1. Funkcje języka.

• Każda wypowiedź służy komunikacji językowej (aktowi porozumiewania się między nadawcą a odbiorcą) - pełni więc, ogólnie rzecz biorąc, funkcję komunikatywną.

• Różny może być jednak CEL, który dominuje w naszych wypowiedziach - i tak:

• Funkcja informacyjna lub poznawcza informujemy o faktach i zdarzeniach poszerzających naszą wiedzę (artykuł w gazecie, rozdział w podręczniku, wykład)

• Funkcja ekspresywna wyrażamy stan uczuć (podmiot liryczny w wierszu, radosne powitanie gości przez gospodarza)

• Funkcja impresywna wywieramy wpływ na zachowanie otoczenia, skłaniając do określonych zachowań (prośba listowna o pomoc dla chorej matki; komenda wojskowa; tekst reklamy telewizyjnej lub prasowej)

• Funkcja fatyczna niektóre składniki tekstu są stosowane, aby sprawdzić, czy nie został zakłócony kontakt między nadawcą a odbiorcą (czy dobrze mnie słyszysz?; Halo?!)

#A02

2. Style funkcjonalne.

Teksty językowe bywają zróżnicowane nie tylko terytorialnie i środowiskowo, lecz także stylistycznie. Można się o tym przekonać, gdy się porówna różne teksty wypowiadane lub napisane w języku literackim, np. wypowiedź potoczną, dzieło naukowe i utwór literacki. Wyraźne różnice występują zwłaszcza w zakresie słownictwa i składni.

Styl tekstów mówionych lub pisanych zależy od wielu czynników: od celu i treści wypowiedzi, od typu odbiorcy i nadawcy, od warunków, w jakich się wypowiadamy, a w dziedzinie literatury - także od prądu i gatunku literackiego.

Do głównych odmian stylowych języka zalicza się następujące style:

• Styl potoczny

Styl potoczny cechuje przede wszystkim wypowiedzi mówione, choć niekiedy występuje także w swobodnych tekstach pisanych. W mowie najczęściej przejawia się w formie dialogu, rozmowy dwu lub więcej osób, ponadto także w monologu, np. żywym opowiadaniu. Słownictwo tekstów mówionych jest konkretne, często dosadne i zabarwione emocjonalnie. Jeśli chodzi o składnię, w tekstach potocznych dominują zdania o mało skomplikowanej strukturze, przeważnie pojedyncze lub złożone współrzędnie. W tekstach takich, zwłaszcza mówionych, często występują równoważniki zdań, zdania niepełne i urwane. Czasami zdarzają się w nich tzw. anakoluty, tj. błędy składniowe polegające na łączeniu formalnie nie zharmonizowanych członów wypowiedzenia.

• Styl naukowy

Styl naukowy występuje w pracach z zakresu nauki i techniki, przeznaczonych dla specjalistów. Jest on zróżnicowany w zależności od tego, jakiej dotyczy dziedziny wiedzy. Na przykład w pracach matematycznych, fizycznych lub chemicznych autorzy często posługują się różnymi wzorami i symbolami, które w zasadzie nie występują w publikacjach historycznych i historycznoliterackich. Wiele prac naukowych, zwłaszcza z dziedziny nauk ścisłych, jest mało zrozumiałych lub wręcz nie zrozumiałych dla szerszego ogółu, gdyż zawarte w nim informacje nie wchodzą w zakres wykształcenia ogólnego w szkole podstawowej i średniej.

Charakterystyczna cechą stylu naukowego jest występowanie wielu terminów naukowych lub technicznych, mających ściśle określone znaczenie. Terminami tymi są przeważnie wyrazy i wyrażenia obcego pochodzenia, nie występujące w słownictwie ogólnym, a ponadto wyrazy powszechnie znane, ale mające inne, specjalne znaczenie.

Składnia prac naukowych charakteryzuje się wyraźną przewagą zdań złożonych nad pojedynczymi, zwłaszcza złożonych podrzędnie. Między zdaniami składowymi zdań złożonych często występują w tych pracach różne relacje logiczne, np. wynikanie, uzasadnianie, uwarunkowanie (zdania warunkowe, przyczynowe i wynikowe).

