ekol'2

Systemy zarządzania środowiskowego - akty prawne w ochronie środowiska

1. Krótki rys historyczny

JuŜ w czasach największego rozkwitu Cesarstwa Rzymskiego stolica Imperium, licząca

wówczas  ponad  milion  mieszkańców,  borykała  się  z  problemami  ekologicznymi,  typowymi
dla  współczesnych  metropolii.  Nie  dotyczyły  one  wprawdzie  konsekwencji  wynikających  z
uprzemysłowienia  i  stanu  techniki,  lecz  z  tak  podstawowych  kwestii  jak:  -  zaopatrzenia  w
wodę, odprowadzenia ścieków, czystości powietrza czy hałasu. Z tego okresu pochodzi okre-
ś

lenie cloaca maxima jakie nadano rzece Tybr, przepływającej przez Rzym. Nie budzi ono

wątpliwości  co  do  jego  treści.  Dla  rozwiązania  problemów  gospodarki  wodnej  powołano  za
cesarza  Augusta  specjalny  urząd  wodny,  który  sprawował  consul  aquarum  oraz  publiczną
słuŜbę  kontrolną  -  curatores  aquarum,  czuwającą  nad  przestrzeganiem  ówczesnych  praw  w
zakresie ochrony wodociągów (akweduktów).

W czasach nowoŜytnych, w celu zapobieŜenia narastającym zagroŜeniom środowiska,

związanym  zwłaszcza  z  rozwojem  przemysłu,  zaczęto  wydawać  ustawy  o  charakterze  regla-
mentacyjno-ochronnym.  W  Europie  pierwsze  takie  ustawy  pojawiły  się  w  Holandii  (1875,
ustawa o ograniczeniu wpływu zanieczyszczeń przemysłowych) oraz w Anglii (1876, ustawa
dotycząca  ochrony  rzek  przed  zanieczyszczeniami).  Na  przełomie  wieków  IX  i  XX  w  wielu
krajach  europejskich  pojawiło  się  prawo  urbanistyczne,  dotyczące  zasad  planowania  prze-
strzennego  rozwoju  miast,  akcentujące  potrzebę  korelowania  tego  rozwoju  w  harmonii  z  lo-
kalnym środowiskiem.

Pomimo tych legislacyjnych środków zapobiegawczych, nie zdołano się ustrzec w pierw-

szej  połowie  XX  wieku  przed  ekologicznymi  katastrofami.  W  Londynie  np.  zmarło  w  1952
roku, w ciągu kilku zaledwie dni od zanieczyszczonej atmosfery (smog) 4000 osób, a cztery
lata później 1000 osób. Znane są z tego okresu przypadki płonących rzek, zanieczyszczonych
produktami naftowymi i olejami. Były to sygnały, które wstrząsnęły światem, tym bardziej, Ŝe
nadeszły  z  krajów  takich  jak  Anglia  czy  Holandia,  gdzie  stosunkowo  wcześnie  zwracano
uwagę na potrzebę ochrony środowiska. Abstrahując od militarnych skutków, za ekologiczną
katastrofę  moŜna  równieŜ  uznać  konsekwencje  zrzucenia  bomb  atomowych  na  Hiroszimę  i
Nagasaki i skaŜenie środowiska spowodowane późniejszymi próbami z bronią nuklearną.

2. Zagadnienie ochrony środowiska w prawie międzynarodowym

Kryzys ekologiczny w układzie człowiek-środowisko, zarysowujący się coraz wyraźniej w

pierwszej  połowie XX wieku spowodował, Ŝe problemy z nim związane znalazły się w cen-
trum zainteresowania społeczeństw i rządów wielu krajów, w tym najwyŜszego, światowego
forum - Zgromadzenia ONZ. Zwołana w grudniu 1968 roku, XXIII Sesja Zgromadzenia ONZ,
w całości poświęcona była problemowi ochrony środowiska. Po raz pierwszy w historii ludz-
kości zwrócono uwagę na ogólnoświatowy zasięg kryzysu, obejmujący zarówno kraje rozwi-
nięte, jak i rozwijające się. Zdano sobie przy tym sprawę z tego, Ŝe jeŜeli ten proces degrada-
cji  przyrody  będzie  kontynuowany,  to  przyszłe  Ŝycie  na  ziemi zostanie powaŜnie zagroŜone.
Stało  się  jasne,  Ŝe  wszyscy  Ŝyjemy  w  biosferze,  której  przestrzeń  i  zasoby,  jakkolwiek  ol-
brzymie, są jednak ograniczone.

Jednym z waŜniejszych zadań rezolucji, uchwalonej 3.12.1968 na XXIII Sesji Zgromadze-

nia  Ogólnego  NZ,  było  zobowiązanie  Sekretarza  Generalnego  (U  Thanta)  do  przygotowania
specjalnego dokumentu, który by zwrócił uwagę państwom członkowskim i światowej opinii
społecznej  na  rangę  i  palącą  potrzebę  szukania  rozwiązań  w  zakresie  ochrony  środowiska.
Raport  U  Thanta  zatytułowany  „Człowiek  i  jego  środowisko”  ukazał  się  26.05.  1969  roku.
Jego treść dotyczyła:
1.  informacji  na  temat  najpowaŜniejszych  zagroŜeń  dla  środowiska  naturalnego,  występują-

cych w róŜnych regionach świata (identyfikacja i inwentaryzacja),

Wykład nr 2 z ekologii

2. klasyfikacji tych zagroŜeń, występujących w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i między-

narodowej, przydatnej w polityce ochrony środowiska,

3. znaczenia zagadnień globalnych, które moŜna rozwiązywać jedynie na drodze międzynaro-

dowych porozumień i pod warunkiem, Ŝe narody wyraŜają gotowość wspólnego działania
dla wspólnego dobra,

4. potrzeby zwołania ogólnoświatowej konferencji ONZ nt. ochrony środowiska, dla której w

raporcie zawarto katalog podstawowych problemów, wymagających rozpatrzenia na forum
międzynarodowym.
W czerwcu 1972 roku odbyła się w Sztokholmie pierwsza tego typu konferencja z udzia-

łem przedstawicieli najwyŜszych władz ze 113 krajów, na której to ochrona środowiska pod-
niesiona została do rangi podstawowej funkcji państwa. Owocem tej konferencji był zbiór 26
fundamentalnych zasad, znany pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej w Sprawie Ochrony
Ś

rodowiska” (16.06.1972.). Na konferencji tej powołano równieŜ do Ŝycia międzynarodową

instytucję UNEP (United Nations Environmental Programm), jako wyspecjalizowaną agencję
ONZ, posiadającą swoje organy, a zwłaszcza Radę Zarządzającą z siedziba w Genewie i Se-
kretariat Rady w Nairobi (Kenia). Do dziś aktualne zasady sformułowane w Deklaracji Sztok-
holmskiej stanowią wytyczne polityki ochrony środowiska, jaką powinny prowadzić państwa
w skali lokalnej i we współpracy międzynarodowej, w zakresie rozwoju badań naukowych,
rozwiązań prawnych i techniczno-organizacyjnych, kształcenia i dokształcania.

Zasada pierwsza podkreśla prawo człowieka nie tylko do wolności i równości, ale i do od-

powiednich warunków Ŝycia, zaznaczając przy tym, Ŝe ponosi on jednocześnie powaŜną od-
powiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych po-
koleń.

Zasada druga mówi o potrzebie ochrony zasobów naturalnych ziemi, obejmujących powie-

trze, wodę, glebę, florę i faunę poprzez staranne planowanie przedsięwzięć gospodarczych i
odpowiednie zarządzanie zasobami.

Dalsze zasady wskazują na potrzebę wstrzymania procesu zatruwania przyrody ekotoksy-

nami, tak w skali lokalnej jak i globalnej. Wytyczne w tym zakresie znalazły swoje odzwier-
ciedlenie w wielu późniejszych konwencjach międzynarodowych, ratyfikowanych przez kraje
członkowskie ONZ, w tym i przez Polskę. Z waŜniejszych naleŜałoby wymienić:
- Konwencję Paryską (1974) o ochronie mórz i oceanów,
- Konwencję Genewską (13.07.1979, ratyfikowaną przez Polskę w 1985 roku) w sprawie

transgranicznego zanieczyszczania powietrza,

- Konwencję Wiedeńską (22.03.1985, ratyfikowaną przez Polskę w 1992 roku), o ochronie

warstwy ozonowej,

- liczne konwencje i umowy bi- i multilateralne dotyczące problemów ochrony środowiska

określonych ekosystemów, np. basenu Morza Bałtyckiego (ratyfikowaną przez polski Sejm
w 2000 roku).

Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej podkreślają równieŜ znaczenie i potrzebę ra-

cjonalnego planowania przy lokalizacji przemysłu lub rozwijaniu miast i osiedli, jako podsta-
wowego instrumentu godzenia konfliktów między potrzebami rozwoju, a potrzebami ochrony
i poprawy środowiska. Zwraca się w nich równieŜ uwagę na konieczność podejmowania wy-
siłków  w  dziedzinie  upowszechniania  wiedzy  na  temat  zagroŜeń  ochrony  środowiska,  tak
wśród młodzieŜy, jak i dorosłych. Powinno się równieŜ tworzyć warunki dla swobodnego do-
stępu  do  wyników  badań  naukowych  i  doświadczeń  w  rozwiązywaniu  problemów  środowi-
skowych.

