Zagadnienie ochrony środowiska w prawie międzynarodowym

Kryzys ekologiczny w układzie człowiek-środowisko, zarysowujący się coraz wyraźniej w

pierwszej połowie XX wieku spowodował, że problemy z nim związane znalazły się w centrum

zainteresowania społeczeństw i rządów wielu krajów, w tym najwyższego, światowego

forum - Zgromadzenia ONZ. Zwołana w grudniu 1968 roku, XXIII Sesja Zgromadzenia ONZ,

w całości poświęcona była problemowi ochrony środowiska. Po raz pierwszy w historii ludzkości

zwrócono uwagę na ogólnoświatowy zasięg kryzysu, obejmujący zarówno kraje rozwinięte,

jak i rozwijające się. Zdano sobie przy tym sprawę z tego, że jeżeli ten proces degradacji

przyrody będzie kontynuowany, to przyszłe życie na ziemi zostanie poważnie zagrożone.

Stało się jasne, że wszyscy żyjemy w biosferze, której przestrzeń i zasoby, jakkolwiek olbrzymie,

są jednak ograniczone.

Jednym z ważniejszych zadań rezolucji, uchwalonej 3.12.1968 na XXIII Sesji Zgromadzenia

Ogólnego NZ, było zobowiązanie Sekretarza Generalnego (U Thanta) do przygotowania

specjalnego dokumentu, który by zwrócił uwagę państwom członkowskim i światowej opinii

społecznej na rangę i palącą potrzebę szukania rozwiązań w zakresie ochrony środowiska.

Raport U Thanta zatytułowany „Człowiek i jego środowisko” ukazał się 26.05. 1969 roku.

Jego treść dotyczyła:

1. informacji na temat najpoważniejszych zagrożeń dla środowiska naturalnego, występujących

w różnych regionach świata (identyfikacja i inwentaryzacja),

2. klasyfikacji tych zagrożeń, występujących w skali lokalnej, regionalnej, krajowej i międzynarodowej, przydatnej w polityce ochrony środowiska,

3. znaczenia zagadnień globalnych, które można rozwiązywać jedynie na drodze międzynarodowych porozumień i pod warunkiem, że narody wyrażają gotowość wspólnego działania dla wspólnego dobra,

4. potrzeby zwołania ogólnoświatowej konferencji ONZ nt. ochrony środowiska, dla której w

raporcie zawarto katalog podstawowych problemów, wymagających rozpatrzenia na forum

międzynarodowym.

W czerwcu 1972 roku odbyła się w Sztokholmie pierwsza tego typu konferencja z udziałem

przedstawicieli najwyższych władz ze 113 krajów, na której to ochrona środowiska podniesiona

została do rangi podstawowej funkcji państwa. Owocem tej konferencji był zbiór 26

fundamentalnych zasad, znany pod nazwą „Deklaracji Sztokholmskiej w Sprawie Ochrony

Środowiska” (16.06.1972.). Na konferencji tej powołano również do życia międzynarodową

instytucję UNEP (United Nations Environmental Programm), jako wyspecjalizowaną agencję

ONZ, posiadającą swoje organy, a zwłaszcza Radę Zarządzającą z siedziba w Genewie i Sekretariat Rady w Nairobi (Kenia). Do dziś aktualne zasady sformułowane w Deklaracji Sztokholmskiej stanowią wytyczne polityki ochrony środowiska, jaką powinny prowadzić państwa w skali lokalnej i we współpracy międzynarodowej, w zakresie rozwoju badań naukowych, rozwiązań prawnych i techniczno-organizacyjnych, kształcenia i dokształcania.

Zasada pierwsza podkreśla prawo człowieka nie tylko do wolności i równości, ale i do odpowiednich warunków życia, zaznaczając przy tym, że ponosi on jednocześnie poważną odpowiedzialność za ochronę i poprawę środowiska naturalnego dla obecnych i przyszłych pokoleń.

Zasada druga mówi o potrzebie ochrony zasobów naturalnych ziemi, obejmujących powietrze,

wodę, glebę, florę i faunę poprzez staranne planowanie przedsięwzięć gospodarczych i

odpowiednie zarządzanie zasobami.

Dalsze zasady wskazują na potrzebę wstrzymania procesu zatruwania przyrody ekotoksynami,

tak w skali lokalnej jak i globalnej. Wytyczne w tym zakresie znalazły swoje odzwierciedlenie

w wielu późniejszych konwencjach międzynarodowych, ratyfikowanych przez kraje

członkowskie ONZ, w tym i przez Polskę. Z ważniejszych należałoby wymienić:

- Konwencję Paryską (1974) o ochronie mórz i oceanów,

- Konwencję Genewską (13.07.1979, ratyfikowaną przez Polskę w 1985 roku) w sprawie

transgranicznego zanieczyszczania powietrza,

- Konwencję Wiedeńską (22.03.1985, ratyfikowaną przez Polskę w 1992 roku), o ochronie

warstwy ozonowej,

- liczne konwencje i umowy bi- i multilateralne dotyczące problemów ochrony środowiska

określonych ekosystemów, np. basenu Morza Bałtyckiego (ratyfikowaną przez polski Sejm

w 2000 roku).

Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej podkreślają również znaczenie i potrzebę racjonalnego planowania przy lokalizacji przemysłu lub rozwijaniu miast i osiedli, jako podstawowego instrumentu godzenia konfliktów między potrzebami rozwoju, a potrzebami ochrony i poprawy środowiska. Zwraca się w nich również uwagę na konieczność podejmowania wysiłków w dziedzinie upowszechniania wiedzy na temat zagrożeń ochrony środowiska, tak wśród młodzieży, jak i dorosłych. Powinno się również tworzyć warunki dla swobodnego dostępu do wyników badań naukowych i doświadczeń w rozwiązywaniu problemów środowiskowych.

Każda z tych 26 zasad, mimo upływu ponad 30 lat od ich ustanowienia, zachowuje nadal

swoją aktualność. Doszły natomiast nowe, sformułowane na drugiej, ogólnoświatowej konfe-

rencji ONZ poświęconej ochronie środowiska, jaka odbyła się z udziałem liderów ze 179

państw w Rio de Janeiro, w czerwcu 1992 roku (następna 26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu

- RPA). W programowym dokumencie tej konferencji zatytułowanym „Globalny Program

Działań”, oznaczanym też skrótem „Agenda 21” pomyślano już o potrzebach XXI wieku.

