1

Mgr Jolanta Sadek

Wprowadzenie do anatomicznej terminologii ogólnej

Anatomia człowieka jest nauką podstawową o budowie i kształcie żywego ustroju, bez której żadna z

dziedzin medycznych nie może się obejść. Jej nazwa wywodzi się z greckiego słowa anatemnein, które oznacza
rozcinać, rozkawałkowywać, co odnosi się do podstawowej metody badawczej w tej dziedzinie, jaką jest
rozcinanie i preparowanie zwłok.

Anatomia zajmuje się ustrojem rozwiniętym. Wraz z embriologią (która opisuje budowę i rozwój organizmu

żywego w życiu płodowym) tworzą morfologię, czyli naukę o budowie zewnętrznych form ustrojów żywych i
ich części składowych tj. narządów. Morfologia zaś w łączności z fizjologią (czyli nauką o poznaniu czynności
ustroju i jego narządów) tworzą biologię, która zajmuje się wszelkimi organizmami żywymi we wszystkich
możliwych aspektach.

W ramach nauk biologicznych znajdują się również dziedziny pokrewne anatomii zajmujące się historią

rozwoju osobniczego tj. ontogenezą (począwszy od zapłodnienia aż do ukończenia wzrastania) jak i historią
rozwoju rodowego tj. filogenezą, która w oparciu o teorię ewolucji opisuje historię powstawania ustrojów
poprzez powolne przekształcanie innych ustrojów. Anatomia porównawcza zajmuję się zarówno
porównywaniem budowy poszczególnych stadiów rozwoju osobniczego organizmów, jak i budowy ustrojów
niższych i wyższych wraz z człowiekiem.

Przedmiotem badań anatomii mogą być wszystkie postacie organizmów żywych, a więc rośliny (fitotomia),

zwierzęta (zootomia) i wreszcie człowiek (antropotomia). Na użytek nauk medycznych dzielimy także anatomię
na a. prawidłową (opisującą prawidłową budowę i stosunki narządów ciała ludzkiego) oraz a. patologiczną,
określającą budowę ustroju w przypadkach chorobowych. Anatomię możemy podzielić także na a.
makroskopową, gdzie oceniamy i opisujemy budowę ustroju gołym okiem oraz a. mikroskopową, gdzie ocena
budowy wymaga użycia instrumentów optycznych oraz licznych metod fizycznych i chemicznych celem
określenia bodowy tkankowej (histologia) i komórkowej (cytologia) poszczególnych narządów.

Wyniki badań w anatomii przedstawiane są w sposób opisowy, stąd nazwa anatomii opisowej w szerszym

tego słowa znaczeniu dotyczy całego obszaru anatomii, choć niekiedy używana jest na określenie anatomii
systematycznej badającej i różnicującej ustrój według poszczególnych narządów i ich układów, które są
rozpatrywane kolejno. Z kolei anatomia topograficzna, również posługująca się metodą opisową zajmuje się
opisem wzajemnego przestrzennego położenia narządów i układów w poszczególnych okolicach ciała.
Na potrzeby chirurgii wyodrębnia się również dziedzinę a. chirurgicznej opisującej istotne z punktu widzenia
chirurga okolice ciała. Zaś dla potrzeb artystycznych wydziela się także dziedzinę anatomii plastycznej,
opisującej budowę powierzchni ciała i jego proporcje.

Schematy budowy ciała ludzkiego

Człowiek, podobnie jak większość kręgowców, zbudowany jest symetrycznie tj. płaszczyzna pośrodkowa

dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy (antymery), prawą i lewą, które są w dużej mierze zwierciadlanym
odbiciem jedna drugiej.

Innego rodzaju jest zróżnicowanie wzdłuż długiej głównej osi ciała - budowa segmentalna. Segmentalne

odcinki ciała następujące po sobie wzdłuż długiej osi ciała nazywamy metamerami. Występują one we
wczesnym rozwoju osobniczym i dotyczą zróżnicowania kośćca, mięśni, skóry, naczyń i nerwów. W
późniejszych okresach rozwoju budowa ta zaciera się, gdyż poszczególne segmenty łączą się w jednostki
wyższego rzędu. Ta pierwotna budowa segmentowa (metameryczna) najlepiej widoczna jest u dorosłego
osobnika w zakresie kręgosłupa i klatki piersiowej.