KaŜda z tych 26 zasad, mimo upływu ponad 30 lat od ich ustanowienia, zachowuje nadal

swoją aktualność. Doszły natomiast nowe, sformułowane na drugiej, ogólnoświatowej konfe-

rencji  ONZ  poświęconej  ochronie  środowiska,  jaka  odbyła  się  z  udziałem  liderów  ze  179
państw w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku (następna 26.08-04.09.2002r. w Johannesbur-
gu  –  RPA).  W  programowym  dokumencie  tej  konferencji  zatytułowanym  „Globalny  Pro-
gram Działań”, oznaczanym teŜ skrótem „Agenda 21” pomyślano juŜ o potrzebach XXI wie-
ku.  Program  ten  zarysowuje  ogólnoświatową  strategię  ONZ  zrównowaŜonego  rozwoju  spo-
łeczno-gospodarczego,  zgodnego  z  wymogami  ochrony  środowiska.  Obszerny  ten  dokument
(700 stron) definiuje zadania, a w wielu przypadkach określa równieŜ terminy ich realizacji w
najwaŜniejszych obszarach problematyki ekologicznej. W ujęciu przedmiotowym dotyczą one
w szczególności:

1. Ochrony i wspomagania zdrowia człowieka.
2. ZrównowaŜonego rozwoju osiedli ludzkich.
3. Ochrony atmosfery.
4. Bezpiecznego wykorzystywania toksycznych substancji.
5. Gospodarowania odpadami stałymi i ciekłymi.
6. Racjonalnego gospodarowania gruntami.
7. Walki z niszczeniem lasów (ubytek lasów wynosi średnio 20 mln. ha w ciągu roku).
8. ZrównowaŜonego rozwoju terenów górskich, jako waŜnego źródła wody i energii.
9. Ochrony i zagospodarowania zasobów słodkowodnych.
10. Ochrony i zagospodarowania mórz i oceanów (około 600.000 ton ropy zatruwa rocz-

nie wody mórz i oceanów)

11. Zachowania róŜnorodności biologicznej.
12. Walki z pustynnieniem i suszą.

Kolejny „Szczyt Ziemi” (26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu RPA) poświęcony był

głównie ocenie realizacji postanowień ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Niestety okres tych
10 lat przyniósł poszerzanie się obszarów nędzy i biedy, rozwarstwienia społecznego i dalszą
degradację środowiska, wzrost poziomu emisji CO

, zmniejszenie powierzchni lasów o 2,4%.

Wymarło ponad 800 gatunków roślin i zwierząt, a 10.000 ONZ uznała za zagroŜone. Nie-
wielka skuteczność takich konferencji pozwala na ujawnienie gorzkiej prawdy, Ŝe:

- sam Szczyt to biurokratyczna machina, która utrudnia uzyskanie kompromisu,
- przewaŜają w nich partyjne interesy polityków, będących u władzy (np. bliskie wybory),
- o wyniku konferencji decyduje lobby przemysłowo-wojskowo-handlowe wielu krajów,
- biurokraci ONZ bardziej są zainteresowani samym procesem konferencji niŜ jej pozytyw-

nymi wynikami,

- organizatorzy postrzegają Szczyt jako dobry interes, inne problemy interesują ich mniej.

Pod względem prawnym, tak Deklaracja Sztokholmska, jak i „Agenda 21” nie mają takiej

mocy wiąŜącej dla państw, jaką mają np. umowy międzynarodowe. Stanowią one raczej zbiór
wytycznych, które powinno się uwzględniać przy opracowaniu konstytucji, formułowaniu kra-
jowych ustaw i międzynarodowych umów. Rok po konferencji w Sztokholmie, na specjalnej
sesji Rady Ministerialnej państw EWG przyjęto np. przez kraje członkowskie Europejską Kar-
tę na temat ochrony środowiska, a następnie dyrektywę Rady Wspólnoty Europejskiej, mającą
na celu ujednolicenie w krajach członkowskich ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i norm tech-
nicznych,  dotyczących  pośrednio  lub  bezpośrednio  ochrony  środowiska,  np.  notyfikacji  nie-
bezpiecznych  substancji  chemicznych,  klasyfikacji  opakowań  i  sposobu  oznakowania  sub-
stancji  niebezpiecznych,  a  takŜe  podejmowania  środków  zapobiegających  eksportowaniu  za-
nieczyszczeń poza własne granice.

3. Polskie prawo ochrony środowiska

W II RP pojawiła się juŜ w 1919 roku Państwowa Zasadnicza Ustawa Sanitarna, określają-

ca podstawowe zasady ochrony środowiska i korzystania z jego dóbr. Dwa lata później powo-

łano do Ŝycia Państwowy Zakład Higieny, funkcjonujący do dziś, a w latach następnych uka-
zało się w randze rozporządzenia prezydenta RP prawo przemysłowe (1927), akt prawny bar-
dziej postępowy z punktu widzenia ochrony środowiska, niŜ obecnie obowiązująca ustawa o
działalności  gospodarczej.  W  tym  samym  roku  wydanych  zostało  jeszcze  szereg  innych roz-
porządzeń  Prezydenta  RP,  a  wśród  nich  rozporządzenie  o  zwalczaniu  zaraźliwych  chorób
zwierzęcych,  będące  do  dziś  aktualną  podstawą  prawną  do  sprawowania  nadzoru  sanitarno-
weterynaryjnego.  Wraz  z  wieloma  jeszcze  innymi  ustawami  i  rozporządzeniami,  w  całym
okresie II RP zbudowany został w Polsce komplementarny system aktów prawnych z zakresu
ochrony  środowiska,  nie  ustępujący  rozwiązaniom  innych  państw  europejskich,  a  w  niektó-
rych dziedzinach nawet je wyprzedzający.

Przez długie lata po wojnie, a w niektórych przypadkach do dziś obowiązywały i obowią-

zują nadal prawne podstawy ochrony środowiska, wykształcone w czasach II RP. Wiele po-
wojennych aktów prawnych miało charakter nowelizacji ustaw przedwojennych, jak np.: no-
welizacje prawa wodnego z 1962 i 1974 roku, ustawy o ochronie przyrody z 1949 i 1991 ro-
ku, ustawy o lasach z 1991 roku i wiele innych.

W wyniku pojawienia się dawniej nie znanych problemów ekologicznych, Sejm uchwalił

ustawy o zupełnie nowych treściach normatywnych, jak np.
- ustawa o prawie geologicznym (1960),
- ustawa o substancjach trujących (1963)
- ustawa o ochronie powietrza atmosferycznego (1966).

Charakterystyczną cechą rozwoju prawodawstwa ochrony środowiska z okresu przed ogło-

szeniem raportu U Thanta (1969), było koncentrowanie się na poszczególnych komponentach
ś

rodowiska, lub wybranych aspektach jego ochrony. Raport uświadomił konieczność zupełnie

nowego, kompleksowego podejścia do problemów ochrony środowiska. Z tych potrzeb zro-
dziła się równieŜ w Polsce legislacyjna koncepcja, całościowego ujęcia podstawowej proble-
matyki prawnej ochrony środowiska, która znalazła swój wyraz w ustawie z dnia 31 stycznia
1980 roku „O ochronie i kształtowaniu środowiska” (dalej w tekście określanej skrótowo
przez ”uoś”). Od dnia wejścia w Ŝycie tej ustawy moŜemy mówić, nie jak dotychczas o praw-
nych podstawach ochrony środowiska w Polsce, lecz o istnieniu polskiego prawa ochrony śro-
dowiska.

Uchwalenie „uoś” nie oznacza bynajmniej, Ŝe zakończony został definitywnie proces upo-

rządkowania obowiązującego w Polsce prawa w dziedzinie ochrony środowiska. Jej znaczenie
polega na dostosowaniu całego stanu prawnego do celów i załoŜeń polityki państwa w zakre-
sie ochrony środowiska, zbieŜnych z treścią dokumentów ONZ, o których była mowa wyŜej.
W koncepcji legislacyjnej „uoś” znajduje wyraz pewnego rodzaju kompromis między „ramo-
wością” regulacji prawnej, gdy w niektórych dziedzinach określa tylko ogólne zasady, odsyła-

jąc  do  przepisów  szczegółowych,  a
„szczegółowością”,  w  tych  dziedzi-
nach, w których ma ona charakter ko-
deksowy, stanowiąc kompleksową re-
gulację prawną bez odsyłania do prze-
pisów  szczegółowych.  Przy  jej  reda-
gowaniu  zwracano  szczególną  uwagę
na  pełną  zgodność  i  spójność  przepi-
sów „uoś” z przepisami innych ustaw,
pochodzących z wcześniejszych okre-
sów.

W Polsce w ostatnich latach (p.

wykres na rys.2.1) opracowano szereg

100

120

140

160

180

90 92 94 96 98

ustwy

rozporz.

Rys.2.1. Liczba aktów prawnych
(nowych i aktualizowanych) do-
tyczących ochrony środowiska,
ustanowionych w Polsce w la-
tach 1990-2007

aktów prawnych w randze ustaw i rozporządzeń. Problematyka ochrony przyrody znalazła teŜ
naleŜne  sobie  miejsce  w  Konstytucji  RP,  uchwalonej  w  1997  roku.  W  związku  z  procesem
wchodzenia  Polski  do  Unii  Europejskiej  wzrastała  w  latach  90-tych  ubiegłego  wieku  liczba
aktów  prawnych  (ustaw  i  rozporządzeń),  dotyczących  ochrony  środowiska,  osiągając  maksi-
mum na przełomie wieków. Po dostosowaniu naszego prawa do prawa UE liczba tych aktów
zaczęła maleć i naleŜy oczekiwać, Ŝe w najbliŜszych latach będzie ona systematycznie spadać.
NajbliŜsze ustawy i rozporządzenia będą raczej tylko nowelizować nasz system prawny w tej
dziedzinie i dostosowywać go do zmieniających się warunków zewnętrznych.

