cje i wytyczne stosowania,

- ISO 14004, dotycząca ogólnych wytycznych co do zasad zarządzania środowiskowego, sys-

temów i technik wspomagających.

Tabela 2.1 CHARAKTERYSTYKA NORM ISO serii 14000

STANDARD

NAZWA (OPIS)

14000

Przewodnik na temat zasad zarządzania środowiskowego, technik wspomagających i syste-
mów

14001

Norma ta zawiera główne wymagania dla rozwoju i wdrożenia systemu zarządzania środowi-
skowego, w ramach którego można dokonać certyfikacji. Dotyczy to wszystkich organizacji
bez względu na wielkość, rodzaj prowadzonej działalności lub lokalizacji. Wykorzystać ją
można do polepszenia działalności proekologicznej oraz integracji projektowanego systemu
zarządzania środowiskowego z istniejącymi procedurami i polityką.

14004

Wytyczne, zasady oraz techniki wspierające przedsiębiorstwo w inicjowaniu, wdrażaniu i lub
ulepszaniu ESM. Norma skupia się na elementach EMS (SZŚ) i dostarcza praktycznych porad,
jak wdrażać taki system. Zasady EMS zawierają wytyczne i wymagają zaangażowania w cią-
gły rozwój i ocenę działalności środowiskowej

14010

Norma określa ogólne zasady audytu środowiskowego. Dostarcza wytycznych dla przedsię-
biorstw, audytorów i klientów w zakresie ogólnych zasad niezbędnych dla przeprowadzenia
audytu

14011

Dotyczy procedury audytu środowiskowego. Zawiera wytyczne dla przedsiębiorstw w zakresie
określenia i ciągłego realizowania polityki środowiskowej, celów standardów i wymagań. Pro-
cedury audytu zostały określone w celu planowania i przeprowadzania kontroli funkcjonowa-
nia EMS, a także w celu określenia jego rezultatów.

14012

Określa kryteria kwalifikacyjne dla audytorów środowiskowych. Mają one zastosowanie za-
równo dla audytorów zewnętrznych, jak i wewnętrznych oraz audytora wiodącego.

14013

Zawiera programy zarządzania audytem środowiskowym.

14014

Wytyczne odnoszące się do wstępnego przeglądu środowiskowego.

14015

Wytyczne w zakresie środowiskowej oceny zakładu

14020

Określa cele i zasady środowiskowego znakowania i etykietowania

.

14021

Pojęcia i definicje w zakresie samodeklaracji i żądań środowiskowych.

14022

Dotyczy rodzaju i zasad stosowania symboli.

14023

Określa metodologię testowania i weryfikacji.

14024

Podaje praktyczny program, zasady i wytyczne w zakresie środowiskowego znakowania i ety-
kietowania

14030

Zawiera standardy oceny działalności środowiskowej.

14031/32

Wytyczne w zakresie oceny działalności środowiskowej, systemu zarządzania i jego powiązań
ze środowiskiem.

14040-43

Dotyczy ogólnych zasad i praktyki analizy cyklu życia produktów (inwentaryzacja, analiza,
ocena, oddziaływania, interpretacja)

14050

Słownik i definicje

14060

Przewodnik odnośnie do włączenia aspektów środowiskowych do standardów produktu

Ogólnie, wymagania stawiane przez normę ISO 14000 można określić jako bardziej łagod-

ne w porównaniu ze standardami BS i EMAS. Norma ISO 14000 wymaga np. tylko identyfi-

9

kacji znaczących aspektów środowiskowych, powiązanych z działalnością zakładu. Nie wy-
maga, a jedynie sugeruje, aby program zarządzania środowiskowego miał narzucone ramy
czasowe. Nie odnosi się ona również do działalności środowiskowej kooperantów i dostaw-
ców. Norma nie wymaga również szczegółowego przeglądu środowiskowego ani obligatoryj-
nego raportowania celu, zadań środowiskowych i wyników kontroli ich realizacji oraz aktual-
nego stanu. Jednym z najważniejszych celów wdrażania systemu zarządzania środowiskowe-
go przez organizację jest ochrona środowiska. Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony środowiska”
oznacza to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie
równowagi przyrodniczej. Normy ISO 14000, wzorowane na opracowanych wcześniej i sze-
roko stosowanych normach ISO 9000, oparte są na tych samych czterech założeniach:
- dobrowolności stosowania przez przedsiębiorstwa (norma nie jest obligatoryjna),
- dążeniu do ciągłego doskonalenia (poprawy),
- uniwersalności strukturalnego systemu (EMS), przystosowanego do powszechnego zastoso-

wania, niezależnie od wielkości i rodzaju przedsiębiorstwa,

- możliwości kontroli i sprawdzenia funkcjonowania systemu.