Program ten zarysowuje ogólnoświatową strategię ONZ zrównoważonego rozwoju społeczno-

gospodarczego, zgodnego z wymogami ochrony środowiska. Obszerny ten dokument

(700 stron) definiuje zadania, a w wielu przypadkach określa również terminy ich realizacji w

najważniejszych obszarach problematyki ekologicznej. W ujęciu przedmiotowym dotyczą one

w szczególności:

1. Ochrony i wspomagania zdrowia człowieka.

2. Zrównoważonego rozwoju osiedli ludzkich.

3. Ochrony atmosfery.

4. Bezpiecznego wykorzystywania toksycznych substancji.

5. Gospodarowania odpadami stałymi i ciekłymi.

6. Racjonalnego gospodarowania gruntami.

7. Walki z niszczeniem lasów (ubytek lasów wynosi średnio 20 mln. ha w ciągu roku).

8. Zrównoważonego rozwoju terenów górskich, jako ważnego źródła wody i energii.

9. Ochrony i zagospodarowania zasobów słodkowodnych.

10. Ochrony i zagospodarowania mórz i oceanów (około 600.000 ton ropy zatruwa rocznie

wody mórz i oceanów)

11. Zachowania różnorodności biologicznej.

12. Walki z pustynnieniem i suszą.

Kolejny „Szczyt Ziemi” (26.08-04.09.2002r. w Johannesburgu RPA) poświęcony był

głównie ocenie realizacji postanowień ze Szczytu Ziemi w Rio de Janeiro. Niestety okres tych

10 lat przyniósł poszerzanie się obszarów nędzy i biedy, rozwarstwienia społecznego i dalszą

degradację środowiska, wzrost poziomu emisji CO2, zmniejszenie powierzchni lasów o 2,4%.

Wymarło ponad 800 gatunków roślin i zwierząt, a 10.000 ONZ uznała za zagrożone. Niewielka

skuteczność takich konferencji pozwala na ujawnienie gorzkiej prawdy, że:

- sam Szczyt to biurokratyczna machina, która utrudnia uzyskanie kompromisu,

- przeważają w nich partyjne interesy polityków, będących u władzy (np. bliskie wybory),

- o wyniku konferencji decyduje lobby przemysłowo-wojskowo-handlowe wielu krajów,

- biurokraci ONZ bardziej są zainteresowani samym procesem konferencji niż jej pozytywnymi

wynikami,

- organizatorzy postrzegają Szczyt jako dobry interes, inne problemy interesują ich mniej.

Pod względem prawnym, tak Deklaracja Sztokholmska, jak i „Agenda 21” nie mają takiej

mocy wiążącej dla państw, jaką mają np. umowy międzynarodowe. Stanowią one raczej zbiór

wytycznych, które powinno się uwzględniać przy opracowaniu konstytucji, formułowaniu krajowych ustaw i międzynarodowych umów. Rok po konferencji w Sztokholmie, na specjalnej

sesji Rady Ministerialnej państw EWG przyjęto np. przez kraje członkowskie Europejską Kartę

na temat ochrony środowiska, a następnie dyrektywę Rady Wspólnoty Europejskiej, mającą

na celu ujednolicenie w krajach członkowskich ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i norm technicznych, dotyczących pośrednio lub bezpośrednio ochrony środowiska, np. notyfikacji niebezpiecznych substancji chemicznych, klasyfikacji opakowań i sposobu oznakowania substancji niebezpiecznych, a także podejmowania środków zapobiegających eksportowaniu zanieczyszczeń poza własne granice.

Polskie prawo ochrony środowiska

W II RP pojawiła się już w 1919 roku Państwowa Zasadnicza Ustawa Sanitarna, określająca

podstawowe zasady ochrony środowiska i korzystania z jego dóbr. Dwa lata później powo-

łano do życia Państwowy Zakład Higieny, funkcjonujący do dziś, a w latach następnych ukazało

się w randze rozporządzenia prezydenta RP prawo przemysłowe (1927), akt prawny bardziej

postępowy z punktu widzenia ochrony środowiska, niż obecnie obowiązująca ustawa o

działalności gospodarczej. W tym samym roku wydanych zostało jeszcze szereg innych rozporządzeń Prezydenta RP, a wśród nich rozporządzenie o zwalczaniu zaraźliwych chorób

zwierzęcych, będące do dziś aktualną podstawą prawną do sprawowania nadzoru sanitarnoweterynaryjnego.

W wyniku pojawienia się dawniej nie znanych problemów ekologicznych, Sejm uchwalił

ustawy o zupełnie nowych treściach normatywnych, jak np.

- ustawa o prawie geologicznym (1960),

- ustawa o substancjach trujących (1963)

- ustawa o ochronie powietrza atmosferycznego (1966).

Charakterystyczną cechą rozwoju prawodawstwa ochrony środowiska z okresu przed ogłoszeniem

raportu U Thanta (1969), było koncentrowanie się na poszczególnych komponentach

środowiska, lub wybranych aspektach jego ochrony. Raport uświadomił konieczność zupełnie

nowego, kompleksowego podejścia do problemów ochrony środowiska. Z tych potrzeb zrodziła

się również w Polsce legislacyjna koncepcja, całościowego ujęcia podstawowej problematyki

prawnej ochrony środowiska, która znalazła swój wyraz w ustawie z dnia 31 stycznia

1980 roku „O ochronie i kształtowaniu środowiska” (dalej w tekście określanej skrótowo

przez ”uoś”). Od dnia wejścia w życie tej ustawy możemy mówić, nie jak dotychczas o prawnych podstawach ochrony środowiska w Polsce, lecz o istnieniu polskiego prawa ochrony środowiska.

Z ważniejszych, przyjętych przez Sejm w ostatnich kilkunastu latach, regulacji prawnych

dotyczących ochrony środowiska wymienić można ustawy:

- 1991 - O Inspekcji Ochrony Środowiska (Dz. U. 91.77.335),

- 1994 - Lasy (Dz. U. 94.79.363)

- Badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz. U.