Z waŜniejszych, przyjętych przez Sejm w ostatnich kilkunastu latach, regulacji prawnych

dotyczących ochrony środowiska wymienić moŜna ustawy:
- 1991 - O Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. 91.77.335),
- 1994 - Lasy (Dz. U. 94.79.363)
- Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U.

95.2.4)

- 1995 - Ochrona gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. 95.16.78)
- 1996 - Utrzymanie czystości i porządku w gminach (Dz. U. 96.132.622)
- 1997 - Odpady (Dz. U. 97.96.592)
- Klasyfikacja odpadów (Dz. U. 97.162.1135).

W dobie intensywnej prywatyzacji przedsiębiorstw w Polsce, jest sprawą niezwykle waŜną,

aby  w  umowach  prywatyzacyjnych  umieszczano  proekologiczne  klauzule,  uwzględniające
wyniki  wcześniej  przeprowadzanych  przeglądów  ekologicznych  prywatyzowanych  przedsię-
biorstw.  Pomimo  podejmowanych  wysiłków  porządkujących,  stan  prawny  w  wielu  dziedzi-
nach  ochrony  środowiska  jest  nadal  niezadowalający,  szczególnie  gdy  chodzi  o  aspekt  sani-
tarny i egzekwowanie juŜ obowiązującego prawa (policja ekologiczna). W całości problema-
tyki gospodarczej, ochrona środowiska wciąŜ jeszcze zbyt często zajmuje podrzędne miejsce.

4. Uwarunkowania wymuszające konieczność włączenia problematyki ochrony środowi-

ska do systemu zarządzania przedsiębiorstw
Idea zrównowaŜonego rozwoju zawarta w Globalnym Programie Działań, będącym wyni-

kiem Światowej Konferencji Ekologicznej w Rio de Janeiro („Szczyt Ziemi”, czerwiec 1992),
podkreśla ścisły związek między ekonomią a środowiskiem naturalnym. Zakłada ona rozwój
gospodarczy, ale nie za cenę (wszelką cenę) niszczenia przyrody, rabunkowej eksploatacji za-
sobów naturalnych i degradacji środowiska. KaŜde zatem przedsiębiorstwo, perspektywicznie
myślące o przyszłości, powinno
być  świadome  swojego oddzia-
ływania na środowisko i konse-
kwentnie  dąŜyć  do  eliminowa-
nia  negatywnych  dla  otoczenia
skutków  stosowanej  technolo-
gii i nieekologicznych cech wy-
twarzanych produktów.

Przewiduje się, Ŝe w nieda-

lekiej przyszłości wszystkie
dziedziny

funkcjonowania

przedsiębiorstw będą coraz sil-
niej

musiały

uwzględniać

aspekty ochrony środowiska.
Będzie to wynikiem szeregu
uwarunkowań (p. rys. 2.2):

PODATKI, OPŁATY

OPINIA PUBLICZNA, WYBORY

PŁ

) P

I P

- UWRAśLIWIENIE ŚWIADOMOŚCI

EKOLOGICZNEJ

- PROEKOLOGICZNE ZACHOWANIA

- "Ekologiczne myślenie" przy planowaniu i realizacji celów
przedsiębiorstwa
- Zwiększenie proekologicznej motywacji współpracowników
- Podnoszenie odpowiedzialności w zakresie ochrony
środowiska

UWZGLĘDNIENIE EKOLOGICZNYCH

ASPEKTÓW PRZY TWORZENIU

AKTÓW PRAWNYCH I PLANÓW

GOSPODARCZYCH

SPRZĘśENIA PROEKOLOGICZNYCH ZACHOWAŃ

Rys. 2.2. Wzajemne oddziaływanie społeczeństwa, przemysłu i rzą-

du na rzecz ochrony środowiska

- wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństw (w szczególności młodego pokolenia),
- mnoŜącej się liczby aktów prawnych o restrykcyjnym wręcz charakterze,
- gotowości płacenia przez klientów wyŜszej ceny za wyroby proekologiczne,
- dyskryminowania technologii zanieczyszczających środowisko oraz procesów energo- i ma-

teriałochłonnych,

- konieczności dbania o image firmy, w celu pozyskiwania sympatii klientów,
- konieczności dostosowania się do wymogów UE i konwencji międzynarodowych.

Uwzględnienie w ogólnej strategii firmy działań mających na celu ochronę środowiska bę-

dzie zatem jednym z zasadniczych uwarunkowań dla rozwoju firmy. W sprawach dotyczących
ś

rodowiska nie wystarczają zatem strategie pasywne, sprowadzające się do wybiórczego

przestrzegania tylko koniecznych przepisów, a nawet godzenia się na płacenie kar za zatruwa-
nie środowiska. Nie gwarantują przedsiębiorstwu pomyślnej przyszłości równieŜ

strategie defensywne, polegające na wycofaniu z rynku wyrobów zagraŜających środowisku i
rezygnacji z technologii nie spełniających wymogów ekologicznych. Dla wszystkich przed-
siębiorstw, które powaŜnie myślą o swojej przyszłości, podstawą działań w zakresie ochrony
ś

rodowiska muszą być strategie ofensywne i innowacyjne, skierowane na:

- stałą modernizację procesów technologicznych pod kątem ich zagroŜenia dla środowiska,
- budowaniu „kultury ekologicznej” wśród załogi (szkolenie),
- nadawaniu wytwarzanym produktom walorów proekologicznych (podatność do recyklingu),
- szukaniu nowych produktów i technologii ich wytwarzania.

W nowym ujęciu spraw dotyczących zarządzania przedsiębiorstwem, problematykę ochro-

ny środowiska włącza się do kręgu spraw o strategicznym znaczeniu dla firmy. Wyrazem tego
mogą  być  deklaracje  składane  przy  formułowaniu  misji  nowoczesnych  przedsiębiorstw.  Pod
pojęciem  „zarządzanie  środowiskiem”  naleŜy  przy  tym  rozumieć  te  elementy  całkowitego
procesu  zarządzania  przedsiębiorstwem,  które  określają  i  realizują  politykę  proekologiczną.
Jak  dotąd  spora  część  przedsiębiorstw  w  Polsce  przedkłada  doraźne  potrzeby  i  zyski  ponad
myślenie strategiczne. Nastąpiła jednak juŜ integracja z UE i ona będzie coraz silniej wymu-
szać  konieczność  dostosowania globalnej polityki w zakresie ochrony środowiska do wymo-
gów i standardów obowiązujących państwa członkowskie. Konieczne jest zatem wprowadze-
nie  i  efektywne  egzekwowanie  odpowiednio  skonstruowanych  instrumentów  prawno-
ekonomicznych, czyniących opłacalną wszelką działalność słuŜącą ochronie środowiska i sku-
tecznie zniechęcających do podejmowania działań jemu szkodzących.

5. Światowe standardy z zakresu zarządzania środowiskowego:

Normy BS7750, EMAS, ISO 14000
W latach 70-tych ubiegłego wieku rozpoczęły się pierwsze audyty środowiskowe w pół-

nocnoamerykańskim przemyśle chemicznym. Ze względu na duŜe zagroŜenie dla środowiska
ze  strony  przedsiębiorstw  tej  gałęzi  przemysłu  i  presję  społeczeństwa,  idea  sformalizowanej
kontroli działalności przedsiębiorstw przemysłowych zaczęła się upowszechniać takŜe w Eu-
ropie. W latach 80-tych rozpoczęła pracę specjalna komisja EU, która w 1991 roku doprowa-
dziła  do  przyjęcia  przez  kraje  członkowskie  rozporządzenie  w  sprawie  EKO-Audytu.  W  za-
kresie zarządzania przedsiębiorstwem uwzględniającym aspekty środowiskowe, popularne są
obecnie  w  Europie  trzy  inicjatywy  normalizacyjne.  Najstarszą  z  nich  jest  brytyjska  norma
BS7750 (British Standards), opublikowana w 1992 roku, dotycząca elementów systemu EMS
(Environmental Management System) zarządzania środowiskowego w przedsiębiorstwie.

System tego rodzaju umoŜliwia firmom określenie i opracowanie procedur słuŜących usta-

leniu środowiskowej polityki i jej celów oraz sposobu ich osiągania w zgodności z innymi ce-
lami przedsiębiorstwa. W odróŜnieniu od późniejszych norm, BS ogranicza się do sektorów
produkcyjnych, wydobywania surowców, gospodarki energetycznej i zarządzania odpadami.

Korzystając z doświadczeń brytyjskich, nieco później, bo od 23 czerwca 1993 roku, z my-

lą o obszarze obowiązywania obejmującym wszystkie kraje Unii Europejskiej, opublikowano

normę EEC 1836/93, znaną pod kryptonimem EMAS (Eco-Mamagement and Audyt Sche-
me), zawierającą wytyczne umoŜliwiające przedsiębiorstwom o dowolnym profilu działalno-
ś

ci gospodarczej osiągnięcie i prezentowanie swojej przyjaznej środowisku działalności.