Obecnie w Unii Europejskiej wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego wg ISO

14001 jest uznawane jako spełnienie wymagań Rozporządzenia 1836/93 (EMAS), pod wa-
runkiem sporządzenia raportu (Public Statement) o funkcjonowaniu firmy w odniesieniu do
jej oddziaływania na środowisko. Dlatego też wdrożenie ISO 14001 jest praktycznie równo-
znaczne z wpisaniem do rejestru EMAS. Można też wprost skorzystać z doświadczeń EMAS
przy wdrażaniu ISO 14000.

5.2. Model systemu zarządzania środowiskiem wg ISO 14001

Wymagania normy wyszczególnione są w tabeli (p. tabela 2.2) i oznaczone kolejnymi

punktami.

Jak widać, podstawowymi elemen-
tami systemu zarządzania środowi-
skiem wg normy ISO 14001:2004,
rozbitymi na podpunkty, są:
- Polityka środowiskowa
- Planowanie
- Wdrożenie i funkcjonowanie
- Sprawdzanie i działania korygujące
- Przegląd dokonywany przez kie-

rownictwo

Norma zawiera wymagania, które

można poddać obiektywnemu prze-
glądowi i ocenie dla potrzeb certyfi-
kacji. Stosowanie jej jest uzasadnione
gdy organizacja (przedsiębiorstwo,
firma) chce zademonstrować i za-
pewnić klientów, że ma wdrożony
skuteczny system zarządzania środo-
wiskiem. System ten zakłada wpro-
wadzenie niekończącego się łańcucha
(pętli) działań mających na celu cią-
głe doskonalenie zarządzania środo-
wiskiem i włączenia w te działania

Tab.2.2 Wymagania normy ISO 14001:2004

Punkt

normy

Nazwa punktu

4.1

Wymagania ogólne

4.2

Polityka środowiskowa

4.3

4.3.1
4.3.2
4.3.3

Planowanie
Aspekty środowiskowe
Wymagania prawne i inne
Cele, zadania i programy

4.4

4.4.1
4.4.2
4.4.3
4.4.4
4.4.5
4.4.6
4.4.7

Wdrażanie i funkcjonowanie

Zasoby, role, odpowiedzialność i uprawnienia

Kompetencje, szkolenie i świadomość
Komunikacja
Dokumentacja
Nadzór nad dokumentami
Sterowanie operacyjne
Gotowość i reagowanie na awarie

4.5

4.5.1
4.5.2
4.5.3
4.5.4
4.5.5

Sprawdzanie
Monitorowanie i pomiary
Ocena zgodności
Niezgodność, działania koryg. i zapobiegawcze
Nadzór nad zapisami
Audyt wewnętrzny

4.6

Przegląd zarządzania

10

wszystkich osób danej organizacji (p. rys. 2.3). Analogicznie jak system zarządzania jakością,
wchodzi on głęboko w całość zarządzania i jest mocno sformalizowany.

Elementy systemu zarządzania środowiskiem wg norm ISO 14000 mają bardzo dużo cech

wspólnych z opracowanym wcześniej (1988) przez Amerykańską Agencję ds. Ochrony Śro-
dowiska, Programem Czystej Produkcji (o programie tym później). Należą do nich:

- uzyskanie poparcia kierownictwa,
- formalne zadeklarowanie przez kierownictwo gotowości przystąpienia do realizacji pro-

gramu i wdrożenia postanowień normy,

- opracowanie polityki ekologicznej, określenie jej celów i planowanie realizacji,
- informowanie i szkolenie pracowników,
- stworzenie systemu „ciągłego ulepszania” i warunków dla jego realizacji,
- przeprowadzanie okresowych ocen skuteczności funkcjonowania,
- dokumentowanie prowadzonych działań,
- zaangażowanie wszystkich pracowników organizacji do realizacji opracowanej polityki

ekologicznej.

Rys. 2.3. Łań-
cuch pętli dzia-
łań mających na
celu ciągłe do-
skonalenie za-
rządzania
ś

rodowiskowego

Poniżej zostaną skrótowo omówione elementy systemu zarządzania środowiskowego zazna-
czone na rys. 2.3 oraz przedstawione w tabeli 2.2.

5.2.1. Wymagania ogólne

Organizacja, przez którą rozumie się spółkę, korporację, firmę, przedsiębiorstwo, organ

władzy lub instytucję, powinna ustanowić, udokumentować, wdrożyć, utrzymywać i ciągle
doskonalić system zarządzania środowiskowego, którego szczegółowe wymagania podane są
w dalszych punktach tabeli 2.2.

