Prowadzenie wychowu ryb

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Piotr Przystawik

Prowadzenie wychowu ryb
632[01].Z3.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr inż. Karol Lisowski
mgr inż. Agnieszka zabielska

Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Piotr Przystawik

Konsultacja:
mgr inż. Andrzej Zych

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 632[01].Z3.03,
„Prowadzenie wychowu ryb”, zawartegoj w modułowym programie nauczania dla zawodu rybak
śródlądowy.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Podstawowe pojęcia w wychowie ryb. Prowadzenie wychowu karpi

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 30
4.1.3. Ćwiczenia 31
4.1.4. Sprawdzian postępów 34
4.2. Prowadzenie wychowu ryb w polikulturze

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 41
4.2.3. Ćwiczenia 42
4.2.4. Sprawdzian postępów 44
4.3. Prowadzenie wychowu pstrągów

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 51
4.3.3. Ćwiczenia 51
4.3.4. Sprawdzian postępów 52
5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik, który będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o prowadzeniu wychowu ryb.
W poradniku zamieszczono:

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś
mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwia samodzielne przygotowanie się do wykonania
ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę
oraz inne źródła informacji. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

wykaz materiałów, narzędzi i sprzętu potrzebnych do realizacji ćwiczenia,

−

pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczenia,

−

sprawdzian teoretyczny,

−

sprawdzian umiejętności praktycznych.

Przykład zadania/ćwiczenia oraz zestaw pytań sprawdzających Twoje opanowanie wiedzy
i umiejętności z zakresu całej jednostki. Zaliczenie tego ćwiczenia jest dowodem osiągnięcia
umiejętności praktycznych określonych w tej jednostce modułowej. Wykonując sprawdzian
postępów powinieneś odpowiadać na pytanie tak lub nie, co oznacza, że opanowałeś
materiał albo nie.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela

lub instruktora o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.
Po przerobieniu materiału spróbuj zaliczyć sprawdzian z zakresu jednostki modułowej.

Jednostka modułowa: Prowadzenie wychowu ryb, której treści teraz poznasz jest jednym

z modułów koniecznych do zapoznania się z zagadnieniami akwakultury – schemat 1.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni i ćwiczeń po za nią, musisz przestrzegać regulaminów,

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, instrukcji przeciwpożarowych oraz lokalnych zaleceń
i przepisów, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Wszystkie te przepisy i regulaminy
poznasz podczas trwania nauki. Szczególną ostrożność należy zachować podczas przebywania
nad zbiornikami wodnymi i pływania po nich. Ważne jest także przestrzeganie instrukcji
bezpieczeństwa zawartych w instrukcjach obsługi maszyn i urządzeń

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

Moduł 632[01].Z3

Akwakultura

632[01].Z3.01

Rozróżnianie organizmów i obiektów

akwakultury

632[01].Z3.02

Kształtowanie środowiska wodnego

632[01].Z3.03

Prowadzenie wychowu ryb

632[01].Z3.04

Prowadzenie wychowu raków

632[01].Z3.05

Prowadzenie chowu ryb w intensywnych

systemach akwakultury

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

określić pojęcie akwakultury i jej wpływ na ochronę ryb i raków,

–

rozróżnić systemy wychowu ryb,

–

rozpoznać rodzaje obiektów akwakultury,

–

scharakteryzować działanie obiektów akwakultury,

–

rozpoznać kategorie stawów,

–

określić właściwości różnych kategorii stawów,

–

określić metody pomiaru podstawowych parametrów fizykochemicznych wody,

–

charakteryzować podstawowe parametry fizyko-chemiczne jakości wody,

–

posługiwać się podstawowym sprzętem i aparaturą kontrolno-pomiarową

–

dokonać pomiaru podstawowych parametrów fizykochemicznych wody za pomocą
przyrządów pomiarowych,

–

ocenić zagrożenia związane z warunkami środowiska wodnego w różnych okresach chowu
ryb,

–

ocenić progowe warunki środowiskowe podczas chowu różnych gatunków ryb,

–

wyjaśnić wpływ nawożenia i uprawy dna na środowisko stawowe,

–

określić wpływ ryb na środowisko wodne,

–

określić wpływ zabiegów profilaktycznych i leczniczych związanych z wychowem ryb na
środowisko wodne,

–

ocenić zagrożenie środowiska wodnego w różnych typach obiektów akwakultury.