Norma EMAS jest podobna do BS i tak jak ona stawia wysokie wymagania przedsiębior-
stwom. Jej charakter jest restrykcyjny, wzorowany na ustawodawstwie niemieckim.

Zasadniczym celem EMAS jest promowanie ciągłego rozwoju prośrodowiskowej działal-

ności. Firmy chcące uzyskać certyfikat EMAS muszą wykazać się efektywną polityką w za-
kresie ochrony środowiska, utworzeniem systemów realizacji tej polityki, które regularnie au-
dytowane będą dostarczały opinii publicznej obiektywnych informacji o prowadzonych dzia-
łaniach proekologicznych.

Zarówno BS jak i EMAS nie chronią przedsiębiorstwa przed kontrolą i egzekwowaniem

kar przez instytucje i urzędy stojące na straŜy przestrzegania obowiązującego w danym kraju
prawa odnoszącego się do spraw ochrony środowiska. Fundamentalnym natomiast aspektem
obu regulacji jest to, Ŝe przewidują one zintegrowanie środowiskowego zarządzania z innymi
stosowanymi w przedsiębiorstwie systemami zarządzania, np. z systemem zarządzania jako-
ś

cią (QMS = Quality Management System), finansami, produkcją itp. w jeden globalny i

spójny system zarządzania przedsiębiorstwem.

5.1. Geneza norm ISO 14000

Podobnie jak to było i nadal jest w przypadku normy ISO 9000, norma ISO 14000 w duŜej

mierze wynika z wymagań rynku. Normy te wymuszają określone zachowania producentów i
usługodawców,  związane  z  koniecznością  podejmowania  wysiłku  organizacyjnego,  którego
celem  jest  uzyskanie  certyfikatów  ISO  9000  lub  ISO  14000.  Posiadanie  takich  certyfikatów
jest pewnego rodzaju demonstracją zdolności organizacyjnych przedsiębiorstwa do spełnienia
określonych  wymagań  w  zakresie  zapewnienie  jakości  (ISO  9000)  czy  ochrony  środowiska
(ISO 14000).

W przypadku sfery związanej z ochroną środowiska wymuszenia zdeterminowane są

wspomnianym juŜ wzrostem świadomości ekologicznej społeczeństw i proekologicznymi za-
chowaniami konsumentów. Zmuszają one producentów do zwiększenia dbałości o ochronę
ś

rodowiska nie tylko poprzez proekologiczną modernizację procesów wytwórczych, ale rów-

nieŜ przez produkcję wyrobów, których uŜytkowanie i likwidacja w najmniejszym, moŜliwym
do uzyskania stopniu, będzie obciąŜać środowisko. Niemały teŜ wpływ wymuszający proeko-
logiczną strategię rozwoju przedsiębiorstw mają uregulowania prawne i podatkowe, stosowa-
ne  coraz  powszechniej,  zwłaszcza  w  krajach  zachodnich.  Przykładem  w  tej  mierze  jest  nie-
mieckie  prawo  dotyczące  branŜy  motoryzacyjnej,  sprowadzające  się  do  rozciągnięcia  odpo-
wiedzialności  producenta  za  wyrób  w  całym  cyklu  jego  uŜytkowania,  łącznie  z  konsekwen-
cjami  dla  środowiska,  wynikającymi  z  jego  likwidacji.  Coraz  częściej  równieŜ  sami  produ-
cenci,  bez  zewnętrznych  czynników wymuszających, dostrzegają moŜliwość obniŜenia kosz-
tów swej działalności przez zmianę technologii. Zmiany te dotyczą zarówno energo- jak i ma-
teriałochłonności procesów oraz ograniczenia ilości odpadów powstających w tych procesach.

Dlatego to równolegle z inicjatywami legislacyjnymi, podejmowanymi w krajach wysoko

rozwiniętych (USA, Anglia, EU), organizacja ISO (Internationale Standard Organisation) po-
wołała Strategiczną Grupę d/s. Środowiska (SAGE), której powierzono opracowanie między-
narodowych  norm  zawierających  standardy  w  zakresie  zarządzania  środowiskowego,  oceny
przedsiębiorstw  pod  względem  ich  środowiskowej  polityki  i  działalności,  a  takŜe  środowi-
skowej  oceny wytwarzanych produktów. W ramach tej grupy utworzony został w roku 1993
Komitet  Techniczny  ISO/TC  207  „Environmental  Management  System”  (EMS),  który  zlecił

opracowanie  normy  ISO  serii  14000  sześciu  podkomitetom.  Normy  te,  podobne  do  norm
ISO  9000,  określają  standardy  zarządzania,  a  nie  standardy  działalności.  Pierwsza  z  tej  serii
norma ISO 14001, która pojawiła się jesienią 1996 roku, zawiera główne wymagania w zakre-
sie  rozwoju  i  wdroŜenia  EMS,  jakie muszą być spełnione przy występowaniu o certyfikację.
Charakterystykę  dotychczas  opracowanych  norm  z  serii  14000  przedstawiono  w  tabelarycz-
nym ujęciu poniŜej. Dwie najwaŜniejsze z nich to:
- ISO 14001, dotycząca systemów zarządzania środowiskowego, zawiera stosowne specyfika-

cje i wytyczne stosowania,

- ISO 14004, dotycząca ogólnych wytycznych co do zasad zarządzania środowiskowego, sys-

temów i technik wspomagających.

Tabela 2.1 CHARAKTERYSTYKA NORM ISO serii 14000

STANDARD

NAZWA (OPIS)

14000

Przewodnik na temat zasad zarządzania środowiskowego, technik wspomagających i syste-
mów

14001

Norma ta zawiera główne wymagania dla rozwoju i wdroŜenia systemu zarządzania środowi-
skowego,  w  ramach  którego  moŜna  dokonać  certyfikacji.  Dotyczy  to  wszystkich  organizacji
bez  względu  na  wielkość,  rodzaj  prowadzonej  działalności  lub  lokalizacji.  Wykorzystać  ją
moŜna  do  polepszenia  działalności  proekologicznej  oraz  integracji  projektowanego  systemu
zarządzania środowiskowego z istniejącymi procedurami i polityką.

14004

Wytyczne, zasady oraz techniki wspierające przedsiębiorstwo w inicjowaniu, wdraŜaniu i lub
ulepszaniu ESM. Norma skupia się na elementach EMS (SZŚ) i dostarcza praktycznych porad,
jak wdraŜać taki system. Zasady EMS zawierają wytyczne i wymagają zaangaŜowania w cią-
gły rozwój i ocenę działalności środowiskowej

14010

Norma określa ogólne zasady audytu środowiskowego. Dostarcza wytycznych dla przedsię-
biorstw, audytorów i klientów w zakresie ogólnych zasad niezbędnych dla przeprowadzenia
audytu

14011

Dotyczy procedury audytu środowiskowego. Zawiera wytyczne dla przedsiębiorstw w zakresie
określenia i ciągłego realizowania polityki środowiskowej, celów standardów i wymagań. Pro-
cedury audytu zostały określone w celu planowania i przeprowadzania kontroli funkcjonowa-
nia EMS, a takŜe w celu określenia jego rezultatów.

14012

Określa kryteria kwalifikacyjne dla audytorów środowiskowych. Mają one zastosowanie za-
równo dla audytorów zewnętrznych, jak i wewnętrznych oraz audytora wiodącego.

14013

Zawiera programy zarządzania audytem środowiskowym.

14014

Wytyczne odnoszące się do wstępnego przeglądu środowiskowego.

14015

Wytyczne w zakresie środowiskowej oceny zakładu

14020

Określa cele i zasady środowiskowego znakowania i etykietowania

14021

Pojęcia i definicje w zakresie samodeklaracji i Ŝądań środowiskowych.

14022

Dotyczy rodzaju i zasad stosowania symboli.

14023

Określa metodologię testowania i weryfikacji.

14024

Podaje praktyczny program, zasady i wytyczne w zakresie środowiskowego znakowania i ety-
kietowania

14030

Zawiera standardy oceny działalności środowiskowej.

14031/32

Wytyczne w zakresie oceny działalności środowiskowej, systemu zarządzania i jego powiązań
ze środowiskiem.

14040-43

Dotyczy ogólnych zasad i praktyki analizy cyklu Ŝycia produktów (inwentaryzacja, analiza,
ocena, oddziaływania, interpretacja)

14050

Słownik i definicje

14060

Przewodnik odnośnie do włączenia aspektów środowiskowych do standardów produktu

Ogólnie, wymagania stawiane przez normę ISO 14000 moŜna określić jako bardziej łagod-

ne w porównaniu ze standardami BS i EMAS. Norma ISO 14000 wymaga np. tylko identyfi-

kacji  znaczących  aspektów  środowiskowych,  powiązanych  z  działalnością  zakładu.  Nie  wy-
maga,  a  jedynie  sugeruje,  aby  program  zarządzania  środowiskowego  miał  narzucone  ramy
czasowe.  Nie  odnosi  się  ona  równieŜ  do  działalności  środowiskowej  kooperantów  i  dostaw-
ców. Norma nie wymaga równieŜ szczegółowego przeglądu środowiskowego ani obligatoryj-
nego raportowania celu, zadań środowiskowych i wyników kontroli ich realizacji oraz aktual-
nego stanu. Jednym z najwaŜniejszych celów wdraŜania systemu zarządzania środowiskowe-
go przez organizację jest ochrona środowiska. Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony środowiska”
oznacza  to  podjęcie  lub  zaniechanie  działań,  umoŜliwiające  zachowanie  lub  przywracanie
równowagi  przyrodniczej. Normy ISO 14000, wzorowane na opracowanych wcześniej i sze-
roko stosowanych normach ISO 9000, oparte są na tych samych czterech załoŜeniach:
- dobrowolności stosowania przez przedsiębiorstwa (norma nie jest obligatoryjna),
- dąŜeniu do ciągłego doskonalenia (poprawy),
- uniwersalności strukturalnego systemu (EMS), przystosowanego do powszechnego zastoso-

wania, niezaleŜnie od wielkości i rodzaju przedsiębiorstwa,

- moŜliwości kontroli i sprawdzenia funkcjonowania systemu.