5.2.2. Polityka środowiskowa

Polityka środowiskowa, czyli zasadnicza część systemu, jest to deklaracja organizacji doty-

cząca jej intencji, zamierzeń i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności śro-
dowiskowej, określająca ramy i cele tych działań. Musi ona uwzględniać specyfikę oddziały-
wania organizacji na środowisko. Musi być formułowana szczegółowo, a nie ogólnie, nie mo-
ż

e być przydatna jednocześnie np. dla piekarni i galwanizerni. Trzeba zatem przy jej tworze-

niu przeanalizować specyfikę funkcjonowania organizacji z punktu widzenia: stosowanych
metod minimalizowania oddziaływania na otoczenie, gospodarki odpadami, wykorzystania
energii, współpracy z dostawcami, strategii transportu. W myśl wymagań normy, politykę
ekologiczną danej organizacji musi zdefiniować kierownictwo najwyższego szczebla, które
przy jej ustalaniu powinno wziąć pod uwagę aby:

Polityka środowisko-

wa

(zadania kierownic-

twa)

Planowanie

przedsięwzięć

Ciągłe dosko-

nalenie

Sprawdzanie i

korygowanie

Wdrażanie i funkcjo-

nowanie

11

•

była ona odpowiednia do charakteru, skali i rodzaju oddziaływań ekologicznych, wynikają-
cych ze stosowanych technologii czy świadczonych usług, a także dotyczących samego
produktu,

•

wykazywała zaangażowanie w ciągłe usprawnianie procesów i minimalizację zanieczysz-
czeń (odpadów),

•

zawierała zobowiązanie do spełnienia odpowiednich przepisów prawnych i innych wyma-
gań,

•

określała ramy czasowe dla wyznaczania i przeprowadzania okresowych przeglądów celów
i zadań ekologicznych,

•

była dokumentowana, wdrożona i kontynuowana oraz przekazywana do wiadomości
wszystkim pracownikom i społeczeństwu (była publicznie dostępna).
Mając na uwadze przewidziane w normie ISO 14000 weryfikowanie przez zewnętrznego

audytora wypełnienie zobowiązań podjętych w deklaracji, wymagania polityki ekologicznej
powinny uwzględniać możliwości ich osiągnięcia przez organizację. Cele tej polityki, jak i
osiągane wyniki powinny być komunikowane i udostępnione pracownikom, społeczeństwu i
wszystkim zainteresowanym stronom.

Poniżej wyjątek z „Polityki środowiskowej”, firmy „Poszukiwanie Nafty i Gazu (PNiG)”,

zawierającej w całości tylko jedną stronę tekstu, w której przedstawiono zakres działalności
firmy i zapewnienie o wnikliwej identyfikacji wpływu działalności firmy na środowisko, ale
podano także deklarację, że:
Biorąc pod uwagę postęp techniczny i naukowy, wymagania i oczekiwania naszych klientów –
szczególna uwaga będzie skierowana na to, aby:

•

stosować wszystkie zabezpieczenia mogące zapobiec nadzwyczajnym zagrożeniom środo-
wiska, w tym awariom ekologicznym z wierceniem za bituminami,

•

obniżać ilość wytwarzanych odpadów, w tym odpadów wiertniczych,

•

obniżać zużycie czynników energetycznych oraz wody na cele przemysłowe,

•

racjonalizować zużycie materiałów,

•

zmniejszać emisję zanieczyszczeń do powietrza,

•

chronić glebę i wody podziemne,

•

spełniać wszystkie przepisy prawne w dziedzinie ochrony środowiska,

•

oceniać, na etapie podejmowania decyzji, potencjalny wpływ na środowisko nowych pro-
jektów,

•

ś

ledzić i oceniać oddziaływanie usług transportowych i remontowych na środowisko,

•

współpracować z kooperantami stosującymi zasady systemu zarządzania środowiskowego.

Nasze poczucie odpowiedzialności i chęć utrzymywania dobrych stosunków z otoczeniem po-
wodują, że będziemy:

•

stale kształcić, szkolić i motywować naszych pracowników, aby wywiązywali się ze swoich
zadań i działań w sposób świadomy i odpowiedzialny za środowisko,

•

udostępniać wszystkim zainteresowanym stronom informacje o działaniach na rzecz śro-
dowiska,

•

prowadzić otwarty dialog z pracownikami i społeczeństwem o dręczących ich obawach co
do potencjalnych zagrożeń związanych z naszą działalnością.
Są to zatem, można powiedzieć, intencje i pobożne życzenia firmy, które jednak muszą być

spełnione i których wykonanie będzie sprawdzane.

5.2.3 Planowanie

Norma ISO obliguje organizację do ustanowienia programów osiągania celów i realizacji

zadań. Mają one najczęściej charakter harmonogramów, które dla poszczególnych zadań okre-
ś

lają osoby (zespoły) odpowiedzialne za ich realizację, za przeznaczone środki i terminy reali-

12

zacji. Planowanie ma zatem na celu sformułowanie planu działania zmierzającego do realiza-
cji polityki środowiskowej. Przy opracowywaniu planu wdrożenia polityki środowiskowej da-
nej organizacji powinno wziąć się pod uwagę:

•

Aspekty środowiskowe to elementy działania organizacji, które mogą wzajemnie oddzia-
ływać na środowisko. Należy zatem zidentyfikować wpływ na środowisko wynikający z
działalności, z cech produktów lub usług świadczonych przez daną firmę. Jest to proces,
który musi uwzględniać przeszłe, aktualne i potencjalne przyszłe oddziaływanie organiza-
cji na środowisko. Liczba zidentyfikowanych aspektów środowiskowych powinna być
możliwie jak największa, każdy z nich dokładnie opisany pod względem potencjału zagro-
ż

enia, by móc na tej podstawie określić hierarchię ważności i kolejność realizacji przed-

sięwzięć proekologicznych. Z aspektem środowiskowym wiąże się pojęcie wpływu na śro-
dowisko, przez które rozumie się każdą zmianę w środowisku, korzystną lub niekorzystną.
Dla przykładu jeżeli elementem działań organizacji jest transport to aspektem środowisko-
wym jest zużycie energii (paliwa), a wpływem środowiskowym jest efekt cieplarniany (emi-
sja CO

2

), zakwaszenie atmosfery i gleby (tlenki azotu), hałas. Określenia aspektu i wpływu

są bardzo szerokie, norma wymaga identyfikacji tylko tych aspektów, które mogą mieć
„znaczący” wpływ na środowisko, które można nadzorować i na które można wpływać.
Istnieją różne metody oceny aspektu środowiskowego. Najprostsza metoda to „input-
output” (wejść-wyjść). W metodzie tej dla każdego obszaru działalności firmy (zaopatrze-
nie, wytwarzanie, pakowanie, magazynowanie, transport i inne) tworzy się listę wejść i
wyjść. Na wejściach uwzględnia się wszystkie czynniki związane z zaopatrzeniem organi-
zacji (energia, surowce, narzędzia), a na wyjściach rejestruje się produkty, odpady, ścieki,
hałas itd. Po opracowaniu takiej listy każdemu aspektowi przyporządkowuje się wpływ na
ś

rodowisko. Kolejny etap to wyodrębnienie tych wpływów, które można uznać za znaczą-

ce. Do oceny tych wpływów stosuje się często metodę punktową, która uwzględnia czę-
stość i rozmiar szkód powodowanych przez dany wpływ.

•

Wymagania prawne i inne. Dla zachowania zgodności z przepisami, organizacja powinna
sobie przyswoić wymagania prawne odnoszące się do jej działalności, wytwarzanych przez
nią produktów, czy świadczonych usług. Jeżeli zewnętrzne normy nie odpowiadają potrze-
bom organizacji lub nie istnieją, to należy opracować i stosować własne kryteria i prioryte-
ty, które w połączeniu z normami zewnętrznymi pomagają w opracowaniu zadań i celów.
Przy identyfikowaniu wymagań prawnych należy wziąć pod uwagę ogólne przepisy doty-
czące środowiska, szczególne przepisy dotyczące działalności organizacji, jej wyrobów i
usług, przepisy branżowe, ale też licencje, autoryzacje i pozwolenia. Przepisy te należy śle-
dzić, bowiem ulegają one częstym zmianom.

•

Cele zadania i programy. Cele i zadania muszą być zgodne z polityką środowiskową i
uwzględniać zidentyfikowane wpływy ekologiczne, jak i wnioski z przeglądów środowi-
skowych. Ważną rzeczą jest, aby po ustaleniu zadań i celów określić wymierne wskaźniki
działalności ekologicznej, które mogą służyć za podstawę systemu ocen działalności eko-
logicznej. Przykładowymi wskaźnikami mogą być: ilość zużytych surowców i energii na
jednostkę produkcji, wielkość emisji CO

2

, NO

x

, procent odpadów zawróconych do ponow-

nego przerobu, wielkość inwestycji na ochronę środowiska itp. Przy formułowaniu wyma-
gań, które stawia się celom i zadaniom, należy wziąć pod uwagę pięć czynników, które w
literaturze angielskojęzycznej określa się skrótem „SMART” Zatem cele i zadania powin-
ny być:

S - (specific) - specyficzne, czyli dostosowane do specyfiki danej organizacji, do sytuacji w

jakiej się znajduje, uwzględniać punkt widzenia stron zainteresowanych – udziałowców,
władz lokalnych, społeczności lokalnej, pracowników.

13

M - (measurable) - mierzalne, czyli wyrażone za pomocą wielkości liczbowych, co umożli-

wia porównywanie i analizę osiągnięć, choć nie zawsze jest to możliwe

A - (accepted) - akceptowane, a więc takie, które są uznane przez wykonawców (brak akcep-

tacji ze strony pracowników utrudnia realizację zadań i celów),

R – (realistic) – realistyczne, czy możliwe do osiągnięcia z punktu widzenia posiadanych

zasobów, uwarunkowań technologicznych i biznesowych. Zadania nie powinny być zbyt
ambitne,

T – (time-bound) - związane z czasem, czyli ich realizacja powinna mieć określone ramy

czasowe, szczególnie kończyć się w określonym terminie.

Wymienione cele i zadania powinny zostać przydzielone odpowiednim szczeblom, służ-
bom czy pracownikom, a nie tylko organizacji jako całości. Powinny być dokumentowane
z przydzieleniem środków i ustaleniem terminów ich osiągnięcia.