–

charakteryzować wymagania środowiskowe podstawowych gatunków ryb,

–

posługiwać się instrukcjami obsługi,

–

przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy,

–

przestrzegać przepisów ochrony środowiska,

–

korzystać z różnych źródeł informacji,

–

współpracować w grupie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

dobrać gatunki ryb do chowu w monokulturze i polikulturze,

–

dobrać obsady w zależności od warunków i sposobu chowu ryb,

–

wykonać prace związane z wychowem karpi,

–

wykonać prace związane z wychowem pstrągów,

–

wykonać prace związane z wychowem innych gatunków ryb,

–

posłużyć się tabelami żywieniowymi, dokumentacją, katalogami dotyczącymi żywienia ryb,

–

obliczyć dobową dawkę paszy,

–

oszacować ilość paszy dla cyklu chowu ryb,

–

dobrać rodzaj i wielkość paszy,

–

przygotować paszę roślinną,

–

zastosować sposoby żywienia ryb,

–

ocenić wyjadanie paszy przez ryby,

–

przeprowadzić odłowy kontrolne,

–

przeprowadzić ważenie kontrolne,

–

ocenić kondycją ryb,

–

ocenić efektywność wykorzystania paszy,

–

oszacować koszt paszy wykorzystanej w procesie chowu,

–

ocenić zdrowotność ryb,

–

rozpoznać podstawowe choroby ryb,

–

określać zagrożenia na poszczególnych etapach chowu ryb,

–

określić wpływ odławiania i transportu na różne gatunki ryb,

–

dobrać sposób odłowu w zależności od sortymentu i gatunku ryb,

–

wykonać czynności związane z odłowem ryb,

–

przenieść ryby do płuczek z bieżącą wodą,

–

posortować ryby,

–

przygotować ryby do transportu,

–

zorganizować magazynowanie ryb,

–

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz bezpieczeństwa zdrowotnego
żywności.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Podstawowe pojęcia wychowu ryb. Prowadzenie wychowu karpi

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.1.1 Podstawowe pojęcia w wychowie ryb

Chów ryb – jest to zespół metod, środków i zabiegów technologicznych oraz gospodarczych

mających na celu produkcję ryb. W przeciwieństwie do hodowli nie powoduje zmian
w frekwencji genów i genotypów w stadzie ryb.
Hodowla ryb – jest to zespół metod, środków oraz zabiegów hodowlanych, zmierzających do
poprawienia i utrwalenia pożądanych cech dziedzicznych u ryb. W odróżnieniu od chowu
w zakres hodowli wchodzi też ocena wartości użytkowej i hodowlanej, dobór osobników do
kojarzenia Hodowla prowadzi do zmian w frekwencji genów i genotypów w stadzie.

Ekstensywny chów ryb – jest to pierwotna forma produkcji ryb w stawach i innych

zbiornikach z wyłącznym wykorzystaniem naturalnych zasobów pokarmowych. Metoda ta nie
wymaga wielkich nakładów, ale też daje niską produkcję na jednostkę powierzchni, objętości lub
przepływu wody. Z konieczności stosowana w wielu obiektach, ze względu na istniejące
warunki techniczno-środowiskowe (płytkie, zarośnięte stawy, z deficytem i złej jakości wodą
itp.) Ekstensywną gospodarkę rybacką można zwielokrotnić w stawach o dobrej kulturze
poprzez zabiegi pielęgnacyjne zwiększające żyzność stawów oraz nawożenie, dodatkowe
żywienie i natlenianie