Obecnie w Unii Europejskiej wdroŜenie systemu zarządzania środowiskowego wg ISO

14001  jest  uznawane  jako  spełnienie  wymagań  Rozporządzenia  1836/93  (EMAS),  pod  wa-
runkiem  sporządzenia  raportu  (Public  Statement)  o  funkcjonowaniu  firmy  w  odniesieniu  do
jej  oddziaływania  na  środowisko.  Dlatego  teŜ  wdroŜenie  ISO  14001  jest  praktycznie równo-
znaczne z wpisaniem do rejestru EMAS. MoŜna teŜ wprost skorzystać z doświadczeń EMAS
przy wdraŜaniu ISO 14000.

5.2. Model systemu zarządzania środowiskiem wg ISO 14001

Wymagania normy wyszczególnione są w tabeli (p. tabela 2.2) i oznaczone kolejnymi

punktami.

Jak  widać,  podstawowymi  elemen-
tami  systemu  zarządzania  środowi-
skiem  wg  normy  ISO  14001:2004,
rozbitymi na podpunkty, są:
- Polityka środowiskowa
- Planowanie
- WdroŜenie i funkcjonowanie
- Sprawdzanie i działania korygujące
- Przegląd dokonywany przez kie-

rownictwo

Norma zawiera wymagania, które

moŜna  poddać  obiektywnemu  prze-
glądowi  i  ocenie  dla  potrzeb  certyfi-
kacji. Stosowanie jej jest uzasadnione
gdy  organizacja  (przedsiębiorstwo,
firma)  chce  zademonstrować  i  za-
pewnić  klientów,  Ŝe  ma  wdroŜony
skuteczny  system  zarządzania  środo-
wiskiem.  System  ten  zakłada  wpro-
wadzenie niekończącego się łańcucha
(pętli)  działań  mających  na  celu  cią-
głe  doskonalenie  zarządzania  środo-
wiskiem  i  włączenia  w  te  działania

Tab.2.2 Wymagania normy ISO 14001:2004

Punkt

normy

Nazwa punktu

4.1

Wymagania ogólne

4.2

Polityka środowiskowa

4.3

4.3.1
4.3.2
4.3.3

Planowanie
Aspekty środowiskowe
Wymagania prawne i inne
Cele, zadania i programy

4.4

4.4.1
4.4.2
4.4.3
4.4.4
4.4.5
4.4.6
4.4.7

WdraŜanie i funkcjonowanie

Zasoby, role, odpowiedzialność i uprawnienia

Kompetencje, szkolenie i świadomość
Komunikacja
Dokumentacja
Nadzór nad dokumentami
Sterowanie operacyjne
Gotowość i reagowanie na awarie

4.5

4.5.1
4.5.2
4.5.3
4.5.4
4.5.5

Sprawdzanie
Monitorowanie i pomiary
Ocena zgodności
Niezgodność, działania koryg. i zapobiegawcze
Nadzór nad zapisami
Audyt wewnętrzny

4.6

Przegląd zarządzania

wszystkich osób danej organizacji (p. rys. 2.3). Analogicznie jak system zarządzania jakością,
wchodzi on głęboko w całość zarządzania i jest mocno sformalizowany.

Elementy systemu zarządzania środowiskiem wg norm ISO 14000 mają bardzo duŜo cech

wspólnych z opracowanym wcześniej (1988) przez Amerykańską Agencję ds. Ochrony Śro-
dowiska, Programem Czystej Produkcji (o programie tym później). NaleŜą do nich:

- uzyskanie poparcia kierownictwa,
- formalne zadeklarowanie przez kierownictwo gotowości przystąpienia do realizacji pro-

gramu i wdroŜenia postanowień normy,

- opracowanie polityki ekologicznej, określenie jej celów i planowanie realizacji,
- informowanie i szkolenie pracowników,
- stworzenie systemu „ciągłego ulepszania” i warunków dla jego realizacji,
- przeprowadzanie okresowych ocen skuteczności funkcjonowania,
- dokumentowanie prowadzonych działań,
- zaangaŜowanie wszystkich pracowników organizacji do realizacji opracowanej polityki

ekologicznej.

Rys. 2.3. Łań-
cuch pętli dzia-
łań mających na
celu ciągłe do-
skonalenie za-
rządzania
ś

rodowiskowego

PoniŜej zostaną skrótowo omówione elementy systemu zarządzania środowiskowego zazna-
czone na rys. 2.3 oraz przedstawione w tabeli 2.2.

5.2.1. Wymagania ogólne

Organizacja, przez którą rozumie się spółkę, korporację, firmę, przedsiębiorstwo, organ

władzy lub instytucję, powinna ustanowić, udokumentować, wdroŜyć, utrzymywać i ciągle
doskonalić system zarządzania środowiskowego, którego szczegółowe wymagania podane są
w dalszych punktach tabeli 2.2.

5.2.2. Polityka środowiskowa

Polityka środowiskowa, czyli zasadnicza część systemu, jest to deklaracja organizacji doty-

cząca jej intencji, zamierzeń i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności śro-
dowiskowej, określająca ramy i cele tych działań. Musi ona uwzględniać specyfikę oddziały-
wania organizacji na środowisko. Musi być formułowana szczegółowo, a nie ogólnie, nie mo-
Ŝ

e być przydatna jednocześnie np. dla piekarni i galwanizerni. Trzeba zatem przy jej tworze-

niu  przeanalizować  specyfikę  funkcjonowania  organizacji  z  punktu  widzenia:  stosowanych
metod  minimalizowania  oddziaływania  na  otoczenie,  gospodarki  odpadami,  wykorzystania
energii,  współpracy  z  dostawcami,  strategii  transportu.  W  myśl  wymagań  normy,  politykę
ekologiczną  danej  organizacji  musi  zdefiniować  kierownictwo  najwyŜszego  szczebla,  które
przy jej ustalaniu powinno wziąć pod uwagę aby:

Polityka środowisko-

(zadania kierownic-

twa)

Planowanie

przedsięwzięć

Ciągłe dosko-

nalenie

Sprawdzanie i

korygowanie

WdraŜanie i funkcjo-

nowanie

•

była ona odpowiednia do charakteru, skali i rodzaju oddziaływań ekologicznych, wynikają-
cych ze stosowanych technologii czy świadczonych usług, a takŜe dotyczących samego
produktu,

•

wykazywała zaangaŜowanie w ciągłe usprawnianie procesów i minimalizację zanieczysz-
czeń (odpadów),

•

zawierała zobowiązanie do spełnienia odpowiednich przepisów prawnych i innych wyma-
gań,

•

określała ramy czasowe dla wyznaczania i przeprowadzania okresowych przeglądów celów
i zadań ekologicznych,

•

była dokumentowana, wdroŜona i kontynuowana oraz przekazywana do wiadomości
wszystkim pracownikom i społeczeństwu (była publicznie dostępna).
Mając na uwadze przewidziane w normie ISO 14000 weryfikowanie przez zewnętrznego

audytora  wypełnienie  zobowiązań  podjętych  w  deklaracji,  wymagania  polityki  ekologicznej
powinny  uwzględniać  moŜliwości  ich  osiągnięcia  przez  organizację.  Cele  tej  polityki,  jak  i
osiągane  wyniki  powinny  być  komunikowane  i  udostępnione  pracownikom,  społeczeństwu  i
wszystkim zainteresowanym stronom.

PoniŜej wyjątek z „Polityki środowiskowej”, firmy „Poszukiwanie Nafty i Gazu (PNiG)”,

zawierającej  w  całości  tylko  jedną  stronę  tekstu,  w  której  przedstawiono  zakres  działalności
firmy  i  zapewnienie  o  wnikliwej  identyfikacji  wpływu  działalności firmy na środowisko, ale
podano takŜe deklarację, Ŝe:
Biorąc pod uwagę postęp techniczny i naukowy, wymagania i oczekiwania naszych klientów –
szczególna uwaga będzie skierowana na to, aby:

•

stosować wszystkie zabezpieczenia mogące zapobiec nadzwyczajnym zagroŜeniom środo-
wiska, w tym awariom ekologicznym z wierceniem za bituminami,

•

obniŜać ilość wytwarzanych odpadów, w tym odpadów wiertniczych,

•

obniŜać zuŜycie czynników energetycznych oraz wody na cele przemysłowe,

•

racjonalizować zuŜycie materiałów,

•

zmniejszać emisję zanieczyszczeń do powietrza,

•

chronić glebę i wody podziemne,

•

spełniać wszystkie przepisy prawne w dziedzinie ochrony środowiska,

•

oceniać, na etapie podejmowania decyzji, potencjalny wpływ na środowisko nowych pro-
jektów,

•

ledzić i oceniać oddziaływanie usług transportowych i remontowych na środowisko,

•

współpracować z kooperantami stosującymi zasady systemu zarządzania środowiskowego.

