Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska,
Językoznawstwo strukturalne

1

językowe uniwersale to cecha właściwa wszystkim językom lub językowi jako
takiemu

stwierdzić istnienie [przypuszczalnego] językowego uniwersale to tyle, co
sformułować pewne ogólne twierdzenie dotyczące języka

wszystkie ogólne twierdzenia w języku to twierdzenia indukcyjne – ergo: uniwersalia
językowe trzeba nie stwarzać, lecz wykrywać [!]

na poszukiwaniu uniwersaliów polega całe językoznawstwo, bo:

a)

[w znaczeniu heurystycznym:] zawsze się może zdarzyć, że jakaś dziedzina
językoznawcza ujawni coś dotychczas nieznanego, a ważnego dla poszukiwania
uniwersaliów

b)

tożsamość badań nad uniwersaliami z całym językoznawstwem jest także
prawdopodobna [choć niekonieczna], jeżeli przyjąć, że językoznawstwo to nauka
ustalająca miejsce języka ludzkiego w świecie

-

między powyższymi trudno wskazać jakąkolwiek różnicę

ustalenie językowego uniwersale:

A)

musi się opierać na ekstrapolacji, a nie tylko na dowodach
empirycznych – nie można się powstrzymywać od twierdzeń
ogólnych tylko dlatego, że nie ma jeszcze pełnych informacji o
wszystkich językach, ale trzeba te twierdzenia formułować jako
hipotezy

B)

jest też sprawą definicji, a nie tylko dowodów empirycznych i
ekstrapolacji

C)

cecha może być szeroko rozpowszechniona, nawet uniwersalna, ale
nie

istotna

[różnica

między

uniwersalnością

a

szerokim

rozpowszechnieniem też nie zawsze jest istotna]

D)

nie da się oddzielić od sensownej klasyfikacji języków [termin
klasyfikacja odnosi się tu do tego, co można nazwać typologią – nie
zaś do klasyfikacji genetycznej; ergo: jeżeli jakaś cecha jest
rzeczywiście uniwersalna, to tym samym jest typologicznie
nierelewantna]

E)

uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniwersalnych] za istotne
jest najlepiej uzasadnione wówczas, gdy pojawiają się w językach
skądinąd zupełnie różnych

F)

uznanie cech szeroko rozpowszechnionych [uniw.] za istotne jest
uzasadnione tym lepiej, im trudniej przenikają z jednego języka do
drugiego

G)

cechy uniwersalne są istotne, jeżeli można wykazać, że ich obecność
w systemie nie jest spowodowana obecnością cech należących do
„zespołu definicyjnego”, a jeżeli nawet jest nią spowodowana, to nie
w sposób oczywisty

H)

uznanie cechy uniwersalnej za istotną jest lepiej uzasadnione, jeżeli
istnieją systemy komunikacji, zwłaszcza pozaludzkie, w których ta
cecha nie występuje – dopóki ograniczamy się w badaniach do języka
ludzkiego, narażamy się stale na ryzyko uznania uniwersaliów
przypadkowych za istotne [w myśl zasady: wiedzieć, czym coś jest,
znaczy jednocześnie: wiedzieć, czym coś nie jest]; system
komunikatywny jest językiem tylko pod tym warunkiem, że jest
realizowany przez istoty ludzkie

Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska,
Językoznawstwo strukturalne

2

I)

problem uniwersaliów językowych jest zależny od przyjętych założeń
i metod analizy poszczególnych języków

I.

ZESPÓŁ DEFINICYJNY:

1.

kanał każdej komunikacji językowej jest głosowo-
słuchowy

2.

wielokierunkowa transmisja i jednokierunkowy odbiór

3.

szybkie zanikanie: wszystkie sygnały językowe są
krótkotrwałe [wzrokowe ślady ludzi i zwierząt zacierają
się wolniej] – właściwość ta jest konsekwencją 1.