5.2.4 Wdrażanie i funkcjonowanie

Skuteczne wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego (SZŚ) wymaga przygotowania

ś

rodków i mechanizmów wspomagających, w zależności od poziomu organizacyjnego i tech-

nicznego, na jakim znajduje się organizacja. Powinno się przy tym określić:

•

Strukturę SZŚ, zasoby, role i odpowiedzialność personalną za realizację zadań wynikających
z przyjętej polityki ochrony środowiska. Kierownictwo powinno zapewnić środki niezbędne
do jej wdrożenia i nadzór nad SZŚ. W praktyce sprowadza się to do precyzyjnego opisania
zadań związanych ze wszystkimi stanowiskami, przypisania tym stanowiskom odpowie-
dzialności i uprawnień odnoszących się do zagadnień związanych z zarządzaniem środowi-
skowym. Zadania te mają być nie tylko określone, lecz udokumentowane i zakomunikowa-
ne.

•

Zakres niezbędnego szkolenia, podnoszenia świadomości i kompetencji. Troska ta dotyczy
nie tylko własnej załogi, ale objąć nią trzeba również pracowników obcych firm wykonują-
cych pracę na terenie danej organizacji oraz firm kooperujących, których praca może mieć
znaczący wpływ na środowisko. Odpowiedni pracownicy muszą uzyskać potrzebne kwali-
fikacje, być przeszkoleni i świadomi swojej roli w systemie zarządzania środowiskowego.
Należy zwracać uwagę na rozwój niektórych umiejętności pracowników oraz na kreowanie
odpowiednich postaw.

•

Komunikowanie. Norma ISO 14001 wymaga aby organizacja ustanowiła i utrzymywała
procedurę komunikowania wewnętrznego i zewnętrznego w odniesieniu do aspektów śro-
dowiskowych i SZŚ. Formy mogą przy tym być różne: roczne sprawozdania, publikacje,
internet, organizowanie otwartych dni, a wewnętrznie poprzez komunikaty na tablicach
ogłoszeń, biuletyny, pocztę elektroniczną. Należy ustalić które informacje muszą koniecz-
nie dotrzeć do danej grupy pracowników, bowiem nadmiar nieistotnych informacji powo-
duje, że są one ignorowane.

•

Sposób dokumentowania SZŚ. Organizacja powinna ustanowić i systematycznie prowadzić
dokumentację w formie zapisu na papierze lub na nośnikach elektronicznych, opisującą
funkcjonowanie podstawowych elementów SZŚ. Choć norma ISO 14001 nie wymaga, jak w
przypadku normy ISO 9000, prowadzenia księgi zarządzania środowiskiem, to w praktyce
jest ona często sporządzana, co poprawia przejrzystość dokumentacji i usprawnia system.
Sposób tworzenia dokumentacji jest dość elastyczny, jednak dokumentacja ta powinna być
czytelna, datowana i przechowywana w uporządkowany sposób przez określony czas. Cha-
rakter dokumentów może być różny, w zależności od wielkości i złożoności organizacji.
Wygodnym i nowoczesnym sposobem prowadzenia i nadzorowania dokumentacji dotyczą-
cej zarządzania środowiskowego jest korzystanie ze specjalistycznych programów kompute-
rowych. Dokumentacja nie może być traktowana marginalnie, bowiem przede wszystkim na

14

jej podstawie audytorzy formułują swoje wnioski w procesie certyfikacji systemu zarządza-
nia środowiskowego. Zwykle dokumentacja jest trzypoziomowa: poziom strategiczny opisu-
je ogólnie system i podaje odnośniki do dokumentów szczegółowych poziom taktyczny to
przede wszystkim procedury systemu, które opisują przepływ materiałów i informacji, oraz
poziom operacyjny to głównie instrukcje opisujące krok po kroku określone czynności.

•

Sterowanie operacyjne. Organizacja powinna określić te operacje i działania, które są zwią-
zane ze zidentyfikowanymi, w przypadku danego zakładu, aspektami środowiskowymi.
Sterowanie operacyjne koncentruje się zazwyczaj na trzech kategoriach działań:
- na działaniach zapobiegających zanieczyszczaniu i chroniących zasoby naturalne,
- codzienne działania menedżerskie, zapewniające zgodność realizowanych procesów z

wymaganiami wewnętrznymi i zewnętrznymi,

- strategicznych działaniach będących wynikiem przewidywania i reagowania na zmienia-

jące się wymagania odnośnie ochrony środowiska.

•

Sytuacje awaryjne. Organizacja powinna ustanowić i utrzymać procedury identyfikowania
potencjalnie możliwych wypadków i sytuacji awaryjnych oraz sposób reagowania na awa-
rie mogące spowodować zagrożenie dla środowiska. Plany postępowania na wypadek za-
grożeń i awarii powinny zawierać między innymi: listę osób odpowiedzialnych, szczegóły
dotyczące odpowiednich służb, informacje w kwestii łączności wewnętrznej i zewnętrznej,
oraz rodzaju działań podejmowanych w przypadku poszczególnych zagrożeń, informacje o
niebezpiecznych materiałach, plany szkoleń. Organizacja powinna okresowo sprawdzać
procedury postępowania w sytuacjach awaryjnych, czyli zaplanować odpowiednie ćwicze-
nia. Dotyczy to szczególnie przypadku gdy w zakładzie stosuje się substancje niebezpiecz-
ne.