95.2.4)

- 1995 - Ochrona gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. 95.16.78)

- 1996 - Utrzymanie czystości i porządku w gminach (Dz. U. 96.132.622)

- 1997 - Odpady (Dz. U. 97.96.592)

• Klasyfikacja odpadów (Dz. U. 97.162.1135).

Uwzględnienie w ogólnej strategii firmy działań mających na celu ochronę środowiska będzie

zatem jednym z zasadniczych uwarunkowań dla rozwoju firmy. W sprawach dotyczących

środowiska nie wystarczają zatem strategie pasywne, sprowadzające się do wybiórczego

przestrzegania tylko koniecznych przepisów, a nawet godzenia się na płacenie kar za zatruwanie

środowiska. Nie gwarantują przedsiębiorstwu pomyślnej przyszłości również

strategie defensywne, polegające na wycofaniu z rynku wyrobów zagrażających środowisku i

rezygnacji z technologii nie spełniających wymogów ekologicznych. Dla wszystkich przedsiębiorstw, które poważnie myślą o swojej przyszłości, podstawą działań w zakresie ochrony środowiska muszą być strategie ofensywne i innowacyjne, skierowane na:

- stałą modernizację procesów technologicznych pod kątem ich zagrożenia dla środowiska,

- budowaniu „kultury ekologicznej” wśród załogi (szkolenie),

- nadawaniu wytwarzanym produktom walorów proekologicznych (podatność do recyklingu),

- szukaniu nowych produktów i technologii ich wytwarzania.

W nowym ujęciu spraw dotyczących zarządzania przedsiębiorstwem, problematykę ochrony

środowiska włącza się do kręgu spraw o strategicznym znaczeniu dla firmy. Wyrazem tego

mogą być deklaracje składane przy formułowaniu misji nowoczesnych przedsiębiorstw. Pod

pojęciem „zarządzanie środowiskiem” należy przy tym rozumieć te elementy całkowitego

procesu zarządzania przedsiębiorstwem, które określają i realizują politykę proekologiczną.

Światowe standardy z zakresu zarządzania środowiskowego:

Normy BS7750, EMAS, ISO 14000

Zasadniczym celem EMAS jest promowanie ciągłego rozwoju prośrodowiskowej działalności.

Firmy chcące uzyskać certyfikat EMAS muszą wykazać się efektywną polityką w zakresie

ochrony środowiska, utworzeniem systemów realizacji tej polityki, które regularnie audytowane

będą dostarczały opinii publicznej obiektywnych informacji o prowadzonych działaniach

proekologicznych.

Zarówno BS jak i EMAS nie chronią przedsiębiorstwa przed kontrolą i egzekwowaniem

kar przez instytucje i urzędy stojące na straży przestrzegania obowiązującego w danym kraju

prawa odnoszącego się do spraw ochrony środowiska. Fundamentalnym natomiast aspektem

obu regulacji jest to, że przewidują one zintegrowanie środowiskowego zarządzania z innymi

stosowanymi w przedsiębiorstwie systemami zarządzania, np. z systemem zarządzania jakością

(QMS = Quality Management System), finansami, produkcją itp. w jeden globalny i

spójny system zarządzania przedsiębiorstwem.

równolegle z inicjatywami legislacyjnymi, podejmowanymi w krajach wysoko

rozwiniętych (USA, Anglia, EU), organizacja ISO (Internationale Standard Organisation) powołała Strategiczną Grupę d/s. Środowiska (SAGE), której powierzono opracowanie międzynarodowych norm zawierających standardy w zakresie zarządzania środowiskowego, oceny przedsiębiorstw pod względem ich środowiskowej polityki i działalności, a także środowiskowej oceny wytwarzanych produktów. W ramach tej grupy utworzony został w roku 1993 Komitet Techniczny ISO/TC 207 „Environmental Management System” (EMS), który zlecił opracowanie normy ISO serii 14000 sześciu podkomitetom. Normy te, podobne do norm

ISO 9000, określają standardy zarządzania, a nie standardy działalności. Pierwsza z tej serii

norma ISO 14001, która pojawiła się jesienią 1996 roku, zawiera główne wymagania w zakresie

rozwoju i wdrożenia EMS, jakie muszą być spełnione przy występowaniu o certyfikację.

Charakterystykę dotychczas opracowanych norm z serii 14000 przedstawiono w tabelarycznym

ujęciu poniżej. Dwie najważniejsze z nich to:

- ISO 14001, dotycząca systemów zarządzania środowiskowego, zawiera stosowne specyfikacje

i wytyczne stosowania,

- ISO 14004, dotycząca ogólnych wytycznych co do zasad zarządzania środowiskowego, systemów i technik wspomagających.

Ogólnie, wymagania stawiane przez normę ISO 14000 można określić jako bardziej łagodne

w porównaniu ze standardami BS i EMAS. Norma ISO 14000 wymaga np. tylko identyfi-

kacji znaczących aspektów środowiskowych, powiązanych z działalnością zakładu. Nie wymaga, a jedynie sugeruje, aby program zarządzania środowiskowego miał narzucone ramy

czasowe. Nie odnosi się ona również do działalności środowiskowej kooperantów i dostawców.

Norma nie wymaga również szczegółowego przeglądu środowiskowego ani obligatoryjnego

raportowania celu, zadań środowiskowych i wyników kontroli ich realizacji oraz aktualnego

stanu. Jednym z najważniejszych celów wdrażania systemu zarządzania środowiskowego

przez organizację jest ochrona środowiska. Zgodnie z ustawą „Prawo ochrony środowiska”

oznacza to podjęcie lub zaniechanie działań, umożliwiające zachowanie lub przywracanie

równowagi przyrodniczej. Normy ISO 14000, wzorowane na opracowanych wcześniej i szeroko

stosowanych normach ISO 9000, oparte są na tych samych czterech założeniach:

- dobrowolności stosowania przez przedsiębiorstwa (norma nie jest obligatoryjna),

- dążeniu do ciągłego doskonalenia (poprawy),

- uniwersalności strukturalnego systemu (EMS), przystosowanego do powszechnego zastosowania, niezależnie od wielkości i rodzaju przedsiębiorstwa,

- możliwości kontroli i sprawdzenia funkcjonowania systemu.