4.

przemienność: członkowie każdej wspólnoty są na
przemian

nadawcami

i

odbiorcami

sygnałów

językowych

5.

całkowite sprzężenie zwrotne: nadawca sygnałów
językowych sam odbiera komunikat

6.

specjalizacja:

bezpośrednie

energetyczne

skutki

sygnałów językowych nie mają zazwyczaj większego
znaczenia biologicznego, ważne jest tylko działanie tych
sygnałów jako bodźców

7.

semantyczność:

sygnały

językowe

funkcjonując

koordynują i organizują życie społeczne, ponieważ
między nimi a elementami świata zewnętrznego
zachodzą związki asocjacyjne – ergo: pewne formy
językowe mają denotaty

8.

arbitralność: związek między znaczącym elementem
języka a jego denotacją nie zależy od żadnego
fizycznego czy geometrycznego podobieństwa między
nimi – ergo: jest dowolny

9.

dyskretność: komunikaty każdego języka stanowią
zasób elementów wyraźnie różnych od siebie, a nie
skalę ciągłą – każda wypowiedź w jakimś języku musi
się różnić od innych, mających tę samą długość,
przynajmniej jedną wyraźną cechą fonologiczną [wg
tego: dla języka 8. jest niezależny od 7. i 9.]

10.

odnośność na dystans: komunikaty językowe mogą się
odnosić do rzeczy odległych w czasie lub w przestrzni

11.

otwartość: nowe komunikaty w języku można tworzyć
swobodnie i łatwo

12.

tradycyjność: zwyczaje językowe są przekazywane
przez nauczanie i uczenie się, nie zaś przez plazmę
zarodka

13.

dwustopniowość struktury: każdy język zawiera
zarówno podsystem cenemów (fonologiczny), jak i
podsystem pleremów (gramatyczny) – istnieją więc trzy
podsystemy: semów, fonemów i morfemów

14.

możliwość fałszu: komunikaty językowe mogą być
fałszywe lub z punktu logicznego pozbawione sensu
[zasada ta opiera się na 7., 10. i 11.]

Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska,
Językoznawstwo strukturalne

3

15.

samozwrotność: za pomocą języka można komunikować
o komunikatach

16.

wykluczalność: użytkownik jednego języka może się
nauczyć innego [opiera się to na cesze wymienionej w
12.]

II.

DEFINICJA JĘZYKA – HIPOTEZY:

czemu należy w definicji języka oddzielić formę mówioną i pisaną [i nie wnikać w tę
drugą]?

•

język mówiony to część „wspólnego mianownika kultur” i jego starożytność
nie ulega wątpliwości, każde ogólne twierdzenie dotyczące języka mówionego
stanowi tym samym hipotezę co do uniwersaliów ludzkiej kultury – pismo to
wynalazek niedawny

•

jedną z ważniejszych cech systemów pisma stanowi ich stosunkowa trwałość,
to przeciwstawia się szybkiemu zanikowi mowy ustnej [pkt. 3.]

•

systemy pisma są tak bardzo różnorodne w swojej strukturze, że trudno
stwierdzić, które cechy są im wspólne

definicyjne dla języka są cechy wymienione w ptk.: 11., 10., 13., 8., 9., 4., 5., 6., 3., 2.
[w tej kolejności] – każdy system wyposażony w te dziesięć cech można nazwać
językiem; każdy język odznacza się też semantycznością [7.], ponieważ inaczej
przeciwstawienie arbitralności [8.] i ikoniczności byłoby bezsensowne [o ikoniczności
w Kursie de Saussure’a]; zanikanie [3.] nie jest „przypadkową” cechą języka
ludzkiego, bowiem ono oraz wielokierunkowa transmisja i kierunkowy odbiór [2.]
uwarunkowały naszą własną ewolucję i ewolucję naszego języka, zaś cechy 11., 10.,
13. w połączeniu z tradycyjnością można uważać za podstawowe, centralne cechy
ludzkiego języka

twierdzenia ogólne:

a)

każda społeczność ludzka posiada język

b)

ż

aden gatunek poza nami nie posiada języka

c)

każdy ludzki system komunikacyjny nazywany zazwyczaj językiem (mówionym) jest
językiem w przyjętym przez nas znaczeniu

d)

każdy język ludzki posiada kanał głosowo-sluchowy

e)

każdy język ludzki jest tradycyjny

f)

każdego języka ludzkiego można się nauczyć

g)

każdy język ludzki zawiera zarówno system jednostek intonacyjnych, jak i system
jednostek nieintonacyjnych – dychotomia ta występuje w cenematyce i w plerematyce

h)

w każdym języku ludzkim konstrukcje pleremów i konstrukcje cenemów są
[niezależnie od siebie] hierarchiczne: pod względem gramatycznym – wypowiedź
składa się ze zdań, zdanie z grup syntaktycznych, grupa syntaktyczna z wyrazów,
wyraz z morfemów, etc.

i)

języki ludzkie różnią się od siebie w zakresie cenematyki bardziej niż w zakresie
plerematyki

j)

języki ludzkie różnią się między sobą, przynajmniej w podsystemach
plerematycznych, bardziej w zakresie elementów mniejszych niż większych

Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska,
Językoznawstwo strukturalne

4

III.