5.2.5. Sprawdzanie i działania korygujące

Sprawdzanie i działania korygujące są kluczowymi elementami SZŚ, zapewniającymi

zgodność działania z określonym programem zarządzania środowiskiem. Zgodnie z normą
ISO 14001, organizacja powinna ustanowić i utrzymać udokumentowane procedury w celu
regularnego monitorowania i pomiarów kluczowych charakterystyk swoich operacji i działań
mogących mieć znaczący wpływ na środowisko. W pomiarach należy stosować środki za-
pewniające wiarygodność. Ważne jest by kontrolowanie określonych wskaźników było proce-
sem ciągłym, a uzyskiwane wyniki obiektywne, sprawdzalne i powtarzalne.

Norma ISO 14001 zaleca opracowania procedury okresowej oceny zgodności struktury z

ustawodawstwem i przepisami prawnymi. Jest to rodzaj audytu fragmentu systemu zarządza-
nia środowiskowego. Jeżeli wyniki prowadzonych działań różnią się zamierzonych, a prze-
bieg procesów różni się od zaplanowanych należy podjąć działania korygujące i zapobiegaw-
cze.

Stwierdzenia i zalecenia wynikające z przeprowadzanych audytów, przeglądów lub sygna-

łów przekazywanych przez personel, powinny być udokumentowane ze wskazaniem co należy
zrobić, kto to ma wykonać i jakimi środkami. Działania korygujące i zapobiegawcze muszą
być dostosowane do skali problemu oraz współmierne do wywołanego wpływu środowisko-
wego.

Norma ISO 14001 przewiduje również prowadzenie systematycznych zapisów dotyczących

szkoleń oraz wyników audytów i przeglądów. Poza wymienionymi już kwestiami obejmują
one między innymi: informacje o dostawcach i surowcach, o skargach, procesach sądowych i
incydentach ze społecznością lokalną, o prowadzonych badaniach w zakresie ochrony środo-
wiska.

Podobnie jak w przypadku normy ISO 9000, dotyczącej systemu zapewnienia jakości, au-

dyty wewnętrzne przeprowadza się w celu potwierdzenia zgodności systemu z wymaganiami

15

normy oraz skuteczności jego wdrożenia, jak i wypełnienia zadań określonych w polityce śro-
dowiskowej danej organizacji. Kwestia bezstronności, szczególnie w małych firmach, wyma-
ga by w audycie uczestniczyła osoba nie związana zawodowo z tą firmą. Raporty z audytów
powinny być wykorzystywane przez kierownictwo do oceny funkcjonowania systemu. O czę-
stotliwości przeprowadzania audytów decyduje charakter działalności organizacji i potencjal-
ne zagrożenia dla środowiska wynikające z tej działalności. Praktyka wykazuje, że przepro-
wadzenia audytu przynajmniej raz w roku jest niezbędnym minimum. Zalecane są okresy pół-
roczne.

5.2.6. Przegląd wykonywany przez kierownictwo

Najwyższe kierownictwo organizacji powinno, z określoną przez siebie częstotliwością

dokonywać przeglądu SZŚ w celu zapewnienia by system ten był zawsze odpowiedni i efek-
tywny. Efektem przeglądu powinna być modyfikacja polityki ekologicznej i ulepszanie SZŚ
uwzględniające: wyniki audytu, zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne (np. prawne) oraz
zaangażowanie firmy w ciągłe ulepszanie. Podobnie jak w przypadku audytów, norma nie
określa częstotliwości przeglądów, ale większość jednostek certyfikujących wymaga aby były
one przeprowadzane najmniej raz w roku.

Przeglądy powinny być dokumentowane raportami, które zawierają odpowiednie wnioski

prowadzące do ciągłego doskonalenia SZŚ. Treść raportu powinna być przekazywana do zain-
teresowanych komórek organizacyjnych wewnątrz organizacji, a także stanowić podstawę do
przygotowania informacji na zewnątrz organizacji.

5.2.7. Certyfikowanie

Zakład chcący uzyskać certyfikat normy ISO 14000 dla opracowanego przez siebie SZŚ,

musi się zwrócić o nadanie takiego certyfikatu do jednej z renomowanych i akredytowanych
jednostek. W Polsce jednostką udzielającą akredytacji jest Polskie Centrum Akredytacji.
Udzieliło ono Dotą akredytacji sześciu jednostkom wśród których jest np. Stowarzyszenie In-
ż

ynierów i techników Mechaników Polskich. Procedura obejmuje:

•

Złożenie wniosku o przeprowadzenie audytu certyfikującego,

•

Wstępną ocenę dokumentów systemu,

•

Zaplanowanie audytu (istnieje możliwość przeprowadzenia audytu wstępnego),

•

Przeprowadzenie właściwego audytu certyfikującego,

•

Zawarcie umowy o nadzór nad systemem wraz z przyznaniem na trzy lata certyfikatu,

•

Coroczne audyty nadzorujące,

•

Ewentualny audyt powtórny po upływie trzech lat.