Intensywny chów ryb – charakteryzuje się stosunkowo dużymi nakładami oraz wysoką

produkcją jednostkową ryb. Ustalenie granicy między chowem ekstensywnym (naturalnym)
i intensywnym może być trudne np. ze względu na dopływ do stawów składników pokarmowych
(biogenów).
Pełny obrót produkcyjny – obejmuje wszystkie etapy rozwoju i wzrostu ryb
w poszczególnych etapach ich wychowu. Gospodarstwo (karpiowe, pstrągowe lub inne)
uzyskuje ryby towarowe rozpoczynając produkcję od własnych tarlaków. Nie kupuje się
materiału obsadowego z zewnątrz. Obrót pełny stosowany jest przez gospodarstwa dysponujące
stawami wszystkich kategorii do produkcji wszystkich roczników ryb.

Niepełny obrót produkcyjny – polega na odchowie ryb towarowych z zakupionego

z zewnątrz materiału obsadowego (narybku, kroczka itp.). Stosowany jest w obiektach
mniejszych, które nie posiadają stawów różnych kategorii (np. tarlisk, przesadek, zimochowów).
Drobni hodowcy często użytkują niewielką ilość stawów i stosują jednoroczny cykl
produkcyjny, czyli obrót niepełny. Bazują na zakupie materiału obsadowego z zewnątrz
i produkcji ryby towarowej. Zakup obsady jest kosztowny, zmniejsza opłacalność i zwiększa
ryzyko produkcji z uwagi na trudność otrzymania pełnowartościowego materiału i możliwość
zawleczenia chorób.

Wieloletność cyklu produkcyjnego – wieloletnim cyklem produkcyjnym nazywa się taki

obrót hodowlany, w którym ryby osiągają wielkość (sortyment) kwalifikującą je do sprzedaży.
Produkcja ryb konsumpcyjnych w gospodarstwie karpiowym może prowadzona w cyklu
dwuletnim lub trzyletnim.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obsada ryb – ilość sztuk i masa ryb wpuszczonych do stawu (basenu) w celu ich chowu,

hodowli lub okresowego przetrzymywania (magazynowania, zimowania)

Obsada dodatkowa ryb – ilość sztuk i masa ryb innych gatunków lub w innym wieku dodana

do obsady ryb stanowiących główny przedmiot produkcji rybackiej.

Obsada wyjściowa (początkowa, wiosenna) – ilość sztuk i masa ryb wpuszczonych

(obsadzonych) do danego stawu (basenu, zbiornika).

Obsada wynikowa (końcowa, jesienna) – Ilość sztuk i masa ryb planowanych do odłowienia

(odłowionych) z danego stawu (basenu, zbiornika) w końcu wychowu (etapu, sezonu, cyklu).

Zagęszczenie obsady – ilość sztuk (masa) ryb w odniesieniu do powierzchni lub objętości

stawu (basenu, zbiornika),w którym przebywają (szt./m

, szt./ha, szt./m

Stopień przeżywalności (przeżycia) – stosunek obsady wynikowej (w sztukach) do

wyjściowej (w sztukach) wyrażony w procentach. Określa w % ilość ryb, które przeżyły.

Śmiertelność – stosunek strat (ilości sztuk, które usnęły w trakcie chowu) do ilości sztuk

obsady wyjściowej wyrażony w procentach. Określa w % ilość ryb, które nie przeżyły chowu.
Suma śmiertelności i przeżywalności wynosi 100%.

Przyrost jednostkowy (jednej sztuki – ∆k

) – określa zwiększenie masy ciała jednego

osobnika w ciągu chowu w danym w etapie lub sezonie (x = 1, 2, 3). W praktyce posługuje się
średnimi przyrostami jednostkowymi masy ryb (g/szt., kg/szt.)