Nasze poczucie odpowiedzialności i chęć utrzymywania dobrych stosunków z otoczeniem po-
wodują, Ŝe będziemy:

•

stale kształcić, szkolić i motywować naszych pracowników, aby wywiązywali się ze swoich
zadań i działań w sposób świadomy i odpowiedzialny za środowisko,

•

udostępniać wszystkim zainteresowanym stronom informacje o działaniach na rzecz śro-
dowiska,

•

prowadzić otwarty dialog z pracownikami i społeczeństwem o dręczących ich obawach co
do potencjalnych zagroŜeń związanych z naszą działalnością.
Są to zatem, moŜna powiedzieć, intencje i poboŜne Ŝyczenia firmy, które jednak muszą być

spełnione i których wykonanie będzie sprawdzane.

5.2.3 Planowanie

Norma ISO obliguje organizację do ustanowienia programów osiągania celów i realizacji

zadań. Mają one najczęściej charakter harmonogramów, które dla poszczególnych zadań okre-
ś

lają osoby (zespoły) odpowiedzialne za ich realizację, za przeznaczone środki i terminy reali-

zacji. Planowanie ma zatem na celu sformułowanie planu działania zmierzającego do realiza-
cji polityki środowiskowej. Przy opracowywaniu planu wdroŜenia polityki środowiskowej da-
nej organizacji powinno wziąć się pod uwagę:

•

Aspekty  środowiskowe  to  elementy  działania  organizacji,  które  mogą  wzajemnie  oddzia-
ływać  na  środowisko.  NaleŜy  zatem  zidentyfikować  wpływ  na  środowisko  wynikający  z
działalności,  z  cech  produktów  lub  usług  świadczonych  przez  daną  firmę.  Jest  to  proces,
który musi uwzględniać przeszłe, aktualne i potencjalne przyszłe oddziaływanie organiza-
cji  na  środowisko.  Liczba  zidentyfikowanych  aspektów  środowiskowych  powinna  być
moŜliwie jak największa, kaŜdy z nich dokładnie opisany pod względem potencjału zagro-
Ŝ

enia, by móc na tej podstawie określić hierarchię waŜności i kolejność realizacji przed-

sięwzięć proekologicznych. Z aspektem środowiskowym wiąŜe się pojęcie wpływu na śro-
dowisko, przez które rozumie się kaŜdą zmianę w środowisku, korzystną lub niekorzystną.
Dla przykładu jeŜeli elementem działań organizacji jest transport to aspektem środowisko-
wym jest zuŜycie energii (paliwa), a wpływem środowiskowym jest efekt cieplarniany (emi-
sja CO

), zakwaszenie atmosfery i gleby (tlenki azotu), hałas. Określenia aspektu i wpływu

są  bardzo  szerokie,  norma  wymaga  identyfikacji  tylko  tych  aspektów,  które  mogą  mieć
„znaczący”  wpływ  na  środowisko,  które  moŜna  nadzorować  i  na  które  moŜna  wpływać.
Istnieją  róŜne  metody  oceny  aspektu  środowiskowego.  Najprostsza  metoda  to  „input-
output” (wejść-wyjść). W metodzie tej dla kaŜdego obszaru działalności firmy (zaopatrze-
nie,  wytwarzanie,  pakowanie,  magazynowanie,  transport  i  inne)  tworzy  się  listę  wejść  i
wyjść. Na wejściach uwzględnia się wszystkie czynniki związane z zaopatrzeniem organi-
zacji (energia, surowce, narzędzia), a na wyjściach rejestruje się produkty, odpady, ścieki,
hałas itd. Po opracowaniu takiej listy kaŜdemu aspektowi przyporządkowuje się wpływ na
ś

rodowisko. Kolejny etap to wyodrębnienie tych wpływów, które moŜna uznać za znaczą-

ce. Do oceny tych wpływów stosuje się często metodę punktową, która uwzględnia czę-
stość i rozmiar szkód powodowanych przez dany wpływ.

•

Wymagania  prawne  i  inne. Dla zachowania zgodności z przepisami, organizacja powinna
sobie przyswoić wymagania prawne odnoszące się do jej działalności, wytwarzanych przez
nią produktów, czy świadczonych usług. JeŜeli zewnętrzne normy nie odpowiadają potrze-
bom organizacji lub nie istnieją, to naleŜy opracować i stosować własne kryteria i prioryte-
ty, które w połączeniu z normami zewnętrznymi pomagają w opracowaniu zadań i celów.
Przy  identyfikowaniu  wymagań  prawnych  naleŜy  wziąć  pod  uwagę  ogólne  przepisy  doty-
czące  środowiska,  szczególne  przepisy  dotyczące  działalności  organizacji,  jej  wyrobów  i
usług, przepisy branŜowe, ale teŜ licencje, autoryzacje i pozwolenia. Przepisy te naleŜy śle-
dzić, bowiem ulegają one częstym zmianom.

•

Cele  zadania  i  programy.  Cele  i  zadania  muszą  być  zgodne  z  polityką  środowiskową  i
uwzględniać  zidentyfikowane  wpływy  ekologiczne,  jak  i  wnioski  z  przeglądów  środowi-
skowych. WaŜną rzeczą jest, aby po ustaleniu zadań i celów określić wymierne wskaźniki
działalności  ekologicznej,  które  mogą  słuŜyć  za  podstawę systemu ocen działalności eko-
logicznej.  Przykładowymi  wskaźnikami  mogą  być:  ilość  zuŜytych  surowców  i  energii  na
jednostkę produkcji, wielkość emisji CO

, NO

, procent odpadów zawróconych do ponow-

nego przerobu, wielkość inwestycji na ochronę środowiska itp. Przy formułowaniu wyma-
gań, które stawia się celom i zadaniom, naleŜy wziąć pod uwagę pięć czynników, które w
literaturze angielskojęzycznej określa się skrótem „SMART” Zatem cele i zadania powin-
ny być:

S - (specific) - specyficzne, czyli dostosowane do specyfiki danej organizacji, do sytuacji w

jakiej się znajduje, uwzględniać punkt widzenia stron zainteresowanych – udziałowców,
władz lokalnych, społeczności lokalnej, pracowników.

M - (measurable) - mierzalne, czyli wyraŜone za pomocą wielkości liczbowych, co umoŜli-

wia porównywanie i analizę osiągnięć, choć nie zawsze jest to moŜliwe

A - (accepted) - akceptowane, a więc takie, które są uznane przez wykonawców (brak akcep-

tacji ze strony pracowników utrudnia realizację zadań i celów),

R – (realistic) – realistyczne, czy moŜliwe do osiągnięcia z punktu widzenia posiadanych

zasobów, uwarunkowań technologicznych i biznesowych. Zadania nie powinny być zbyt
ambitne,

T – (time-bound) - związane z czasem, czyli ich realizacja powinna mieć określone ramy

czasowe, szczególnie kończyć się w określonym terminie.

Wymienione cele i zadania powinny zostać przydzielone odpowiednim szczeblom, słuŜ-
bom czy pracownikom, a nie tylko organizacji jako całości. Powinny być dokumentowane
z przydzieleniem środków i ustaleniem terminów ich osiągnięcia.

5.2.4 WdraŜanie i funkcjonowanie

Skuteczne wdroŜenie systemu zarządzania środowiskowego (SZŚ) wymaga przygotowania

rodków i mechanizmów wspomagających, w zaleŜności od poziomu organizacyjnego i tech-

nicznego, na jakim znajduje się organizacja. Powinno się przy tym określić:

•

Strukturę SZŚ, zasoby, role i odpowiedzialność personalną za realizację zadań wynikających
z przyjętej polityki ochrony środowiska. Kierownictwo powinno zapewnić środki niezbędne
do jej wdroŜenia i nadzór nad SZŚ. W praktyce sprowadza się to do precyzyjnego opisania
zadań związanych ze wszystkimi stanowiskami, przypisania tym stanowiskom odpowie-
dzialności i uprawnień odnoszących się do zagadnień związanych z zarządzaniem środowi-
skowym. Zadania te mają być nie tylko określone, lecz udokumentowane i zakomunikowa-
ne.

•

Zakres niezbędnego szkolenia, podnoszenia świadomości i kompetencji. Troska ta dotyczy
nie tylko własnej załogi, ale objąć nią trzeba równieŜ pracowników obcych firm wykonują-
cych pracę na terenie danej organizacji oraz firm kooperujących, których praca moŜe mieć
znaczący wpływ na środowisko. Odpowiedni pracownicy muszą uzyskać potrzebne kwali-
fikacje, być przeszkoleni i świadomi swojej roli w systemie zarządzania środowiskowego.
NaleŜy zwracać uwagę na rozwój niektórych umiejętności pracowników oraz na kreowanie
odpowiednich postaw.