Obecnie w Unii Europejskiej wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego wg ISO

14001 jest uznawane jako spełnienie wymagań Rozporządzenia 1836/93 (EMAS), pod warunkiem sporządzenia raportu (Public Statement) o funkcjonowaniu firmy w odniesieniu do

jej oddziaływania na środowisko. Dlatego też wdrożenie ISO 14001 jest praktycznie równoznaczne z wpisaniem do rejestru EMAS. Można też wprost skorzystać z doświadczeń EMAS przy wdrażaniu ISO 14000.

Jak widać, podstawowymi elementami systemu zarządzania środowiskiem wg normy ISO 14001:2004, rozbitymi na podpunkty, są:

- Polityka środowiskowa

- Planowanie

- Wdrożenie i funkcjonowanie

- Sprawdzanie i działania korygujące

- Przegląd dokonywany przez kierownictwo

Elementy systemu zarządzania środowiskiem wg norm ISO 14000 mają bardzo dużo cech

wspólnych z opracowanym wcześniej (1988) przez Amerykańską Agencję ds. Ochrony Środowiska,

Programem Czystej Produkcji (o programie tym później). Należą do nich:

- uzyskanie poparcia kierownictwa,

- formalne zadeklarowanie przez kierownictwo gotowości przystąpienia do realizacji programu

i wdrożenia postanowień normy,

- opracowanie polityki ekologicznej, określenie jej celów i planowanie realizacji,

- informowanie i szkolenie pracowników,

- stworzenie systemu „ciągłego ulepszania” i warunków dla jego realizacji,

- przeprowadzanie okresowych ocen skuteczności funkcjonowania,

- dokumentowanie prowadzonych działań,

- zaangażowanie wszystkich pracowników organizacji do realizacji opracowanej polityki

ekologicznej.

Poniżej zostaną skrótowo omówione elementy systemu zarządzania środowiskowego

Wymagania ogólne

Organizacja, przez którą rozumie się spółkę, korporację, firmę, przedsiębiorstwo, organ

władzy lub instytucję, powinna ustanowić, udokumentować, wdrożyć, utrzymywać i ciągle

doskonalić system zarządzania środowiskowego,

Polityka środowiskowa

Polityka środowiskowa, czyli zasadnicza część systemu, jest to deklaracja organizacji dotycząca

jej intencji, zamierzeń i zasad odnoszących się do ogólnych efektów działalności środowiskowej,

określająca ramy i cele tych działań. Musi ona uwzględniać specyfikę oddziaływania

organizacji na środowisko. Musi być formułowana szczegółowo, a nie ogólnie, nie może

być przydatna jednocześnie np. dla piekarni i galwanizerni. Trzeba zatem przy jej tworzeniu

przeanalizować specyfikę funkcjonowania organizacji z punktu widzenia: stosowanych

metod minimalizowania oddziaływania na otoczenie, gospodarki odpadami, wykorzystania

energii, współpracy z dostawcami, strategii transportu. W myśl wymagań normy, politykę

ekologiczną danej organizacji musi zdefiniować kierownictwo najwyższego szczebla, które

przy jej ustalaniu powinno wziąć pod uwagę aby:

 była ona odpowiednia do charakteru, skali i rodzaju oddziaływań ekologicznych, wynikających

ze stosowanych technologii czy świadczonych usług, a także dotyczących samego

produktu,

 wykazywała zaangażowanie w ciągłe usprawnianie procesów i minimalizację zanieczyszczeń

(odpadów),

 zawierała zobowiązanie do spełnienia odpowiednich przepisów prawnych i innych wymagań,

 określała ramy czasowe dla wyznaczania i przeprowadzania okresowych przeglądów celów

i zadań ekologicznych,

 była dokumentowana, wdrożona i kontynuowana oraz przekazywana do wiadomości

wszystkim pracownikom i społeczeństwu (była publicznie dostępna).

Mając na uwadze przewidziane w normie ISO 14000 weryfikowanie przez zewnętrznego

audytora wypełnienie zobowiązań podjętych w deklaracji, wymagania polityki ekologicznej

powinny uwzględniać możliwości ich osiągnięcia przez organizację. Cele tej polityki, jak i

osiągane wyniki powinny być komunikowane i udostępnione pracownikom, społeczeństwu i

wszystkim zainteresowanym stronom.

Poniżej wyjątek z „Polityki środowiskowej”, firmy „Poszukiwanie Nafty i Gazu (PNiG)”,

zawierającej w całości tylko jedną stronę tekstu, w której przedstawiono zakres działalności

firmy i zapewnienie o wnikliwej identyfikacji wpływu działalności firmy na środowisko, ale

podano także deklarację, że:

Biorąc pod uwagę postęp techniczny i naukowy, wymagania i oczekiwania naszych klientów -

szczególna uwaga będzie skierowana na to, aby:

 stosować wszystkie zabezpieczenia mogące zapobiec nadzwyczajnym zagrożeniom środowiska,

w tym awariom ekologicznym z wierceniem za bituminami,

 obniżać ilość wytwarzanych odpadów, w tym odpadów wiertniczych,

 obniżać zużycie czynników energetycznych oraz wody na cele przemysłowe,

 racjonalizować zużycie materiałów,

 zmniejszać emisję zanieczyszczeń do powietrza,

 chronić glebę i wody podziemne,

 spełniać wszystkie przepisy prawne w dziedzinie ochrony środowiska,

 oceniać, na etapie podejmowania decyzji, potencjalny wpływ na środowisko nowych projektów,

 śledzić i oceniać oddziaływanie usług transportowych i remontowych na środowisko,

 współpracować z kooperantami stosującymi zasady systemu zarządzania środowiskowego.

Nasze poczucie odpowiedzialności i chęć utrzymywania dobrych stosunków z otoczeniem powodują,

że będziemy:

 stale kształcić, szkolić i motywować naszych pracowników, aby wywiązywali się ze swoich

zadań i działań w sposób świadomy i odpowiedzialny za środowisko,

 udostępniać wszystkim zainteresowanym stronom informacje o działaniach na rzecz środowiska,

 prowadzić otwarty dialog z pracownikami i społeczeństwem o dręczących ich obawach co

do potencjalnych zagrożeń związanych z naszą działalnością.

Są to zatem, można powiedzieć, intencje i pobożne życzenia firmy, które jednak muszą być

spełnione i których wykonanie będzie sprawdzane.