5.2.8. Korzyści wynikające z wdrożenia systemu zarządzania środowiskiem

Korzyści jakie daje wdrożenie SZŚ leżą w różnych obszarach, przedstawionych w synte-

tycznym ujęciu na rys. 2.4.

KORZYŚCI Z WDROśENIA NORM ISO 14000

MIEJSZE OBCIĄśENIE ŚRODOWISKA

WIĘKSZA KONKURENCYJNOŚĆ FIRMY

OBNIśENIE KOSZTÓW PRODUKCJI

POPRAWA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA

ZMNIEJSZENIE RYZYKA

Rys. 2.4. Korzyści z wdrożenia systemu zarządzania środowiskowego

16

Korzyści ekologiczne

Celem zasadniczym wprowadzania SZŚ jest osiąganie określonych korzyści ekologicz-

nych. Zaliczyć do nich należy:

•

poprawa czystości środowiska,

•

racjonalne korzystanie z zasobów naturalnych (zachowywanie zasobów),

•

lepsze warunki pracy dla pracowników,

•

zwiększenie bezpieczeństwa ekologicznego,

•

przyczynianie się do wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa,

•

pozytywne oddziaływanie w zakresie ochrony środowiska na strony zainteresowane (pod-
dostawców, kooperantów, klientów).

Wzrost konkurencyjności firmy

Najważniejsze jednak korzyści, mające obecnie coraz większe znaczenie, odnoszą się do

wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstwa. Sprowadzają się one bowiem do następujących
kwestii:

•

certyfikat ISO 14001 jest ważnym atutem marketingowym,

•

przewagi konkurencyjnej wobec firm bez SZŚ,

•

dobrych stosunków z otoczeniem firmy i władzami lokalnymi (public relation),

•

uwiarygodnienia starań organizacji o ochronę środowiska (image).

Obniżenie kosztów funkcjonowania

Niemałe korzyści można również osiągnąć poprzez obniżenie kosztów przedsiębiorstwa.

Możliwości te wynikają z:

•

ujawnienia i wykorzystania potencjału oszczędnościowego, tkwiącego w zmniejszeniu zu-
ż

ycia energii i materiałów,

•

stosowania oszczędnych procesów,

•

redukcji kosztów usuwania odpadów,

•

niższych opłat związanych z korzystaniem z zasobów środowiska,

•

niższych stawek ubezpieczeniowych w związku ze zmniejszeniem ryzyka.

Poprawa funkcjonowania organizacji

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem poprawia również ogólne funkcjonowanie

firmy poprzez:

•

usprawnienie zarządzania organizacją (planowanie, ustalanie celów i zadań oraz progra-
mów),

•

zorganizowany sposób przekazywania informacji i komunikowania,

•

istnienie zapisów umożliwiających przeprowadzanie analiz i ocen,

•

regularne audyty wewnętrzne umożliwiające szybkie wykrycie słabych miejsc,

•

audyt certyfikujący (oraz nadzorujący) umożliwiający niezależną, obiektywną ocenę sku-
teczności funkcjonowania SZŚ przez kompetentnych audytorów jednostki certyfikującej,

•

stosowanie nowoczesnych rozwiązań przyczyniających się do rozwoju organizacji,

•

zadowolenie pracowników.

Zmniejszenie ryzyka

Korzyści można też znaleźć w obszarze tzw. zmniejszonego ryzyka. Osiąga się je przez:

•

unikanie szkód i wypadków,

•

minimalizowanie odpowiedzialności za wyrób,

17

•

unikanie procesów sądowych związanych ze szkodami ekologicznymi,

•

spełnienie wymagań prawnych,

•

większą wiarygodność wobec zainteresowanych stron,

•

ułatwiony dostęp do preferencyjnych kredytów i funduszy ekologicznych,

•

ciągłą identyfikację słabych miejsc i ich systematyczne eliminowanie.

6. Inne systemy zarządzania środowiskowego

Zainteresowanie ochroną środowiska sprawia, że norma ISO 14000 nie jest jedyną obowią-

zującą na świecie. Rozporządzenie EMAS, o którym wspomniano wyżej, w wielu punktach
jest podobne do tej normy i nie będzie tu więcej omawiane. Warto jednak krótko zapoznać się
z dwoma innymi systemami, a mianowicie „Odpowiedzialność i Troska” oraz „Czystsza
Produkcja”.
6.1 Odpowiedzialność i Troska

Podejście do systemu zarządzania różni się tutaj od podejścia w ISO 14000 oraz w EMAS.