W tekstach naukowych dominuje funkcja informatywna. Teksty takie cechuje rzeczowość, obiektywizm. Ich autorzy nie dążą na ogół do obrazowości stylu i unikają zabarwienia uczuciowego swoich wypowiedzi; odwołują się przede wszystkim do intelektu odbiorcy, a nie do jego uczuć i wyobrażeń.

Od prac ściśle naukowych różnią się stylowo prace popularnonaukowe, przeznaczone dla szerszego kręgu odbiorców. Autorzy takich prac starają się przystępnie, obrazowo omawiać problemy naukowe i techniczne, starają się unikać specjalistycznych terminów bądź też za każdym razem wyjaśniają ich znaczenie.

• Styl publicystyczny

Styl publicystyczny występuje w tekstach zamieszczanych w prasie: w dziennikach, tygodnikach i miesięcznikach. Jest on bardziej zróżnicowany niż styl naukowy, co się wiąże nie tylko z różnymi tematami tekstów publicystycznych (np. teksty na tematy polityczne, gospodarcze, literackie, obyczajowe), ale z różnymi odmianami gatunkowymi publicystyki. Na przykład artykuły krytycznoliterackie są bliskie stylowo tekstom popularnonaukowym, zaś reportaże bywają podobne do tekstów artystycznych.

Mimo tego zróżnicowania teksty publicystyczne mają pewne istotne cechy wspólne, mianowicie pełnią nie tylko funkcję informatywną, ale zarazem impresywną, a niekiedy również ekspresywną. Odwołują się nie tylko do intelektu czytelników, lecz także do ich wyobraźni i uczuć, mogą też wyrażać zaangażowanie emocjonalne autorów. Słownictwo tekstów publicystycznych jest bardziej konkretne i komunikatywne dla szerokiego ogółu odbiorców niż słownictwo tekstów naukowych, odznacza się obrazowością i sugestywnością. Wiele tekstów publicystycznych, zwłaszcza felietonów, zawiera elementy humoru i ironii, a więc środków językowych ożywiających styl i zachęcających czytelników do lektury.

Również składnia większości tekstów publicystycznych charakteryzuje się większą prostotą niż składnia tekstów naukowych. Występuje w nich stosunkowo dużo zdań pojedynczych i współrzędnie złożonych, a oprócz zdań oznajmujących pojawiają się zdania pytające, zwłaszcza pytania retoryczne.

• Styl urzędowy

Styl urzędowy występuje we wszelkiego rodzaju tekstach o charakterze urzędowym, np. w ustawach, rozporządzeniach, okólnikach, regulaminach, podaniach. Do jego znamiennych cech należy rzeczowość, brak elementów obrazowych i form językowych wyrażających zaangażowanie uczuciowe. Oprócz funkcji informatywnej pojawia się często w tekstach urzędowych funkcja impresywna, polegająca na nakłanianiu odbiorców do odpowiedniego zachowania się w określonych sytuacjach.

Cechą składni tekstów urzędowych jest częste występowanie zdań bezpodmiotowych z czasownikami w formie zwrotnej oraz zdań z orzeczeniem w stronie biernej.

• 
  Styl artystyczny

#A03

3. Styl artystyczny.

Jest cechą utworów literackich (obecnie także tzw. gatunków „granicznych” - wywiadu, reportażu, felietonu). Wyróżniki tego stylu:

• szczególna dbałość nadawcy tekstu o estetykę języka - niekiedy „eksperymenty” językowe stanowią cel sam w sobie szczególnie w poezji (poezja lingwistyczna)

• przewaga środków obrazowych, wzmacniających ekspresję utworu, gdyż celem nadawcy jest odwołanie się do wyobraźni, emocji czytelnika.

• Szczególne bogactwo metaforyki.

#A04

4. Stylizacja.

Stylizacja językowa świadome naśladownictwo określone stylu językowego - zbliżenie utworu pod względem struktury do typowych cech danego stylu.

Najważniejsze odmiany stylizacji w literaturze:

• Archaizacja stosowana najczęściej w powieściach historycznych w celu odtwarzania kolorytu epoki. Pisarz stosuje językowe środki archaizujące z zakresu fonetyki, fleksji, składni, głównie ze słownictwa (archaizmy) - przykłady: Popioły Żeromskiego, Trylogia Sienkiewicza.