•

Komunikowanie.  Norma  ISO  14001  wymaga  aby  organizacja  ustanowiła  i  utrzymywała
procedurę komunikowania wewnętrznego i zewnętrznego w odniesieniu do aspektów śro-
dowiskowych  i  SZŚ.  Formy  mogą  przy  tym  być  róŜne:  roczne  sprawozdania,  publikacje,
internet,  organizowanie  otwartych  dni,  a  wewnętrznie  poprzez  komunikaty  na  tablicach
ogłoszeń, biuletyny, pocztę elektroniczną. NaleŜy ustalić które informacje muszą koniecz-
nie dotrzeć do danej grupy pracowników, bowiem nadmiar nieistotnych informacji powo-
duje, Ŝe są one ignorowane.

•

Sposób dokumentowania SZŚ. Organizacja powinna ustanowić i systematycznie prowadzić
dokumentację  w  formie  zapisu  na  papierze  lub  na  nośnikach  elektronicznych,  opisującą
funkcjonowanie podstawowych elementów SZŚ. Choć norma ISO 14001 nie wymaga, jak w
przypadku  normy  ISO  9000,  prowadzenia  księgi  zarządzania  środowiskiem,  to  w  praktyce
jest  ona  często  sporządzana,  co  poprawia  przejrzystość  dokumentacji  i  usprawnia  system.
Sposób  tworzenia  dokumentacji  jest  dość  elastyczny,  jednak  dokumentacja  ta  powinna  być
czytelna, datowana i przechowywana w uporządkowany sposób przez określony czas. Cha-
rakter  dokumentów  moŜe  być  róŜny,  w  zaleŜności  od  wielkości  i  złoŜoności  organizacji.
Wygodnym  i  nowoczesnym  sposobem  prowadzenia  i  nadzorowania  dokumentacji  dotyczą-
cej zarządzania środowiskowego jest korzystanie ze specjalistycznych programów kompute-
rowych. Dokumentacja nie moŜe być traktowana marginalnie, bowiem przede wszystkim na

jej podstawie audytorzy formułują swoje wnioski w procesie certyfikacji systemu zarządza-
nia środowiskowego. Zwykle dokumentacja jest trzypoziomowa: poziom strategiczny opisu-
je ogólnie system i podaje odnośniki do dokumentów szczegółowych poziom taktyczny to
przede wszystkim procedury systemu, które opisują przepływ materiałów i informacji, oraz
poziom operacyjny to głównie instrukcje opisujące krok po kroku określone czynności.

•

Sterowanie operacyjne. Organizacja powinna określić te operacje i działania, które są zwią-
zane ze zidentyfikowanymi, w przypadku danego zakładu, aspektami środowiskowymi.
Sterowanie operacyjne koncentruje się zazwyczaj na trzech kategoriach działań:
- na działaniach zapobiegających zanieczyszczaniu i chroniących zasoby naturalne,
- codzienne działania menedŜerskie, zapewniające zgodność realizowanych procesów z

wymaganiami wewnętrznymi i zewnętrznymi,

- strategicznych działaniach będących wynikiem przewidywania i reagowania na zmienia-

jące się wymagania odnośnie ochrony środowiska.

•

Sytuacje awaryjne. Organizacja powinna ustanowić i utrzymać procedury identyfikowania
potencjalnie moŜliwych wypadków i sytuacji awaryjnych oraz sposób reagowania na awa-
rie mogące spowodować zagroŜenie dla środowiska. Plany postępowania na wypadek za-
groŜeń i awarii powinny zawierać między innymi: listę osób odpowiedzialnych, szczegóły
dotyczące odpowiednich słuŜb, informacje w kwestii łączności wewnętrznej i zewnętrznej,
oraz rodzaju działań podejmowanych w przypadku poszczególnych zagroŜeń, informacje o
niebezpiecznych materiałach, plany szkoleń. Organizacja powinna okresowo sprawdzać
procedury postępowania w sytuacjach awaryjnych, czyli zaplanować odpowiednie ćwicze-
nia. Dotyczy to szczególnie przypadku gdy w zakładzie stosuje się substancje niebezpiecz-
ne.

5.2.5. Sprawdzanie i działania korygujące

Sprawdzanie i działania korygujące są kluczowymi elementami SZŚ, zapewniającymi

zgodność  działania  z  określonym  programem  zarządzania  środowiskiem.  Zgodnie  z  normą
ISO  14001,  organizacja  powinna  ustanowić  i  utrzymać  udokumentowane  procedury  w  celu
regularnego monitorowania i pomiarów kluczowych charakterystyk swoich operacji i działań
mogących  mieć  znaczący  wpływ  na  środowisko.  W  pomiarach  naleŜy  stosować  środki  za-
pewniające wiarygodność. WaŜne jest by kontrolowanie określonych wskaźników było proce-
sem ciągłym, a uzyskiwane wyniki obiektywne, sprawdzalne i powtarzalne.

Norma ISO 14001 zaleca opracowania procedury okresowej oceny zgodności struktury z

ustawodawstwem i przepisami prawnymi. Jest to rodzaj audytu fragmentu systemu zarządza-
nia środowiskowego. JeŜeli wyniki prowadzonych działań róŜnią się zamierzonych, a prze-
bieg procesów róŜni się od zaplanowanych naleŜy podjąć działania korygujące i zapobiegaw-
cze.

Stwierdzenia i zalecenia wynikające z przeprowadzanych audytów, przeglądów lub sygna-

łów przekazywanych przez personel, powinny być udokumentowane ze wskazaniem co naleŜy
zrobić, kto to ma wykonać i jakimi środkami. Działania korygujące i zapobiegawcze muszą
być dostosowane do skali problemu oraz współmierne do wywołanego wpływu środowisko-
wego.

Norma ISO 14001 przewiduje równieŜ prowadzenie systematycznych zapisów dotyczących

szkoleń oraz wyników audytów i przeglądów. Poza wymienionymi juŜ kwestiami obejmują
one między innymi: informacje o dostawcach i surowcach, o skargach, procesach sądowych i
incydentach ze społecznością lokalną, o prowadzonych badaniach w zakresie ochrony środo-
wiska.

Podobnie jak w przypadku normy ISO 9000, dotyczącej systemu zapewnienia jakości, au-

dyty wewnętrzne przeprowadza się w celu potwierdzenia zgodności systemu z wymaganiami

normy oraz skuteczności jego wdroŜenia, jak i wypełnienia zadań określonych w polityce śro-
dowiskowej danej organizacji. Kwestia bezstronności, szczególnie w małych firmach, wyma-
ga by w audycie uczestniczyła osoba nie związana zawodowo z tą firmą. Raporty z audytów
powinny być wykorzystywane przez kierownictwo do oceny funkcjonowania systemu. O czę-
stotliwości przeprowadzania audytów decyduje charakter działalności organizacji i potencjal-
ne zagroŜenia dla środowiska wynikające z tej działalności. Praktyka wykazuje, Ŝe przepro-
wadzenia audytu przynajmniej raz w roku jest niezbędnym minimum. Zalecane są okresy pół-
roczne.

5.2.6. Przegląd wykonywany przez kierownictwo

NajwyŜsze kierownictwo organizacji powinno, z określoną przez siebie częstotliwością

dokonywać przeglądu SZŚ w celu zapewnienia by system ten był zawsze odpowiedni i efek-
tywny.  Efektem  przeglądu  powinna  być  modyfikacja  polityki  ekologicznej  i  ulepszanie  SZŚ
uwzględniające: wyniki audytu, zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne (np. prawne) oraz
zaangaŜowanie  firmy  w  ciągłe  ulepszanie.  Podobnie  jak  w  przypadku  audytów,  norma  nie
określa częstotliwości przeglądów, ale większość jednostek certyfikujących wymaga aby były
one przeprowadzane najmniej raz w roku.

Przeglądy powinny być dokumentowane raportami, które zawierają odpowiednie wnioski

prowadzące do ciągłego doskonalenia SZŚ. Treść raportu powinna być przekazywana do zain-
teresowanych komórek organizacyjnych wewnątrz organizacji, a takŜe stanowić podstawę do
przygotowania informacji na zewnątrz organizacji.

5.2.7. Certyfikowanie

Zakład chcący uzyskać certyfikat normy ISO 14000 dla opracowanego przez siebie SZŚ,

musi się zwrócić o nadanie takiego certyfikatu do jednej z renomowanych i akredytowanych
jednostek. W Polsce jednostką udzielającą akredytacji jest Polskie Centrum Akredytacji.
Udzieliło ono Dotą akredytacji sześciu jednostkom wśród których jest np. Stowarzyszenie In-
Ŝ

ynierów i techników Mechaników Polskich. Procedura obejmuje:

•

ZłoŜenie wniosku o przeprowadzenie audytu certyfikującego,

•

Wstępną ocenę dokumentów systemu,

•

Zaplanowanie audytu (istnieje moŜliwość przeprowadzenia audytu wstępnego),

•

Przeprowadzenie właściwego audytu certyfikującego,

•

Zawarcie umowy o nadzór nad systemem wraz z przyznaniem na trzy lata certyfikatu,

•

Coroczne audyty nadzorujące,

•

Ewentualny audyt powtórny po upływie trzech lat.

5.2.8. Korzyści wynikające z wdroŜenia systemu zarządzania środowiskiem

Korzyści jakie daje wdroŜenie SZŚ leŜą w róŜnych obszarach, przedstawionych w synte-

tycznym ujęciu na rys. 2.4.