Jest to system, który łączy zagadnienia odnoszące się do efektów środowiskowych z zagad-
nieniami dotyczącymi zdrowia ludzi i bezpieczeństwa prowadzonych procesów. Zasady sys-
temu sformułowano w 1984 roku w Kanadzie, a następnie w USA. Dzisiaj system ten obej-
muje przedsiębiorstwa z około 50 krajów świata. Są to głównie przedsiębiorstwa wykorzystu-
jące substancje niebezpieczne, jest to zatem system sektorowy, skupiający przede wszystkim
firmy chemiczne (około 90% produkcji chemicznej). Celem systemu jest poprawa działalno-
ś

ci przedsiębiorstwa w zakresie odnoszącym się do ochrony środowiska, ochrony zdrowia i

bezpieczeństwa. W zarządzaniu wg tego systemu stosuje się praktyki, które podzielone na 6
grup, nazywają się „kodeksami”. Oto te grupy:
1. Informacje odnoszącą się do oddziaływania środowiskowego działalności przedsiębior-

stwa oraz do spraw związanych ze zdrowiem i z bezpieczeństwem. W tej grupie wymaga
się ciągłego analizowania obaw pracowników oraz społeczności lokalnej, odnoszących się
do funkcjonowania zakładu, realizacji procesów, ochrony zdrowia, ciągłej analizy ryzyka.

2. Redukcja zanieczyszczeń emitowanych do powietrza, wody oraz gruntu. Chodzi tu o

zmniejszanie emisji substancji szczególnie niebezpiecznych oraz o gospodarkę ich odpa-
dami. Od kierownictwa wymaga się stosowania odpowiednich programów badawczych i
inwentaryzacji wszystkich emisji.

3. Bezpieczeństwo procesowe. Celem tej grupy jest zapobieganie pożarom, eksplozjom i

przypadkowym uwolnieniom substancji niebezpiecznych. Ta grupa działań odnosi się do
kierownictwa i personelu, ale także do stosowanych technologii i do urządzeń.

4. Dystrybucja wiąże się przede wszystkim z ograniczeniem ryzyka związanego z przecho-

wywaniem, manipulowaniem, przepakowywaniem i transportem substancji zagrażających
zdrowiu lub środowisku.

5. Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników oraz osób wizytujących przedsiębiorstwo. Wy-

magane jest dokonywanie pomiaru stężeń i ciągła kontrola czynników stanowiących zagro-
ż

enie. Niezbędne jest zapewnienie opieki lekarskiej w miejscu pracy i zorganizowanie

okresowych badań lekarskich.

6. Zarządzanie produktem ma zapewnić, by zdrowie, bezpieczeństwo i ochrona środowiska

były integralną częścią projektowania, wytwarzania i dystrybucji oraz wykorzystania, recy-
klingu i składowania zużytego produktu. Tak rozumiane zarządzanie produktem wymaga
współpracy z dostawcami, odbiorcami i podwykonawcami a wpływa na wszystkie funkcje
przedsiębiorstwa.
System ten ma związek z innymi systemami zarządzania. Konieczne jest tutaj zobowiąza-

nie kierownictwa, przeprowadzanie okresowych przeglądów, ustalanie polityki i celów, okre-

18

ś

lenie odpowiedzialności, identyfikowanie wymagań, monitorowanie itd., podobnie jak wg

systemu ISO 14000.

6.2 Czystsza Produkcja

Systemy zarządzania środowiskowego tworzone na podstawie ISO 14001 są bardzo sfor-

malizowane, co często zraża do ich wdrożenia. Mniej sformalizowane jest dobrowolne zobo-
wiązanie, podejmowane w krajach rozwiniętych, rozpowszechniane od 1990 roku. Jego zasa-
dy przyjęto na Światowym Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku (Agenda 21). Czyst-
sza Produkcja to „strategia ochrony środowiska polegająca na ciągłym, zintegrowanym, za-
pobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług oraz ryzyka dla ludzi
i środowiska”. W praktyce ta definicja oznacza:
1. stosowanie nowych czystszych technologii, które nie generują odpadów i szkodliwych emi-

sji,

2. optymalizację procesów produkcyjnych z punktu widzenia ich oddziaływania na środowi-

sko,

3. ograniczenie oddziaływania produktu na środowisko w całym cyklu jego życia, poczynając

od pozyskania surowca, poprzez procesy przetwarzania i kończąc na składowaniu lub wy-
korzystaniu produktu zużytego.
Podejście to jest odmienne od tradycyjnego „końca rury”, kiedy to ma się tylko na uwadze

zagospodarowanie odpadów. Tutaj chodzi o takie projektowanie procesów aby zapobiec po-
wstawaniu odpadów, a podejście tradycyjne ograniczyć tylko do przypadku, gdy tego ideału
nie da się osiągnąć. Ideałem jest produkcja bezodpadowa, ograniczająca marnotrawstwo zaso-
bów (pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii), stosowanie obiegów zamkniętych, po-
zwalających na wielokrotne wykorzystywanie strumieni materiałowych. Idea Czystszej Pro-
dukcji przenika także do sfery usług, np. do turystyki.

ekol’2_I.doc