• Dialektyzacja (inaczej: stylizacja gwarowa) polega na nadaniu utworowi cech typowych dla języków gwarowych - stosowana w celach charakteryzujących (podobnie jak archaizacja) - w utworach przedstawiających środowiska wiejskie. Z uwagi na charakterystyczne cechy gwar, dużą rolę w dialektyzacji odgrywają językowe środki z zakresu fonetyki („mazurzenie”). U Tetmajera - stylizowana gwara góralska zwraca uwagę niesłychanym bogactwem frazeologii („ani gwary nie warce: szkoda mówić”, „ty bulko wody”, ty półnicego” - obelżywe przezwiska). Przykłady: Chłopi, Wesele, Na Skalnym Podhalu.

• Stylizacja środowiskowa polega na odtwarzaniu w utworze literackim atmosfery i kolorytu określonego środowiska, np. uczniowskiego, studenckiego, kupieckiego, artystycznego. Autor dokonuje zabiegów stylizacyjnych przez wprowadzenie do utworów wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla danego środowiska (np. w pamiętniku Rzeckiego, pamiętnik Joasi Podborskiej - elementy stylu potocznego - innym stylem posługują się w Lalce studenci, jeszcze innym stary Szlangbaum - Żyd) - jest to indywidualizacja środowiskowa stylu.

#A05

5. Polszczyzna mówiona a pisana.

Rodzaj przekazu komunikatu (przekaz ustny bezpośredni, radiowy, telefoniczny, pisemny) oraz wiążące się z nim odmienności sytuacji komunikacyjnej to czynniki, które wpływają w sposób istotny na jakość wypowiedzi.

Teksty przekazywane ustnie, tj. mówione można podzielić na:

• mówione spontanicznie

• na odtwarzające tekst pisany (recytacje, wyuczone na pamięć mowy).

Tu będzie nam chodziło o podstawową grupę tekstów mówionych, tj. teksty spontaniczne, w sposób wyraźny różniące się swoją budową od tekstów pisanych. Teksty mówione spontanicznie mogą stanowić wytwór dyskusji naukowych, rozmów dyplomatycznych, a więc kontaktów językowych oficjalnych, w trakcie których rozmówcy starają się bardzo kontrolować sposób wypowiadania się, upodabniać go do formy tekstów pisanych. Tu chcielibyśmy zająć się językiem mówionym potocznym, charakterystycznym dla rozmów codziennych, w kontaktach nieoficjalnych, bezpośrednich.

Język pisany może być również językiem wtórnie pisanym, tj. zapisem tekstów mówionych. Tak jest w dużej części utworów dramatycznych, dialogów powieściowych.

Język mówiony różni się od języka pisanego przede wszystkim dużo większym udziałem całej sytuacji aktu komunikacyjnego w przekazie treści. Wiążą się z tym liczne wypowiedzi eliptyczne, w których niepełny znaczeniowo tekst uzupełniany jest tym, co jest oczywiste na tle danej sytuacji mówienia.

Wiele cech języka mówionego łączy się z samą formą przekazu. Formułowanie myśli nie zawsze przebiega tak szybko, jak tego wymaga ustna wypowiedź, stąd takie cechy języka mówionego, jak:

• obecność wyrazów i wyrażeń opóźniających, zarówno na początku zdań, jak też w środku;

• obecność różnego typu wykolejeń składniowych:

• zdań gramatycznie niespójnych, zwanych anakolutami

• zdań eliptycznych

• niedopowiedzeń

• niepotrzebnych powtórzeń wyrazów w dwóch kolejnych zdaniach

• poprawek własnego tekstu

• mowy zależno - niezależnej

• wyrazów i zdań wtrąconych

Konieczność szybkiego formułowania treści powoduje pozostawanie przy takim toku składniowym, jaki narzuca bieg myśli. Przejawia się to niejednokrotnie:

• w inwersji szyku zdania pojedynczego

• w stawianiu na początku wypowiedzenia wyrażenia odnoszącego się do tematu zdania, a we właściwym zdaniu zastępowania go zaimkiem

• potok składniowy, tj. bardzo długie, wielokrotnie złożone zdania o nie zawsze jasnych stosunkach wzajemnych.