Przyrost masy obsady – określa zwiększenie masy całej obsady w ciągu chowu w danym

w etapie lub sezonie (różnica między obsadą wynikową i wynikową w kg).

Przyrost z powierzchni stawów (∆K) – określa zwiększenie łącznej masy wszystkich ryb

w stawie (kg/ha):

– całkowity – uzyskany na pokarmie naturalnym, z nawożenia oraz na paszy (żywienia),
– naturalny – uzyskany wyłącznie na naturalnym pokarmie danego stawu,
– przyrost na paszy – przyrost uzyskany z żywienia ryb paszą, oblicza się jako iloraz ilości

skarmionej paszy i współczynnika pokarmowego (FCR),

–

przyrost netto – przyrost masy ryb na naturalnych zasobach stawu (pierwotny) łącznie

z nawożeniem; oblicza się odejmując od przyrostu całkowitego przyrost na paszy (w stawach nie
nawożonych przyrost netto równa się przyrostowi naturalnemu (pierwotnemu).

Bonitacja stawu (zbiornika) – szacowanie możliwości produkcyjnych stawów (wydajności

naturalnej) na podstawie określonych kryteriów, przede wszystkim biologicznych i wodno-
melioracyjnych.

Klasa ryb – w rybactwie stawowym oznacza dany rocznik
Wylęg – ryby po wydobyciu się z błony jajowej do czasu zresorbowania woreczka

żółtkowego

Narybek – ryby w pierwszym roku życia po ukończeniu procesu przeobrażania się
Narybek letni – narybek letni po uzyskaniu rozmiarów ciała stosownych dla danego gatunku

(u karpia nazywany lipcówką, wycierem)

Narybek jesienny – narybek uzyskiwany jesienią (karpia – K

, lina –L

Narybek wiosenny – narybek roczny, po przezimowaniu (na początku drugiego roku życia)
Palczak – narybek gatunków ryb drapieżnych (szczupaka, sandacza, suma, pstrąga itp.)
Dwulatek – ryba w drugim roku życia jej chowu (chowu, hodowli)
Kroczek – dwulatek karpia (K

) lub innych karpiowatych przeznaczony jako materiał

obsadowy (zarybieniowy) do dalszego chowu, hodowli lub zarybienia wód otwartych.

Materiał zarybieniowy – ikra zapłodniona lub zaoczkowana oraz ryby w różnych stadiach

rozwojowych i w różnym wieku (również tarlaki), przeznaczone do zarybienia zbiorników.

Materiał obsadowy (zarybieniowy) – Materiał do obsadzania zarybiania stawów.

Ryba towarowa (handlowa, konsumpcyjna) – ryba przeznaczona do obrotu towarowego

w celach spożywczych (konsumpcyjnych) lub przetwórczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pasza dla ryb – stosowane w żywieniu ryb produkty roślinne, zwierzęce i ich przetwory,

najczęściej w postaci mieszanek uzupełnionych witaminami i solami mineralnymi.

Granulaty – gotowe pełnowartościowe mieszanki paszowe dla różnych gatunków ryb

produkowane na skalę przemysłową.

Współczynnik pokarmowy (FCR – Food Conversion Ratio) – ilość masy danej paszy

potrzebna do uzyskania przyrostu jednostki masy ryb, np. jeśli współczynnik wynosi 1, to do
przyrostu ryb o 1kg potrzeba 1kg paszy; jeśli 1,5 to to do przyrostu 1kg ryb potrzeba 1,5 kg
paszy; 0,6 to to do przyrostu 1kg ryb potrzeba 0,6 kg paszy itd.

Połów kontrolny (odłów kontrolny) – połów w trakcie chowu różnymi narzędziami w celu

określenia tempa wzrostu, aktualnej kondycji i stanu zdrowotnego.