Planowanie

Norma ISO obliguje organizację do ustanowienia programów osiągania celów i realizacji

zadań. Mają one najczęściej charakter harmonogramów, które dla poszczególnych zadań określają

osoby (zespoły) odpowiedzialne za ich realizację, za przeznaczone środki i terminy realizacji. Planowanie ma zatem na celu sformułowanie planu działania zmierzającego do realizacji

polityki środowiskowej. Przy opracowywaniu planu wdrożenia polityki środowiskowej danej

organizacji powinno wziąć się pod uwagę:

 Aspekty środowiskowe to elementy działania organizacji, które mogą wzajemnie oddziaływać

na środowisko. Należy zatem zidentyfikować wpływ na środowisko wynikający z

działalności, z cech produktów lub usług świadczonych przez daną firmę. Jest to proces,

który musi uwzględniać przeszłe, aktualne i potencjalne przyszłe oddziaływanie organizacji

na środowisko. Liczba zidentyfikowanych aspektów środowiskowych powinna być

możliwie jak największa, każdy z nich dokładnie opisany pod względem potencjału zagrożenia,

by móc na tej podstawie określić hierarchię ważności i kolejność realizacji przedsięwzięć

proekologicznych. Z aspektem środowiskowym wiąże się pojęcie wpływu na środowisko,

przez które rozumie się każdą zmianę w środowisku, korzystną lub niekorzystną.

Dla przykładu jeżeli elementem działań organizacji jest transport to aspektem środowiskowym

jest zużycie energii (paliwa), a wpływem środowiskowym jest efekt cieplarniany (emisja

CO2), zakwaszenie atmosfery i gleby (tlenki azotu), hałas. Określenia aspektu i wpływu

są bardzo szerokie, norma wymaga identyfikacji tylko tych aspektów, które mogą mieć

„znaczący” wpływ na środowisko, które można nadzorować i na które można wpływać.

Istnieją różne metody oceny aspektu środowiskowego. Najprostsza metoda to „inputoutput”

(wejść-wyjść). W metodzie tej dla każdego obszaru działalności firmy (zaopatrzenie,

wytwarzanie, pakowanie, magazynowanie, transport i inne) tworzy się listę wejść i

wyjść. Na wejściach uwzględnia się wszystkie czynniki związane z zaopatrzeniem organizacji

(energia, surowce, narzędzia), a na wyjściach rejestruje się produkty, odpady, ścieki,

hałas itd. Po opracowaniu takiej listy każdemu aspektowi przyporządkowuje się wpływ na

środowisko. Kolejny etap to wyodrębnienie tych wpływów, które można uznać za znaczące.

Do oceny tych wpływów stosuje się często metodę punktową, która uwzględnia częstość

i rozmiar szkód powodowanych przez dany wpływ.

 Wymagania prawne i inne. Dla zachowania zgodności z przepisami, organizacja powinna

sobie przyswoić wymagania prawne odnoszące się do jej działalności, wytwarzanych przez

nią produktów, czy świadczonych usług. Jeżeli zewnętrzne normy nie odpowiadają potrzebom

organizacji lub nie istnieją, to należy opracować i stosować własne kryteria i priorytety,

które w połączeniu z normami zewnętrznymi pomagają w opracowaniu zadań i celów.

Przy identyfikowaniu wymagań prawnych należy wziąć pod uwagę ogólne przepisy dotyczące

środowiska, szczególne przepisy dotyczące działalności organizacji, jej wyrobów i

usług, przepisy branżowe, ale też licencje, autoryzacje i pozwolenia. Przepisy te należy śledzić,

bowiem ulegają one częstym zmianom.

 Cele zadania i programy. Cele i zadania muszą być zgodne z polityką środowiskową i

uwzględniać zidentyfikowane wpływy ekologiczne, jak i wnioski z przeglądów środowiskowych.

Ważną rzeczą jest, aby po ustaleniu zadań i celów określić wymierne wskaźniki

działalności ekologicznej, które mogą służyć za podstawę systemu ocen działalności ekologicznej.

Przykładowymi wskaźnikami mogą być: ilość zużytych surowców i energii na

jednostkę produkcji, wielkość emisji CO2, NOx, procent odpadów zawróconych do ponownego

przerobu, wielkość inwestycji na ochronę środowiska itp. Przy formułowaniu wymagań,

które stawia się celom i zadaniom, należy wziąć pod uwagę pięć czynników, które w

literaturze angielskojęzycznej określa się skrótem „SMART” Zatem cele i zadania powinny

być:

S - (specific) - specyficzne, czyli dostosowane do specyfiki danej organizacji, do sytuacji w

jakiej się znajduje, uwzględniać punkt widzenia stron zainteresowanych - udziałowców,

władz lokalnych, społeczności lokalnej, pracowników.

M - (measurable) - mierzalne, czyli wyrażone za pomocą wielkości liczbowych, co umożliwia

porównywanie i analizę osiągnięć, choć nie zawsze jest to możliwe

A - (accepted) - akceptowane, a więc takie, które są uznane przez wykonawców (brak akceptacji

ze strony pracowników utrudnia realizację zadań i celów),

R - (realistic) - realistyczne, czy możliwe do osiągnięcia z punktu widzenia posiadanych

zasobów, uwarunkowań technologicznych i biznesowych. Zadania nie powinny być zbyt

ambitne,

T - (time-bound) - związane z czasem, czyli ich realizacja powinna mieć określone ramy

czasowe, szczególnie kończyć się w określonym terminie.

Wymienione cele i zadania powinny zostać przydzielone odpowiednim szczeblom, służbom

czy pracownikom, a nie tylko organizacji jako całości. Powinny być dokumentowane

z przydzieleniem środków i ustaleniem terminów ich osiągnięcia.

Wdrażanie i funkcjonowanie

Skuteczne wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego (SZŚ) wymaga przygotowania

środków i mechanizmów wspomagających, w zależności od poziomu organizacyjnego i technicznego,

na jakim znajduje się organizacja. Powinno się przy tym określić:

 Strukturę SZŚ, zasoby, role i odpowiedzialność personalną za realizację zadań wynikających

z przyjętej polityki ochrony środowiska. Kierownictwo powinno zapewnić środki niezbędne

do jej wdrożenia i nadzór nad SZŚ. W praktyce sprowadza się to do precyzyjnego opisania

zadań związanych ze wszystkimi stanowiskami, przypisania tym stanowiskom odpowiedzialności

i uprawnień odnoszących się do zagadnień związanych z zarządzaniem środowiskowym.