UNIWERSALIA GRAMATYCZNE:

każdy język posiada system gramatyczny, a konstrukcje gramatyczne mają charakter
hierarchiczny:

a)

każdy język ludzki zawiera pewien zasób elementów, które zmieniają swą denotację w
zależności od podstawowych cech sytuacji mownej – każdy język ma elementy
deiktyczne [ w terminologii Bloomfielda: substytuty]

b)

wśród elementów deiktycznych każdego języka ludzkiego zawsze występuje taki,
który denotuje nadawcę i taki, który denotuje odbiorcę

c)

każdy język ludzki zawiera takie elementy, które same nic nie denotują, ale powodują
różnice w denotacji form złożonych, w których skład wchodzą [np. spójniki: ala i
marta; ala lub marta, etc.]

d)

każdy język ludzki obejmuje nazwy własne

e)

we wszystkich językach istnieją elementy nienależące do żadnej z wymienionych
kategorii: ani do elementów deiktycznych, ani do morfemów syntaktycznych, ani do
nazw własnych

f)

w każdym języku ludzkim istnieją co najmniej dwa główne rzędy wielkości
konstrukcji gramatycznych [morfologia i składnia]

g)

poza wymienionymi trzema kategoriami elementów [e)], słownictwo każdego języka
też jest zróżnicowane gramatycznie – w każdym języku istnieją formy o różnych
zakresach występowania, a więc w każdym uzasadniony jest podział form na klasy

h)

główny podział klas form na coś w rodzaju nomen i verbum jest uniwersalny, choć nie
zawsze dla konstrukcji tego samego rzędu

i)

w każdym języku ludzkim występuje pospolity typ zdania o strukturze
dwuczęściowej, którego składniki można nazwać tematem i rematem (komentarzem)

j)

w każdym języku istnieje różnica między predykatami jednoargumentowymi (maria
ś

piewa) i dwuargumentowymi lub więcej (jaś uderzył piotra)

IV.

UNIWERSALIA FONOLOGICZNE:

każdy język ludzki ma system fonologiczny, a fonologiczna budowa tekstu jest
zawsze hierarchiczna:

a)

w każdym języku ludzkim redundacja w odniesieniu do jednostek fonologicznych
wynosi około 50%

b)

twierdzenie o uniwersalności fonemów nie jest płodne – cecha fonologiczna to
minimalna (niepodzielna) jednostka systemu fonologicznego, ponieważ zaś
fonologiczna budowa tekstu jest zawsze hierarchiczna, to szczegółowa struktura tej
hierarchii, jako różna w różnych językach, jest ważnym kryterium typologicznym, a
nie podstawą do uogólnień

c)

każdy język zużytkowuje różnice barwy samogłosek [przez barwę samogłoski
rozumie się połączenie formantów]

d)

uniwersalna jest historyczna tendencja do symetrii fonologicznej

e)

w każdym znanym systemie fonologicznym występują luki, asymetrie lub „naciski
systemowe” [są one cenne heurystycznie: pomagają w ujawnianiu związków, które
inaczej można by przeoczyć; nie można ich usunąć z systemu]

Ch. F. Hockett, Zagadnienie uniwersaliów w języku [w:] Weinsberg, Kurowska,
Językoznawstwo strukturalne

5

f)

zjawiskiem uniwersalnym są zmiany głosowe, wynikają one z podstawowych cech
strukturalnych języka, zwłaszcza z dwustopniowości jego struktury [zmiany głosowe
tu: pewien specyficzny mechanizm języka, polegający na utożsamianiu i różnicowaniu
wypowiedzi; zmiany głosowe zachodzą zawsze]

g)

w każdym systemie fonologicznym zachodzi opozycja między fonemami
realizowanymi zasadniczo jako zwarte a takimi, które nigdy nie bywają zwarte

h)

w każdym systemie fonologicznym występują co najmniej dwa miejsca artykulacji
zwartych

i)

w każdym języku posiadającym system samogłosek występuje opozycja wysokości
położenia języka

j)

jeżeli przez system samogłoskowy rozumiemy zbiór wszystkich fonemów
segmentalnych zgłoskotwórczych, to każdy język ma system samogłoskowy