Podział ciała (topograficzny i na układy narządów)

Anatomia systematyczna zajmuje się opisem narządów i ich układów. Wyróżniamy następujące układy

narządów:

1.

Układ szkieletowy (systema sceleti) – zbudowany z kości, stawów i więzadeł stanowi bierny aparat ruchu,
służąc ponadto za osłonę i podporę części miękkich ciała. Nauka o kościach (osteologia), stawach
(artrologia) i więzadłach (syndesmologia) stanowi pierwszy dział a. systematycznej.

2.

Układ mięśniowy (systema musculorum) – składa się z mięśni, które kurcząc się (przeważnie pod
wpływem naszej woli) powodują ruchy kośćca. Układ ten stanowi czynny aparat ruchu. Ten dział anatomii
systematycznej, zajmujący się mięśniami szkieletowymi, nazywamy myologią.

3.

Układ trawienny (pokarmowy – systema digestorium) – składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna,
gardło, przełyk żołądek, jelita), towarzyszących mu gruczołów zewnątrzwydzielniczych (wątroba, trzustka)
i innych narządów jak zęby czy język. Przerabia on pobrane pożywienie na substancje niezbędną do
przemiany materii.

2

4.

Układ oddechowy (systema respiratorium) – składa się z dróg oddechowych (jama ustna, gardło, krtań,
tchawica, oskrzela) i z właściwego narządu oddechowego tj. płuc. Doprowadza on tlen do krwi i usuwa
dwutlenek węgla – wytwór przemiany gazowej szkodliwy dla organizmu.

5.

Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale) – narządy moczowe i płciowe wiążą się z sobą swym
pochodzeniem oraz niektórymi, wspólnymi częściami, i z tego względu, pomimo różnorodności
czynnościowej, są rozpatrywany łącznie jako jeden układ. Zadanie narządu moczowego (nerki, drogi
moczowe) polega na utrzymywaniu płynów ustrojowych w stałym składzie, czego fizjologicznym
aspektem jest usuwanie z ustroju zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Narządy płciowe
(gruczoły płciowe i ich drogi odprowadzające) wytwarzając komórki płciowe żeńskie (kom. jajowe) i
męskie (plemniki) służą do zachowania gatunku. Narządy płciowe są jedynym układem ustroju, który służy
temu celowi, gdy tymczasem wszystkie inne narządy maja zadanie zachowania życia osobniczego.

6.

Układ wewnątrzwydzielniczy (dokrewny – systema endocrinum) – składa się z gruczołów o wydzielaniu
wewnętrznym (szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, jajniki, jądra, wyspy
Langerhansa trzustki i inne np. nerki, przewód pokarmowy), które swą wydzielinę (hormony) oddają
bezpośrednio do krwi i chłonki. Z tego też powodu gruczoły te łączymy w jeden układ, choć różnią się
między sobą powstaniem, budową i czynnością. Działalność ich wywiera głęboki wpływ na
funkcjonowanie ustroju i jest ściśle skoordynowana, integrując czynność różnych narządów i tkanek. Układ
ten jest jednym z układów sterujących organizmem (oprócz układu nerwowego). I choć układy te maja
odmienne struktury i różne mechanizmy działania, funkcjonują jednak w sposób wzajemnie sprzężony.

7.

Układ naczyniowy (systema vasorum) – składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne:
tętnice, żyły, naczynia włosowate) i układu chłonnego (śledziona i naczynia chłonne). Układ krwionośny
rozprowadza krew zawierającą składniki odżywcze i tlen po całym ustroju, doprowadzając ją do każdego
narządu. Krew odprowadza również z tych narządów wytwory przemiany materii. Układ chłonny drenuje
soki międzytkankowe i odprowadza niektóre składniki odżywce z układu pokarmowego do krwi, ma także
znaczenie w mechanizmach odporności organizmu. Nauka o układzie naczyniowym nosi nazwę angiologii.

8.