Zadania te mają być nie tylko określone, lecz udokumentowane i zakomunikowane.

 Zakres niezbędnego szkolenia, podnoszenia świadomości i kompetencji. Troska ta dotyczy

nie tylko własnej załogi, ale objąć nią trzeba również pracowników obcych firm wykonujących

pracę na terenie danej organizacji oraz firm kooperujących, których praca może mieć

znaczący wpływ na środowisko. Odpowiedni pracownicy muszą uzyskać potrzebne kwalifikacje, być przeszkoleni i świadomi swojej roli w systemie zarządzania środowiskowego.

Należy zwracać uwagę na rozwój niektórych umiejętności pracowników oraz na kreowanie

odpowiednich postaw.

 Komunikowanie. Norma ISO 14001 wymaga aby organizacja ustanowiła i utrzymywała

procedurę komunikowania wewnętrznego i zewnętrznego w odniesieniu do aspektów środowiskowych i SZŚ. Formy mogą przy tym być różne: roczne sprawozdania, publikacje,

internet, organizowanie otwartych dni, a wewnętrznie poprzez komunikaty na tablicach

ogłoszeń, biuletyny, pocztę elektroniczną. Należy ustalić które informacje muszą koniecznie

dotrzeć do danej grupy pracowników, bowiem nadmiar nieistotnych informacji powoduje,

że są one ignorowane.

 Sposób dokumentowania SZŚ. Organizacja powinna ustanowić i systematycznie prowadzić

dokumentację w formie zapisu na papierze lub na nośnikach elektronicznych, opisującą

funkcjonowanie podstawowych elementów SZŚ. Choć norma ISO 14001 nie wymaga, jak w

przypadku normy ISO 9000, prowadzenia księgi zarządzania środowiskiem, to w praktyce

jest ona często sporządzana, co poprawia przejrzystość dokumentacji i usprawnia system.

Sposób tworzenia dokumentacji jest dość elastyczny, jednak dokumentacja ta powinna być

czytelna, datowana i przechowywana w uporządkowany sposób przez określony czas. Charakter

dokumentów może być różny, w zależności od wielkości i złożoności organizacji.

Wygodnym i nowoczesnym sposobem prowadzenia i nadzorowania dokumentacji dotyczącej

zarządzania środowiskowego jest korzystanie ze specjalistycznych programów komputerowych.

Dokumentacja nie może być traktowana marginalnie, bowiem przede wszystkim na

jej podstawie audytorzy formułują swoje wnioski w procesie certyfikacji systemu zarządzania

środowiskowego. Zwykle dokumentacja jest trzypoziomowa: poziom strategiczny opisuje

ogólnie system i podaje odnośniki do dokumentów szczegółowych poziom taktyczny to

przede wszystkim procedury systemu, które opisują przepływ materiałów i informacji, oraz

poziom operacyjny to głównie instrukcje opisujące krok po kroku określone czynności.

 Sterowanie operacyjne. Organizacja powinna określić te operacje i działania, które są związane

ze zidentyfikowanymi, w przypadku danego zakładu, aspektami środowiskowymi.

Sterowanie operacyjne koncentruje się zazwyczaj na trzech kategoriach działań:

- na działaniach zapobiegających zanieczyszczaniu i chroniących zasoby naturalne,

- codzienne działania menedżerskie, zapewniające zgodność realizowanych procesów z

wymaganiami wewnętrznymi i zewnętrznymi,

- strategicznych działaniach będących wynikiem przewidywania i reagowania na zmieniające

się wymagania odnośnie ochrony środowiska.

 Sytuacje awaryjne. Organizacja powinna ustanowić i utrzymać procedury identyfikowania

potencjalnie możliwych wypadków i sytuacji awaryjnych oraz sposób reagowania na awarie

mogące spowodować zagrożenie dla środowiska. Plany postępowania na wypadek zagrożeń

i awarii powinny zawierać między innymi: listę osób odpowiedzialnych, szczegóły

dotyczące odpowiednich służb, informacje w kwestii łączności wewnętrznej i zewnętrznej,

oraz rodzaju działań podejmowanych w przypadku poszczególnych zagrożeń, informacje o

niebezpiecznych materiałach, plany szkoleń. Organizacja powinna okresowo sprawdzać

procedury postępowania w sytuacjach awaryjnych, czyli zaplanować odpowiednie ćwiczenia.

Dotyczy to szczególnie przypadku gdy w zakładzie stosuje się substancje niebezpieczne.

Sprawdzanie i działania korygujące

Sprawdzanie i działania korygujące są kluczowymi elementami SZŚ, zapewniającymi

zgodność działania z określonym programem zarządzania środowiskiem. Zgodnie z normą

ISO 14001, organizacja powinna ustanowić i utrzymać udokumentowane procedury w celu

regularnego monitorowania i pomiarów kluczowych charakterystyk swoich operacji i działań

mogących mieć znaczący wpływ na środowisko. W pomiarach należy stosować środki zapewniające

wiarygodność. Ważne jest by kontrolowanie określonych wskaźników było procesem

ciągłym, a uzyskiwane wyniki obiektywne, sprawdzalne i powtarzalne.

Norma ISO 14001 zaleca opracowania procedury okresowej oceny zgodności struktury z

ustawodawstwem i przepisami prawnymi. Jest to rodzaj audytu fragmentu systemu zarządzania

środowiskowego. Jeżeli wyniki prowadzonych działań różnią się zamierzonych, a przebieg

procesów różni się od zaplanowanych należy podjąć działania korygujące i zapobiegawcze.

Stwierdzenia i zalecenia wynikające z przeprowadzanych audytów, przeglądów lub sygnałów

przekazywanych przez personel, powinny być udokumentowane ze wskazaniem co należy

zrobić, kto to ma wykonać i jakimi środkami. Działania korygujące i zapobiegawcze muszą

być dostosowane do skali problemu oraz współmierne do wywołanego wpływu środowiskowego.