Odpijanie ryb – czasowe przetrzymywanie ryb żywych w czystej wodzie, umożliwiające im

przywrócenie pełnej żywotności, oczyszczenie powłok zewnętrznych, skrzeli i przewodu
pokarmowego, pozbycie się obcego zapachu itd.

Sortowanie (brakowanie) – podział ryb wg określonych kryteriów i potrzeb.
Produkcja ryb (odłów ryb, ogólny wynik odłowu) – masa wszystkich odłowionych ryb

w końcu sezonu (etapu) ze stawu, obiektu stawowego (zbiornika).

Wydajność rybacka – liczba i masa złowionych ryb na jednostkę powierzchni (ha, m

) lub

objętości (m

,np. w sadzach basenach) w określonym czasie; zwykle w sezonie hodowlanym

(etapie).

Sprawność gospodarstwa stawowego – masa ryb towarowych i obsadowych (kg)

przeznaczona wyłącznie na sprzedaż w przeliczeniu na 1 ha ogroblowanej powierzchni
gospodarstwa lub w odniesieniu do przepływu wody.

4.1.1.2. Prowadzenie wychowu karpi

Dwuletni cykl wychowu karpia

W cyklu dwuletnim ryby konsumpcyjne otrzymujemy po 1,5 roku chowu (od maja do

października następnego roku). W pierwszym roku produkowany jest ciężki narybek karpia,
którego masa wynosi powyżej 60 g. Narybkiem tym po przezimowaniu w drugim roku zarybia
się stawy towarowe i uzyskuje z nich lekką handlówkę o masie jednostkowej powyżej 500g, ale
nie przekraczającą 1000g. Zaletą jest krótki okres chowu, lepsza zdrowotność oraz mała liczba
użytkowanych stawów, gdyż przez brak stawów kroczkowych zwiększa się udział stawów
towarowych. Narybek lepiej wyżerowuje pokarm naturalny i uzyskuje lepsze przyrosty niż
dwuletnie kroczki w stawach towarowych w cyklu trzyletnim, co zwiększa opłacalności
produkcji. Produkcja lekkich ryb (kroczków K

) w drugim roku chowu daje możliwość

wykorzystywania mało żyznych zbiorników. Niestety w naszych warunkach klimatycznych
często w latach zimnych uzyskujemy niewyrośniętą, zbyt lekką handlówkę, na którą trudniej
znaleźć zbyt, co zmniejsza opłacalność produkcji. Stosowanie wyłącznie cyklu 2-letniego bywa
niekiedy ryzykowne dla użytkownika, może np. wystąpić brak materiału obsadowego, wskutek
nieudanego tarła lub braku możliwości zakupu z zewnątrz.
Trzyletni cykl wychowu karpia

W cyklu trzyletnim rybę towarową otrzymuje się po 2,5 roku, czyli od maja do listopada

trzeciego roku chowu. W cyklu trzyletnim w pierwszym roku produkowany jest lekki narybek
karpia o masie jednostkowej 45–60 g/szt. Po przezimowaniu w drugim roku z tego narybku
produkowany jest dwuletni materiał zarybieniowy, nazywany kroczkiem (200 do 300 g/szt.).
Po przezimowaniu wiosną w trzecim sezonie kroczkiem zarybia się stawy towarowe. Jesienią
otrzymuje się ciężką handlówkę o masie jednostkowej powyżej 1000 do 2000 g.

Zaletą jest większa stabilność produkcji. W przeciwieństwie do cyklu 2-letniego, w cyklu

3-letnim w przypadku braku w danym roku narybku można go zastąpić kroczkiem i odwrotnie.
Wadą jest gorsze wykorzystywanie pokarmu naturalnego, dłuższy cykl produkcyjny, większa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

możliwość wystąpienia chorób oraz zmniejszona powierzchnia stawów towarowych na rzecz
stawów kroczkowych. W systemie tym uzyskuje się wyższą intensyfikację produkcji i lepszą
jakość ryb konsumpcyjnych. Wiele gospodarstw stawowych, z uwagi na występowanie chorób,
brak odpowiednich kategorii stawów lub brak wody w sezonie, zmuszonych jest przechodzić
(okresowo lub na stałe) z cyklu 3-letniego na 2-letni lub stosuje oba cykle równocześnie.