#A06

6. Wieloznaczność wyrazów - źródła i typy homonimii.

Homonimy (homos - jednakowy, onoma - nazwa) wyrazy wieloznaczne o jednakowej pisowni i brzmieniu, a różniące się znaczeniem.

Ona piła

Piła Narzędzie

Miasto

Choroba

Odra Rzeka

Źródła homonimii

• Zmiany fonetyczne (dźwiękowe) w podobnych brzmieniowo, ale różniących się nieznacznie wyrazach:

Ważyć (od wagi) warzyć (od gotowania)

Każę (od kazać) karzę (od karać)

Wieżę (od wieża) wierzę (od wiara)

Boże (od Boga) borze (od bór)

• Utożsamienie wyrazu zapożyczonego

1. wyrazem swojskim (rodzinnym)

mała cebulka suszona w dymie

dymka prążkowana tkanina bawełniana

2. z wyrazem zapożyczonym

broń myśliwska (fran.)

fuzja scalenie, zespolenie (łac.)

Typy homonimii

• Homonimy częściowe

1. zbieżne pod względem dźwięku, ale różniące się zapisem

stuk - stóg; kot - kod; smok - smog

2. zbieżne pod względem zapisu, ale różniące się brzmieniem

Dziewczęta wymarzały sobie podróże.

Drzewa wymarzały na zimę.

• Homonimy całkowite

1. rdzenne

sposób odchudzania

dieta suma przeznaczona do wypłaty dla np. posła

2. słowotwórcze

typ restauracji

bar pierwiastek chemiczny

dania barowe

barowe kwasy barowe

#A07

7. Klasyfikacja i funkcje artystyczne związków frazeologicznych.

Związki frazeologiczne stałe połączenia wyrazów tworzące pewną całość, tzw. gotowe segmenty. Podstawową cechą frazeologizmów jest to, że się je odtwarza, a nie tworzy każdorazowo od nowa.

Idiomy związki nieprzekładalne na inne języki (np. złapać zająca - upaść; zwinąć chorągiewkę - pójść sobie; cienko prząść - mieć kłopoty).

Frazeologizmy stanowią je jednostki wielowyrazowe o stałej postaci gramatycznej i nienaruszalnym składzie słownym. Zmiany któregokolwiek z elementów prowadzą do błędów frazeologicznych (młody pan ± pan młody) lub do powstania luźnej grupy składniowej o innej treści.

Frazeologizmy przewyższają nazwy jednowyrazowe nacechowaniem emocjonalnym i stylistycznym (umrzeć - kopnąć w kalendarz; wyciągnąć nogi / kopyta; wąchać kwiatki od dołu / spodu; przenieść się na łono Abrahama; pójść do Abrahama na piwo; przenieść się do lepszego bytu). Nacechowanie może być:

• żartobliwe

• familiarne

• dosadne

• rubaszne

Klasyfikacja

• Oparta na budowie gramatycznej związków

1. wyrażenia - odpowiedniki: rzeczowników, przymiotników, przysłówków

głowa do pozłoty - człowiek ograniczony umysłowo

bez 5 klepki - głupi

kamień obrazy - przyczyna obrazy

2. zwroty - odpowiedniki czasowników

posłać na zieloną trawkę - wywalić z pracy

klepać biedę - być biednym

3. frazy - związki w postaci zdania lud równoważnika zdań

serce rośnie - robi się lepiej

ujdzie w tłoku - w ostateczności

• Oparte na stopniu zespolenia jego składników

1. związki łączliwe - dopuszczalna wymiana składników w obrębie słów

niechęć - przełamać; pokonać; przezwyciężyć

złudzenie - rozproszyć; rozwiać

płonne - nadzieje; marzenie

2. związki stałe - mają ostateczny kształt

przebrać miarę

dać kosza

Funkcje stałych związków frazeologicznych

• Mogą być elementami obrazowymi nacechowanymi emocjonalnie.

• Środkiem stylizacji: familiarnej, rubasznej, komicznej.

• Wyrażają głębsze refleksje.

• Są niezbędne w potocznej mowie oraz literaturze pięknej.