Układ nerwowy (systema nervosum) – składa się z układu nerwowego ośrodkowego (systema nervosum
centrale), w którym wyróżniamy mózgowie i rdzeń kręgowy oraz układu nerwowego obwodowego
(systema nervosum periphericum), do którego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje.
Układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny, który odbiera bodźce ze świata zewnętrznego (np. czucie
powierzchniowe) i reguluje stosunek ustroju do otoczenia zewnętrznego (np. praca mięsni szkieletowych)
oraz na układ autonomiczny (wegetatywny), który reguluje głównie czynność narządów wewnętrznych
(wydzielanie gruczołów dokrewnych, praca mięsni gładkich, trzew i naczyń krwionośnych). W skład
układu autonomicznego (systema nervosum autonomicum) wchodzi pień współczulny (truncus
sympathicus) oraz nerwy obwodowe i ich zwoje, a poza tym komórki i włókna wegetatywne - podobnie
jak komórki i włókna somatyczne - znajdujące się w mózgowiu i rdzeniu kręgowym oraz ich nerwach
obwodowych. Układ autonomiczny dzielimy na część współczulną (pars sympathica) i część
przywspółczulną (pars parasympathica), które zwykle maja przeciwstawne działanie. Naukę o układzie
nerwowym nazywamy neurologią.

9.

Narządy zmysłów (organa sensum) i powłoka wspólna (integumentum communae). Narządy zmysłów
odbierają wrażenia i bodźce świata zewnętrznego, które drogą nerwów dochodzą do mózgu i zostają w nim
uświadomione. Z obrazów tych wytwarza się nasz świat pojęciowy. Do narządów zmysłów należą: narząd
wzroku (oko), narząd przedsionkowo-ślimakowy – słuchu i równowagi (ucho), narząd powonienia (nos),
narząd smaku (język) oraz narządy czucia dotyku rozmieszczone w skórze (eksteroreceptory), a także
proprioreceptory rozmieszczone w mięśniach i stawach, narządach wewnętrznych – przekazujące bodźce
dotyczące stanu i położenia narządów wewnętrznych.

Naukę o narządach układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i wewnątrzwydzielniczego

obejmujemy wspólna nazwą nauki o trzewiach (splanchnologia).

Anatomia topograficzna – okolice ciała

W anatomii topograficznej zasadniczo rozróżnia się następujące części ciała ludzkiego:
1. głowa (caput)
2. szyja (collum)
3. tułów (truncus)

- klatka piersiowa (thorax),
- grzbiet (dorsum),
- brzuch (abdomen),
- miednica (pelvis) wraz z jej dnem, które na swej skórnej, zewnętrznej powierzchni

stanowi o k o l i c ę k r o c z o w ą (regio perinealis).

4. dwie pary kończyn (membra), górne i dolne (superieriores et inferiores)

3

Każda z powyższych części ciała na swej powierzchni dzieli się znowu na okolice mniejsze.
Na klatce piersiowej wprowadzono kilka linii pionowych – linii topograficznych, które razem
z poziomo biegnącymi żebrami pozwalają na dokładne określenie położenia narządów lub ich
części w rzucie na klatkę piersiową

Pionowe linie określające okolice klatki piersiowej:

1. Linia pośrodkowa przednia

biegnie od szczytu głowy (vertex) przez środek czoła,
środek wcięcia szyjnego rękojeści mostka do dolnego
brzegu spojenia łonowego

2. Linia mostkowa - biegnie wzdłuż bocznego brzegu

mostka.

3. Linia przymostkowa - przechodzi w połowie

odległości pomiędzy linią mostkową a środkowo-
obojczykową.

4. Linia sutkowa lub środkowo-obojczykowa

rozpoczyna się w połowie długości obojczyka
(clavicula) i biegnie pionowo przez brodawkę sutkową
do brzegu dolnego klatki piersiowej równolegle do linii pośrodkowej
przedniej.

5. Linia pachowa

Rozróżnia się trzy linie pachowe:
a. Linia pachowa przednia biegnie pionowo przez fałd pachowy przedni.
b. Linia pachowa środkowa (właściwa linia pachowa) - rozpoczyna się

w szczycie dołu pachowego i biegnie po bocznej ścianie klatki
piersiowej ku dołowi

c. Linia pachowa tylna przechodzi przez fałd pachowy tylny.