Norma ISO 14001 przewiduje również prowadzenie systematycznych zapisów dotyczących

szkoleń oraz wyników audytów i przeglądów. Poza wymienionymi już kwestiami obejmują

one między innymi: informacje o dostawcach i surowcach, o skargach, procesach sądowych i

incydentach ze społecznością lokalną, o prowadzonych badaniach w zakresie ochrony środowiska.

Podobnie jak w przypadku normy ISO 9000, dotyczącej systemu zapewnienia jakości, audyty

wewnętrzne przeprowadza się w celu potwierdzenia zgodności systemu z wymaganiami

normy oraz skuteczności jego wdrożenia, jak i wypełnienia zadań określonych w polityce środowiskowej danej organizacji. Kwestia bezstronności, szczególnie w małych firmach, wymaga by w audycie uczestniczyła osoba nie związana zawodowo z tą firmą. Raporty z audytów powinny być wykorzystywane przez kierownictwo do oceny funkcjonowania systemu. O częstotliwości przeprowadzania audytów decyduje charakter działalności organizacji i potencjalne zagrożenia dla środowiska wynikające z tej działalności. Praktyka wykazuje, Se przeprowadzenia audytu przynajmniej raz w roku jest niezbędnym minimum. Zalecane są okresy półroczne.

Przegląd wykonywany przez kierownictwo

Najwyższe kierownictwo organizacji powinno, z określoną przez siebie częstotliwością

dokonywać przeglądu SZŚ w celu zapewnienia by system ten był zawsze odpowiedni i efektywny.

Efektem przeglądu powinna być modyfikacja polityki ekologicznej i ulepszanie SZŚ

uwzględniające: wyniki audytu, zmieniające się uwarunkowania zewnętrzne (np. prawne) oraz

zaangażowanie firmy w ciągłe ulepszanie. Podobnie jak w przypadku audytów, norma nie

określa częstotliwości przeglądów, ale większość jednostek certyfikujących wymaga aby były

one przeprowadzane najmniej raz w roku.

Przeglądy powinny być dokumentowane raportami, które zawierają odpowiednie wnioski

prowadzące do ciągłego doskonalenia SZŚ. Treść raportu powinna być przekazywana do zainteresowanych komórek organizacyjnych wewnątrz organizacji, a takSe stanowić podstawę do przygotowania informacji na zewnątrz organizacji.

Certyfikowanie

Zakład chcący uzyskać certyfikat normy ISO 14000 dla opracowanego przez siebie SZŚ,

musi się zwrócić o nadanie takiego certyfikatu do jednej z renomowanych i akredytowanych

jednostek. W Polsce jednostką udzielającą akredytacji jest Polskie Centrum Akredytacji.

Udzieliło ono Dotą akredytacji sześciu jednostkom wśród których jest np. Stowarzyszenie InSynierów i techników Mechaników Polskich. Procedura obejmuje:

 Złożenie wniosku o przeprowadzenie audytu certyfikującego,

 Wstępną ocenę dokumentów systemu,

 Zaplanowanie audytu (istnieje możliwość przeprowadzenia audytu wstępnego),

 Przeprowadzenie właściwego audytu certyfikującego,

 Zawarcie umowy o nadzór nad systemem wraz z przyznaniem na trzy lata certyfikatu,

 Coroczne audyty nadzorujące,

 Ewentualny audyt powtórny po upływie trzech lat.

KORZYŚCI Z WDROŻENIA NORM ISO 14000

MIEJSZE OBCIĄŻENIE ŚRODOWISKA

WIĘKSZA KONKURENCYJNOŚĆ FIRMY

OBNIŻENIE KOSZTÓW PRODUKCJI

POPRAWA FUNKCJONOWANIA PRZEDSIĘBIORSTWA

ZMNIEJSZENIE RYZYKA

Korzyści ekologiczne

Celem zasadniczym wprowadzania SZŚ jest osiąganie określonych korzyści ekologicznych.

Zaliczyć do nich należy:

 poprawa czystości środowiska,

 racjonalne korzystanie z zasobów naturalnych (zachowywanie zasobów),

 lepsze warunki pracy dla pracowników,

 zwiększenie bezpieczeństwa ekologicznego,

 przyczynianie się do wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństwa,

 pozytywne oddziaływanie w zakresie ochrony środowiska na strony zainteresowane (poddostawców,

kooperantów, klientów).

Wzrost konkurencyjności firmy

Najważniejsze jednak korzyści, mające obecnie coraz większe znaczenie, odnoszą się do

wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstwa. Sprowadzają się one bowiem do następujących

kwestii:

 certyfikat ISO 14001 jest ważnym atutem marketingowym,

 przewagi konkurencyjnej wobec firm bez SZŚ,

 dobrych stosunków z otoczeniem firmy i władzami lokalnymi (public relation),

 uwiarygodnienia starań organizacji o ochronę środowiska (image).

Obniżenie kosztów funkcjonowania

Niemałe korzyści można również osiągnąć poprzez obniżenie kosztów przedsiębiorstwa.

Możliwości te wynikają z:

 ujawnienia i wykorzystania potencjału oszczędnościowego, tkwiącego w zmniejszeniu zużycia

energii i materiałów,

 stosowania oszczędnych procesów,

 redukcji kosztów usuwania odpadów,

 niższych opłat związanych z korzystaniem z zasobów środowiska,

 niższych stawek ubezpieczeniowych w związku ze zmniejszeniem ryzyka.

Poprawa funkcjonowania organizacji

Wdrożenie systemu zarządzania środowiskiem poprawia również ogólne funkcjonowanie

firmy poprzez:

 usprawnienie zarządzania organizacją (planowanie, ustalanie celów i zadań oraz programów),

 zorganizowany sposób przekazywania informacji i komunikowania,

 istnienie zapisów umożliwiających przeprowadzanie analiz i ocen,

 regularne audyty wewnętrzne umożliwiające szybkie wykrycie słabych miejsc,

 audyt certyfikujący (oraz nadzorujący) umożliwiający niezależną, obiektywną ocenę skuteczności

funkcjonowania SZŚ przez kompetentnych audytorów jednostki certyfikującej,

 stosowanie nowoczesnych rozwiązań przyczyniających się do rozwoju organizacji,

 zadowolenie pracowników.