#A08

8. Synonimy.

Oprócz rozpowszechnionych w słownictwie wyrazów wieloznacznych istnieją stosunkowo nieliczne wyrazy równoznaczne, tj. różne wyrazy o tożsamej treści i zakresie. Mogą być one używane wymiennie bez naruszenia znaczenia tych zdań, np. „auto - samochód”, „blisko - niedaleko”; niektóre spójniki, jak bo, ponieważ, gdyż.

Różnice między wyrazami wieloznacznymi a równoznacznymi można przedstawić na graficznie (W - wyraz, Z - znaczenie):

Z₁ Z₂ Z₃ Z

W W₁ W₂ W₃

Znacznie więcej jest wyrazów bliskoznacznych, zwanych synonimami. Mają one znaczenie podobne, ale różnią się w pewnym stopniu treścią i zakresem użycia lub też zabarwieniem uczuciowym. Rozróżniamy synonimy znaczeniowe, „szczupły - chudy - wychudły”, i stylistyczne, np. „brzydki - wstrętny - ohydny”.

Możliwość zstąpienia w zdaniu jednego synonimu drugim jest ograniczona. Na przykład o człowieku możemy powiedzieć zarówno, że jest „szczupły”, jak i „chudy”, choć istnieje między tymi przymiotnikami pewna różnica znaczeniowa, bo „chudy” to „bardzo szczupły”. Natomiast o mięsie, które nie jest tłuste, nie powiemy, że jest „szczupłe”, lecz „chude”. Nie zawsze też możemy zastąpić wyraz „koń” na „rumak” lub „chabeta”, bo „rumak” to nazwa konia okazałego, pięknego, a chabetą nazywamy konia wychudłego, nędznego.

Wśród synonimów wyróżniamy ponadto synonimy bliższe i dalsze, w zależności od tego, czy różnica znaczeniowa między nimi jest niewielka (np. biec, pędzić), czy też znaczna (iść, wlec się).

W funkcji synonimów mogą wystąpić zarówno poszczególne wyrazy, jak i związki wyrazowe, np. „wygrać, zwyciężyć, odnieść sukces”; „przegrać, ponieść porażkę”.

Umiejętny dobór synonimów pozwala uniknąć zbędnego powtarzania tych samych wyrazów, a poza tym zwiększa precyzję i wartość stylistyczną wypowiedzi. Z

#A09

9. Znaczenie wyrazu.

Powszechnie znany jest wyraz „tchórz”. Tak nazywamy człowieka, który łatwo ulega uczuciu strachu i nie potrafi go przezwyciężyć. Skąd jednak wzięła się ta nazwa w odniesieniu do człowieka? Otóż pierwotne, właściwe znaczenie tego wyrazu dotyczy płochliwego zwierzęcia z rodziny kun. Nazwę tę przeniesiono na bojaźliwego człowieka ze względu na podobieństwo jego cechy do cechy tego zwierzęcia. Takie wtórne, przenośne znaczenie wyrazów występują bardzo często w języku. Nazwę „żurawia”, ptaka o charakterystycznej sylwetce, przeniesiono na przyrząd do wyciągania wody ze studni, a potem na dźwig, który służy do podnoszenia i przenoszenia ładunków.

Stosunkowo niedawno, bo już w okresie powojennym, nazwano „kretem” urządzenie techniczne służące do drążenia kanałów podziemnych w celu m. in. Zakładania kabli.

Takie wtórne użycia wyrazów występują bardzo często w języku potocznym i rozpowszechniły się do tego stopnia, że nieraz nie zdajemy sobie sprawy z ich przenośnego znaczenia. Określając cechy fizyczne lub psychiczne człowieka, używamy takich wyrażeń, jak „końskie zdrowie”, „kamienne serce”, „stalowe nerwy”. Przykłady te świadczą o znaczeniu przenośnym występują różne części mowy, głównie rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki.

Od przenośni potocznych, które odczuwamy jako pospolite i wyblakłe, różnią się oryginalnością przenośnie poetyckie. Polegają one także na kojarzeniu różnych przedmiotów, zjawisk i pojęć na podstawie ich wspólnych cech.