6. Linia pośrodkowa tylna

biegnie od szczytu głowy, poprzez końce wyrostków
kolczystych kręgów, grzebień pośrodkowy kości
krzyżowej do wierzchołka kości krzyżowej

7. Linia przykręgowa biegnie wzdłuż wyrostków

poprzecznych kręgów piersiowych

8. Linia łopatkowa

przy opuszczonych kończynach górnych wzdłuż
tułowia, biegnie pionowo przez dolny kąt łopatki
równolegle do linii pośrodkowej tylnej.

9. Linia międzyłopatkowa przebiega w połowie

odległości pomiędzy linią łopatkową i pośrodkową
tylną.

Wszystkie te linie biegną pionowo i łącznie z krzyżującymi
je żebrami pozwalają dokładnie wyznaczyć granice
narządów klatki piersiowej.

c 8 9 7 6
8

4

Okolice ciała
Na powierzchni ciała odróżniamy poszczególne pola, które w anatomii nazywa się okolicami
ciała (regiones corporis). Granice ich wyznacza głównie zrąb kostny, a częściowo również
układ mięśniowy. Mają one praktyczne znaczenie dla topografii powierzchni ciała i narządów
wewnętrznych.
Wyróżniamy następujące okolice ciała:

Na głowie:
Położone pośrodkowo (nieparzyste):

1.

Okolica czołowa

2.

Okolica ciemieniowa

3.

Okolica potyliczna

Położone bocznie (parzyste):

4.

Okolica skroniowa

lub:

5.

Okolica podskroniowa

6.

Okolica uszna

7.

Okolica sutkowa

Na twarzy:
Nieparzyste:
1. Okolica nosowa
2. Okolica ustna (oralna)
3. Okolica bródkowa
Parzyste:
4. Okolica oczodołowa
5. Okolica podoczodołowa
6. Okolica jarzmowa
7. Okolica policzkowa
8. Okolica przyuszniczo-żwaczowa










Na szyi:

Szyję dzielimy na:

1. okolicę przednią, czyli szyję właściwą

2. okolicę tylną, czyli okolicę karkową

Skośnie przez całą szyję przebiega okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa, prawa i

lewa, dzieląc okolicę szyi właściwą na:

 okolicę przednią szyi = trójkąt szyi przedni, nieparzystą; granice tworzą

obustronne mięśnie mostkowo-obojczykowo-sutkowe i dolny brzeg żuchwy,

5

 okolicę boczną szyi = trójkąt szyi boczny, parzystą; granice tworzą: mięsień

mostkowo-obojczykowo-sutkowy, przedni brzeg mięśnia czworobocznego i brzeg
górny obojczyka.

W okolicy przedniej szyi wyróżnia się

kilka mniejszych części:

1. Trójkąt (okolica) podbródkowa

2. Okolica gnykowa

3. Okolica krtaniowa

4. Trójkąt (okolica) tarczowy(a)

5. Okolica nadmostkowa (dół

nadmostkowy, trójkąt mięśniowy)

6. Trójkąt podżuchwowy

7. Trójkąt tętnicy szyjnej

Lub wg innych autorów w okolicy przedniej szyi znajdują się:

1. Trójkąt (okolica) podbródkowa

2. Trójkąt podżuchwowy

3. Trójkąt tętnicy szyjnej

4. Trójkąt mięśniowy

Okolica boczna szyi
W obrębie tej okolicy wyróżnia się:

1. Trójkąt łopatkowo-czworoboczny

2. Dół nadobojczykowy większy

3. Dół nadobojczykowy mniejszy

6

Okolica tylna szyi
Jej granicę górną stanowi kresa karkowa górna, granice boczne tworzą
brzegi przednie mięśnia czworobocznego, dolną - linia biegnąca od
wyrostka barkowego łopatki do szczytu wyrostka kolczystego VII kręgu
szyjnego.

Na tułowiu :
Okolice klatki piersiowej (regiones pectoris)
Klatkę piersiową dzieli się na:
1.

Część przednią, zwaną piersią, do której należą sutki

2.