KORZYŚCI Z WDROśENIA NORM ISO 14000

MIEJSZE OBCIĄśENIE ŚRODOWISKA

WIĘKSZA KONKURENCYJNOŚĆ FIRMY

OBNIśENIE KOSZTÓW PRODUKCJI

POPRAWA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA

ZMNIEJSZENIE RYZYKA

Rys. 2.4. Korzyści z wdroŜenia systemu zarządzania środowiskowego

Korzyści ekologiczne

Celem zasadniczym wprowadzania SZŚ jest osiąganie określonych korzyści ekologicz-

nych. Zaliczyć do nich naleŜy:

•

poprawa czystości środowiska,

•

racjonalne korzystanie z zasobów naturalnych (zachowywanie zasobów),

•

lepsze warunki pracy dla pracowników,

•

zwiększenie bezpieczeństwa ekologicznego,

•

przyczynianie się do wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa,

•

pozytywne oddziaływanie w zakresie ochrony środowiska na strony zainteresowane (pod-
dostawców, kooperantów, klientów).

Wzrost konkurencyjności firmy

NajwaŜniejsze jednak korzyści, mające obecnie coraz większe znaczenie, odnoszą się do

wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstwa. Sprowadzają się one bowiem do następujących
kwestii:

•

certyfikat ISO 14001 jest waŜnym atutem marketingowym,

•

przewagi konkurencyjnej wobec firm bez SZŚ,

•

dobrych stosunków z otoczeniem firmy i władzami lokalnymi (public relation),

•

uwiarygodnienia starań organizacji o ochronę środowiska (image).

ObniŜenie kosztów funkcjonowania

Niemałe korzyści moŜna równieŜ osiągnąć poprzez obniŜenie kosztów przedsiębiorstwa.

MoŜliwości te wynikają z:

•

ujawnienia i wykorzystania potencjału oszczędnościowego, tkwiącego w zmniejszeniu zu-
Ŝ

ycia energii i materiałów,

•

stosowania oszczędnych procesów,

•

redukcji kosztów usuwania odpadów,

•

niŜszych opłat związanych z korzystaniem z zasobów środowiska,

•

niŜszych stawek ubezpieczeniowych w związku ze zmniejszeniem ryzyka.

Poprawa funkcjonowania organizacji

WdroŜenie systemu zarządzania środowiskiem poprawia równieŜ ogólne funkcjonowanie

firmy poprzez:

•

usprawnienie zarządzania organizacją (planowanie, ustalanie celów i zadań oraz progra-
mów),

•

zorganizowany sposób przekazywania informacji i komunikowania,

•

istnienie zapisów umoŜliwiających przeprowadzanie analiz i ocen,

•

regularne audyty wewnętrzne umoŜliwiające szybkie wykrycie słabych miejsc,

•

audyt certyfikujący (oraz nadzorujący) umoŜliwiający niezaleŜną, obiektywną ocenę sku-
teczności funkcjonowania SZŚ przez kompetentnych audytorów jednostki certyfikującej,

•

stosowanie nowoczesnych rozwiązań przyczyniających się do rozwoju organizacji,

•

zadowolenie pracowników.

Zmniejszenie ryzyka

Korzyści moŜna teŜ znaleźć w obszarze tzw. zmniejszonego ryzyka. Osiąga się je przez:

•

unikanie szkód i wypadków,

•

minimalizowanie odpowiedzialności za wyrób,

•

unikanie procesów sądowych związanych ze szkodami ekologicznymi,

•

spełnienie wymagań prawnych,

•

większą wiarygodność wobec zainteresowanych stron,

•

ułatwiony dostęp do preferencyjnych kredytów i funduszy ekologicznych,

•

ciągłą identyfikację słabych miejsc i ich systematyczne eliminowanie.

6. Inne systemy zarządzania środowiskowego

Zainteresowanie ochroną środowiska sprawia, Ŝe norma ISO 14000 nie jest jedyną obowią-

zującą na świecie. Rozporządzenie EMAS, o którym wspomniano wyŜej, w wielu punktach
jest podobne do tej normy i nie będzie tu więcej omawiane. Warto jednak krótko zapoznać się
z dwoma innymi systemami, a mianowicie „Odpowiedzialność i Troska” oraz „Czystsza
Produkcja”.
6.1 Odpowiedzialność i Troska

Podejście do systemu zarządzania róŜni się tutaj od podejścia w ISO 14000 oraz w EMAS.

Jest  to  system,  który  łączy  zagadnienia  odnoszące  się  do  efektów  środowiskowych  z  zagad-
nieniami  dotyczącymi  zdrowia  ludzi  i  bezpieczeństwa  prowadzonych  procesów.  Zasady  sys-
temu  sformułowano  w  1984  roku  w  Kanadzie,  a  następnie w USA. Dzisiaj system ten obej-
muje przedsiębiorstwa z około 50 krajów świata. Są to głównie przedsiębiorstwa wykorzystu-
jące substancje niebezpieczne, jest to zatem system sektorowy, skupiający przede wszystkim
firmy chemiczne (około 90% produkcji chemicznej). Celem systemu jest poprawa działalno-
ś

ci przedsiębiorstwa w zakresie odnoszącym się do ochrony środowiska, ochrony zdrowia i

bezpieczeństwa. W zarządzaniu wg tego systemu stosuje się praktyki, które podzielone na 6
grup, nazywają się „kodeksami”. Oto te grupy:
1. Informacje odnoszącą się do oddziaływania środowiskowego działalności przedsiębior-

stwa oraz do spraw związanych ze zdrowiem i z bezpieczeństwem. W tej grupie wymaga
się ciągłego analizowania obaw pracowników oraz społeczności lokalnej, odnoszących się
do funkcjonowania zakładu, realizacji procesów, ochrony zdrowia, ciągłej analizy ryzyka.

2. Redukcja zanieczyszczeń emitowanych do powietrza, wody oraz gruntu. Chodzi tu o

zmniejszanie emisji substancji szczególnie niebezpiecznych oraz o gospodarkę ich odpa-
dami. Od kierownictwa wymaga się stosowania odpowiednich programów badawczych i
inwentaryzacji wszystkich emisji.

3. Bezpieczeństwo procesowe. Celem tej grupy jest zapobieganie poŜarom, eksplozjom i

przypadkowym uwolnieniom substancji niebezpiecznych. Ta grupa działań odnosi się do
kierownictwa i personelu, ale takŜe do stosowanych technologii i do urządzeń.

4. Dystrybucja wiąŜe się przede wszystkim z ograniczeniem ryzyka związanego z przecho-

wywaniem, manipulowaniem, przepakowywaniem i transportem substancji zagraŜających
zdrowiu lub środowisku.

5. Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników oraz osób wizytujących przedsiębiorstwo. Wy-

magane jest dokonywanie pomiaru stęŜeń i ciągła kontrola czynników stanowiących zagro-
Ŝ

enie. Niezbędne jest zapewnienie opieki lekarskiej w miejscu pracy i zorganizowanie

okresowych badań lekarskich.

6. Zarządzanie produktem ma zapewnić, by zdrowie, bezpieczeństwo i ochrona środowiska

były integralną częścią projektowania, wytwarzania i dystrybucji oraz wykorzystania, recy-
klingu i składowania zuŜytego produktu. Tak rozumiane zarządzanie produktem wymaga
współpracy z dostawcami, odbiorcami i podwykonawcami a wpływa na wszystkie funkcje
przedsiębiorstwa.
System ten ma związek z innymi systemami zarządzania. Konieczne jest tutaj zobowiąza-

nie kierownictwa, przeprowadzanie okresowych przeglądów, ustalanie polityki i celów, okre-

lenie odpowiedzialności, identyfikowanie wymagań, monitorowanie itd., podobnie jak wg

systemu ISO 14000.

6.2 Czystsza Produkcja

Systemy zarządzania środowiskowego tworzone na podstawie ISO 14001 są bardzo sfor-

malizowane, co często zraŜa do ich wdroŜenia. Mniej sformalizowane jest dobrowolne zobo-
wiązanie, podejmowane w krajach rozwiniętych, rozpowszechniane od 1990 roku. Jego zasa-
dy przyjęto na Światowym Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku (Agenda 21). Czyst-
sza Produkcja to „strategia ochrony środowiska polegająca na ciągłym, zintegrowanym, za-
pobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług oraz ryzyka dla ludzi
i środowiska”. W praktyce ta definicja oznacza:
1. stosowanie nowych czystszych technologii, które nie generują odpadów i szkodliwych emi-

sji,

2. optymalizację procesów produkcyjnych z punktu widzenia ich oddziaływania na środowi-

sko,

3. ograniczenie oddziaływania produktu na środowisko w całym cyklu jego Ŝycia, poczynając

od pozyskania surowca, poprzez procesy przetwarzania i kończąc na składowaniu lub wy-
korzystaniu produktu zuŜytego.
Podejście to jest odmienne od tradycyjnego „końca rury”, kiedy to ma się tylko na uwadze

zagospodarowanie  odpadów.  Tutaj  chodzi  o  takie  projektowanie  procesów  aby  zapobiec  po-
wstawaniu  odpadów,  a  podejście  tradycyjne  ograniczyć  tylko  do  przypadku,  gdy  tego  ideału
nie da się osiągnąć. Ideałem jest produkcja bezodpadowa, ograniczająca marnotrawstwo zaso-
bów (pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii), stosowanie obiegów zamkniętych, po-
zwalających  na  wielokrotne  wykorzystywanie  strumieni  materiałowych.  Idea  Czystszej  Pro-
dukcji przenika takŜe do sfery usług, np. do turystyki.

ekol’2_I.doc