W tabeli 1 przedstawiono etapy produkcji karpi w cyklu dwu i trzyletnim

Tabela 1. Etapy wychowu karpia w stawach [8, s.45]

Cykl 2-letni

Cykl 3-letni

Rok

produkcji

Kategoria

stawów

Nazwa

i symbol

odł. ryb

Okres

wychowu

Masa jedn.

Prze-

żywal-

ność

(%)

Masa jedn.

Prze-

żywal-

ność

(%)

Tarliska Wylęg K

7–12 dni

1–2 mg

–

1–2 mg

–

Przesadki I

Narybek

letni K

4–6 tyg.

V–VI

1–3 g

Przesadki II

Narybek

jesienny

ok. 4–5

miesięcy

VI–X

Powyżej

60 g

60 45–60

g 60

1/2

Zimochowy

narybkowe

Narybek

wiosenny

ok. 6–7

miesięcy

X – IV

Ubytek

ok.10%

90 Ubytek

ok.10% 85

Stawy

towarowe

Lekka
handl.

1-2/h

ok. 7

miesięcy

IV–X

600–800 g

–

Stawy

kroczkowe

Kroczki

1-2

ok. 7

miesięcy

200–300

70–80

2/3

Zimochowy

kroczkowe

Kroczki

1-2

ok. 7

miesięcy

X–IV

–

Ubytek ok. 10%

Stawy

towarowe

Handlówka

2-3

ok. 7

miesięcy

IV–X

– –

Powyżej 1000 g

Obsady klasowe i mieszane

Chów klasowy (jednogatunkowy, jednorocznikowy) karpi polega przetrzymywaniu ryb

każdego rocznika osobno w stawach danej kategorii. W zależności od wymagań ryb danego
rocznika., poszczególne kategorie stawów są odpowiednio przystosowane – wielkością,
głębokością, warunkami odłowu, jakością wody, żyznością co pozwala na ścisłe regulowanie
obsad dla uzyskania założonej produkcji. Zapobiega to przenoszeniu chorób z ryb starszych na
młodsze i ułatwia odłów. System ten jest zalecany i powszechnie stosowany w wychowie
narybku i kroczków karpia.
Obsady mieszane jednogatunkowe

Polegają na wpuszczaniu do stawu w tym samym sezonie karpi w różnym wieku (np. do

stawu karpiowego użytkowanego w obrocie dwuletnim, zarybianego narybkiem wiosennym
przeznaczonym do wychowu ryb towarowych, wpuszczany jest dodatkowo narybek letni.
Obsady mieszane wielogatunkowe, polegają na tym, że oprócz karpi stosuje się obsadę
dodatkową np. lina, sandacza i in. Obsada mieszana karpiem różnych roczników oraz innymi
gatunkami pozwala na lepsze wykorzystanie pokarmu naturalnego w stawach, dzięki czemu
uzyskuje się większy przyrost na jednostkę powierzchni niż w monokulturze. Przy wychowie
handlówki karpia w obsadzie klasowej szczególnie w cyklu trzyletnim może być wykorzystany

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

system mieszany, wielogatunkowy, z udziałem ryb dodatkowych starszych roczników (dwu-,
trzyletnich ) w obsadach jednowiekowych.
Obsady jedno- i dwusezonowe

W obsadzie jednosezonowej stawy zalewa się corocznie (od wiosny do jesieni), po czym

z reguły są one spuszczane na zimę. W obsadzie dwusezonowej (dwuletni obrót wodą) staw
zalewa się na wiosnę w jednym roku, pozostawia z obsadą na zimę i na następne lato.
Stałe i naprzemienne użytkowanie stawów.