Część tylną – grzbiet, do której należy kręgosłup

Część przednia
1. okolica mostkowa
2. okolica obojczykowa
3. okolica podobojczykowy
4. okolica sutkowa
5. okolica pachowa
6. okolica podsutkow)
7. okolica boczna klatki piersiowej

Część tylna - okolice grzbietu:

1.

okolica kręgowa

2.

okolica krzyżowa

3.

okolice boczne grzbietu

4.

okolica nadłopatkowa

5.

okolica łopatkowa

6.

okolica podłopatkowa

7.

okolica lędźwiowa

Okolice brzucha (regiones abdominis)

Okolice brzucha (regiones abdominales) dzielimy na trzy poprzeczne pasy, odgraniczone od
siebie dwiema poziomymi liniami granicznymi:
1. górna linia poprzeczna brzucha łączy najniższe punkty dziesiątych żeber,
2. dolna linia poprzeczna brzucha biegnie obustronnie przez najwyższe punkty grzebieni

biodrowych.

7

Każdy poprzeczny pas zawiera po dwie symetryczne okolice boczne i jedną nieparzystą
środkową.

1.

Nadbrzusze

składa się z:

(epigastrium)



okolic podżebrowych



okolicy nadpępcza

2. Śródbrzusze (mesogastrium):



okolice boczne brzucha



okolica pępkowa

3. Podbrzusze (hypogastrium):



okolice pachwinowe



okolica łonowa

Okolica kroczowa (regio perinealis)
Okolica ta jest ograniczona przez linię biegnącą
od brzegu górnego spojenia łonowego do guzów
kulszowych i dalej do wierzchołka kości
krzyżowej.
Okolica kroczowa dzieli się na:
1. okolicę odbytową (regio analis), nieparzysta, ma kształt trójkąta, którego podstawę

stanowi linia łącząca guzy kulszowe. Boki trójkąta stanowią linie łączące guzy kulszowe
z wierzchołkiem kości krzyżowej.

2. moczowo-płciową (regio urogenitalis), nieparzysta, ma również kształt trójkąta, którego

podstawę tworzy linia łącząca guzy kulszowe, natomiast boki są utworzone przez linie
biegnące od guzów kulszowych do dolnego brzegu spojenia łonowego.

Część okolicy moczowo-płciowej, która zawiera zewnętrzne części płciowe, to okolica
sromowa

8

Na kończynach:
Kończyna górna:
Ramię:
1. Okolica naramienna
2. Okolica ramienia przednia 3. Okolica ramienia tylna
Łokieć
4. Okolica łokciowa przednia 5. Okolica łokciowa tylna
Przedramię:
6. Okolica przedramienia przednia 7. Okolica przedramienia tylna
Nadgarstek, śródręcze, palce ręki
8. grzbiet ręki
9. dłoń
10. okolice dłoniowe i grzbietowe palców

• Wg Bochenka kończyna górna ma okolice:
– barkową,
– naramienną,
– ramienia przednią, tylną, przyśrodkową i boczną
– łokciową przednią, tylną, przyśrodkową, boczną,
– przedramienia przednią, tylną, przyśrodkową i boczną

Kończyna dolna:
1. Okolica pośladkowa
2. Okolica uda przednia

W okolicy uda przedniej znajduje się trójkąt udowy. Podstawę tego trójkąta tworzy
więzadło pachwinowe, jego ramiona boczne - mięsień krawiecki, przyśrodkowe - mięsień
przywodziciel długi.

3. Okolica uda tylna
4. Okolica kolana przednia. 5. Okolica kolana tylna - w okolicy tej leży dół podkolanowy
6. Okolica goleni przednia. 7. Okolica goleni tylna
8. Okolica piętowa
9. Okolica podeszwy stopy
10. Grzbiet stopy

Wg Bochenka kończynę dolną dzielimy na okolice:
Miedniczą, pośladkową, podpachwinową, krętarzową, uda przednią, tylną, przyśrodkową
i boczną; kolana przednią i tylną; goleni przednią, tylną, przyśrodkową i boczną, łydkową;
piętową, kostkową przyśrodkową i boczną, zakostkową przyśrodkową i boczną; grzbiet stopy,
podeszwę, okolice palców

Piśmiennictwo:

1.

Bochenek A. - Anatomia człowieka tom I

2.

Marecki Bogusław - Anatomia funkcjonalna, tom I, 2000

3.

Sobotta - Atlas anatomii człowieka, tom I

4.

Feneis, Dauber - Podręczny atlas anatomii

9