#A10

10. Wyrazy wartościujące i nacechowane uczuciowo.

Wyrazy nie tylko nazywają jakiś element rzeczywistości, ale także mogą bezpośrednio wskazywać na stosunek nadawcy do tego, co nazywają, wyrazy mają bowiem barwę uczuciową:

• obojętną - dom, ręka, piętnaście, grać;

• dodatnią - domek, rączka, maleńki, biedroneczka;

• ujemną - rudera, łapa, rzępolić, ględzić:

Zmianę barwy uczuciowej można osiągnąć przez dodanie do rdzenia neutralnego odpowiednich formantów:

• aktor - aktorzy

• jabłko - jabłuszko

• pies - piesek - pieseczek - psisko

• but - bucik - bucior

#A11

11. Wyjaśnij terminy: profesjonalizm, archaizm, regionalizm, neologizm, poetyzm, kolokwializm.

Archaizm wyraz dawny, dziś już nie używany, pochodzący z minionej epoki historycznej. Może to być, np. archaizm leksykalny, czyli dawne słowo: „kmieć”, „waćpanna”. Inny to archaizm rzeczowy (dany przedmiot już wyszedł z użytku), np. „socha”. Archaizm składniowy to dawna budowa zdania, fleksyjny to dawna odmiana, np. czas typu: „chciał był zobaczyć”.

Poetyzm jest to wyraz lub zwrot charakterystyczny dla poezji, w mowie potocznej raczej nie używany i wszyscy użytkownicy języka kojarzą go ze stylem artystycznym. Przykłady: „purpura”, „błonie”, „szaty”.

#A12

12. Zapożyczenia.

Podział:

• Zapożyczenia bezpośrednie - od języka źródła (z kraju sąsiadującego bezpośrednio)

• Zapożyczenia pośrednie - od języka za pośrednictwem

• arabski - włoski polski - materac

• arabski - niemiecki polski -

• arabski - hiszpański polski - zenit

Typy zapożyczeń

• Zapożyczenia właściwe - słowa przeniesione bez zmiany postaci (ewentualnie spolszczenie), np. hall - hol

• Zapożyczenia sztuczne - wyrazy utworzone z obcych cząstek (terminy naukowe i techniczne), np. hydroterapia - terapia wodna

• Wyrazy częściowo spolszczone - hybrydy

Bawełna

Baumwolle

Zmodyfikowano fonetycznie zastąpiono rodzinnym

Pióropusz

Federbusch

Zastąpiono polskim piórem zmodyfikowano fonetycznie

• Wyrazy zewnętrznie swojskie, ale pozostałe na zasadzie kalki

• kalka słowotwórcza światopogląd

• kalka frazeologiczna tu leży pies pogrzebany (z niemieckiego przysłowia)

• kalka znaczeniowa polskiemu wyrazowi nadaje znaczenie treść obcego odpowiednika (goryl - małpa, a z angielskiego ochroniarz)

#A13

13. Kultura języka.

• Pojęcie to wiąże się nierozerwalnie z określoną postawą użytkowników języka. Kultura języka to „miłośnictwo mowy ojczystej i działanie zmierzające do jej usprawnienia”. Taka postawa decyduje w sposób istotny o losach ojczystego języka.

• Wrażliwość językowa (warunkująca kulturę języka) - to umiejętność nie tylko poprawnego, ale estetycznego kształtowania wypowiedzi.

• Kultura języka wymaga od użytkowników przestrzegania się dwóch „skrajności”:

• Puryzmu

• Nadmiernego liberalizmu.

#A14

14. Gwary środowiskowe.

• Każda społeczność ma swój odrębny sposób porozumiewania się, posługuje się charakterystycznym słownictwem, nacechowaną emocjonalnie frazeologią, a czasem, określeniami tajnymi - znanymi tylko jej uczestnikom.

• Mówimy wtedy o gwarze środowiskowej lub socjolektach (czasem - żargon) - przykładowo:

• gwara uczniowska

• gwara lekarska

• gwara aktorów

• gwara żołnierska

• gwara więzienna

• gwara myśliwska, wędkarska

• gwara zwolenników muzyki rockowej

• Żargon uczniowski charakterystyczne cechy:

• Słownictwo i frazeologia o silnym zabarwieniu emocjonalnym, czyli bardzo ekspresywne

• Wyrazy i zwroty mają cechy „tajności”, „zaszyfrowania”, którego klucz znany jest tylko uczniom (przede wszystkim określenia i „przydomki” nadawane nauczycielom)

1

1

---