Zmniejszenie ryzyka

Korzyści można też znaleźć w obszarze tzw. zmniejszonego ryzyka. Osiąga się je przez:

 unikanie szkód i wypadków,

 minimalizowanie odpowiedzialności za wyrób,

 unikanie procesów sądowych związanych ze szkodami ekologicznymi,

 spełnienie wymagań prawnych,

 większą wiarygodność wobec zainteresowanych stron,

 ułatwiony dostęp do preferencyjnych kredytów i funduszy ekologicznych,

 ciągłą identyfikację słabych miejsc i ich systematyczne eliminowanie.

Inne systemy zarządzania środowiskowego

Zainteresowanie ochroną środowiska sprawia, że norma ISO 14000 nie jest jedyną obowiązującą na świecie. Rozporządzenie EMAS, o którym wspomniano wyżej, w wielu punktach jest podobne do tej normy i nie będzie tu więcej omawiane. Warto jednak krótko zapoznać się z dwoma innymi systemami, a mianowicie „Odpowiedzialność i Troska” oraz „Czystsza Produkcja”.

Odpowiedzialność i Troska

Podejście do systemu zarządzania różni się tutaj od podejścia w ISO 14000 oraz w EMAS.

Jest to system, który łączy zagadnienia odnoszące się do efektów środowiskowych z zagadnieniami dotyczącymi zdrowia ludzi i bezpieczeństwa prowadzonych procesów. Zasady systemu sformułowano w 1984 roku w Kanadzie, a następnie w USA. Dzisiaj system ten obejmuje przedsiębiorstwa z około 50 krajów świata. Są to głównie przedsiębiorstwa wykorzystujące substancje niebezpieczne, jest to zatem system sektorowy, skupiający przede wszystkim firmy chemiczne (około 90% produkcji chemicznej). Celem systemu jest poprawa działalności przedsiębiorstwa w zakresie odnoszącym się do ochrony środowiska, ochrony zdrowia i bezpieczeństwa. W zarządzaniu wg tego systemu stosuje się praktyki, które podzielone na 6 grup, nazywają się „kodeksami”. Oto te grupy:

1. Informacje odnoszącą się do oddziaływania środowiskowego działalności przedsiębiorstwa

oraz do spraw związanych ze zdrowiem i z bezpieczeństwem. W tej grupie wymaga

się ciągłego analizowania obaw pracowników oraz społeczności lokalnej, odnoszących się

do funkcjonowania zakładu, realizacji procesów, ochrony zdrowia, ciągłej analizy ryzyka.

2. Redukcja zanieczyszczeń emitowanych do powietrza, wody oraz gruntu. Chodzi tu o

zmniejszanie emisji substancji szczególnie niebezpiecznych oraz o gospodarkę ich odpadami.

Od kierownictwa wymaga się stosowania odpowiednich programów badawczych i

inwentaryzacji wszystkich emisji.

3. Bezpieczeństwo procesowe. Celem tej grupy jest zapobieganie pożarom, eksplozjom i

przypadkowym uwolnieniom substancji niebezpiecznych. Ta grupa działań odnosi się do

kierownictwa i personelu, ale także do stosowanych technologii i do urządzeń.

4. Dystrybucja wiąże się przede wszystkim z ograniczeniem ryzyka związanego z przechowywaniem, manipulowaniem, przepakowywaniem i transportem substancji zagrażających zdrowiu lub środowisku.

5. Bezpieczeństwo i zdrowie pracowników oraz osób wizytujących przedsiębiorstwo. Wymagane jest dokonywanie pomiaru stężeń i ciągła kontrola czynników stanowiących zagrożenie. Niezbędne jest zapewnienie opieki lekarskiej w miejscu pracy i zorganizowanie

okresowych badań lekarskich.

6. Zarządzanie produktem ma zapewnić, by zdrowie, bezpieczeństwo i ochrona środowiska

były integralną częścią projektowania, wytwarzania i dystrybucji oraz wykorzystania, recyklingu i składowania zużytego produktu. Tak rozumiane zarządzanie produktem wymaga

współpracy z dostawcami, odbiorcami i podwykonawcami a wpływa na wszystkie funkcje

przedsiębiorstwa.

System ten ma związek z innymi systemami zarządzania. Konieczne jest tutaj zobowiązanie

kierownictwa, przeprowadzanie okresowych przeglądów, ustalanie polityki i celów, okre-

ślenie odpowiedzialności, identyfikowanie wymagań, monitorowanie itd., podobnie jak wg

systemu ISO 14000.

Czystsza Produkcja

Systemy zarządzania środowiskowego tworzone na podstawie ISO 14001 są bardzo sformalizowane, co często zraża do ich wdrożenia. Mniej sformalizowane jest dobrowolne zobowiązanie, podejmowane w krajach rozwiniętych, rozpowszechniane od 1990 roku. Jego zasady przyjęto na Światowym Szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku (Agenda 21). Czystsza Produkcja to „strategia ochrony środowiska polegająca na ciągłym, zintegrowanym, zapobiegawczym działaniu w odniesieniu do procesów, produktów i usług oraz ryzyka dla ludzi

i środowiska”. W praktyce ta definicja oznacza:

1. stosowanie nowych czystszych technologii, które nie generują odpadów i szkodliwych emisji,

2. optymalizację procesów produkcyjnych z punktu widzenia ich oddziaływania na środowisko,

3. ograniczenie oddziaływania produktu na środowisko w całym cyklu jego życia, poczynając

od pozyskania surowca, poprzez procesy przetwarzania i kończąc na składowaniu lub wykorzystaniu produktu zużytego.

Podejście to jest odmienne od tradycyjnego „końca rury”, kiedy to ma się tylko na uwadze

zagospodarowanie odpadów. Tutaj chodzi o takie projektowanie procesów aby zapobiec powstawaniu odpadów, a podejście tradycyjne ograniczyć tylko do przypadku, gdy tego ideału

nie da się osiągnąć. Ideałem jest produkcja bezodpadowa, ograniczająca marnotrawstwo zasobów (pracy ludzkiej, surowców, materiałów i energii), stosowanie obiegów zamkniętych, pozwalających na wielokrotne wykorzystywanie strumieni materiałowych. Idea Czystszej Produkcji przenika także do sfery usług, np. do turystyki.

---