Stawy mogą być użytkowane stale rybacko. Jeśli charakteryzują się niską kulturą, mogą być

użytkowane przemiennie: rybacko i rolniczo. Ugorowanie może trwać kilka lat, ale niekiedy
wystarcza rok.
Metoda Dubisza

Najczęściej stosowaną technologią wychowu karpi jest metoda Dubisza. Polega na

trzykrotnym przenoszeniu ryb w pierwszym roku wychowu ze stawów mniejszych, płytszych,
niższej kategorii do stawów większych, głębszych, wyższej kategorii oraz podobnym
postępowaniu w następnych latach aż do uzyskania ryby towarowej. Wymaga to odpowiednich
kategorii stawów dostosowanych do wieku i wymagań hodowlanych ryb. W pierwszym roku
prowadzony jest chów narybku karpia, polegający na dwukrotnym przesadkowaniu; najpierw
wylęgu z tarliska do przesadki I, a następnie narybku letniego do przesadki II. Po przezimowaniu
narybku w zimochowach, w zależności od przyjętego w danym gospodarstwie sposobu
produkcji ryby towarowej, w cyklu trzyletnim w drugim roku prowadzony jest wychów
dwuletniego materiału obsadowego – kroczków. Przenoszenie ryb z niższej kategorii stawów do
wyższej w coraz rzadszej obsadzie zapewnia im odpowiednią ilość pokarmu naturalnego
w poszczególnych okresach., jak również pozwala hodowcy na sterowanie wielkością produkcji
przez stosowanie odpowiednich zabiegów hodowlanych.
Produkcja wylęgu karpia w tarliskach

Pierwszym etapem produkcji jest uzyskanie wylęgu. Najpierw trzy dni przed wpuszczeniem

tarlaków przez filtr kamienno-żwirowy napełniamy ogrzewalnik. Woda musi się ustać oraz
ogrzać. Następnie zalewamy tarliska na głębokość nie większa niż 50–70 cm, najlepiej po
południu, kilka godzin przed wpuszczeniem tarlaków, gdyż nagrzane dno tarliska ogrzewa
dodatkowo wodę. Tarliska obsadza się tarlakami po ustaleniu się ciepłej pogody, gdy woda
ogrzeje się do 18–20°C. Najlepiej wieczorem lub wcześnie rano, ale wówczas woda może nieco
chłodniejsza niż w stawach .Trzeba zwracać uwagę, żeby temperatura wody w tarlisku nie była
niższa niż w stawach, w których przetrzymywano tarlaki. Najczęściej wpuszcza się pojedyncze,
podwójne lub potrójne komplety tarlaków (komplet to 1samica + 2 samce) Podczas tarła należy
uważać aby nie dochodziło do wahań poziomu wody – nawet małych kilkucentymetrowych. Do
tarła dochodzi najczęściej wcześnie rano lub wieczorem. Tuż po odbytym tarle należy opuścić
wodę do 10–15 cm i odłowić wytarte ryby, ich pozostawienie miałoby niekorzystny wpływ na
ikrę i wylęg. Następnie możliwie szybko zalewa się tarlisko wodą z ogrzewalnika. Podpiętrza
się maksymalnie wodę do 80–100 cm, aby zapobiec gwałtownym zmianom temperatury Rozwój
zarodkowy ikry zależy od temperatury i trwa średnio 3–6 dni. Po wykluciu, larwy przyczepiaja
się do roślin a dwa trzy dni później zaczynają pływać, takie stadium nazywamy wylęgiem (K

Możemy przystąpić do przesadkowania, czyli przenoszenia wylęgu do stawów przesadek I,

gdyż wylęg w tym okresie dobrze znosi warunki odłowu i transportu. W praktyce należy
zwracać uwagę aby przenieść (przesadkować) wylęg przed zresorbowaniem 1/3 objętości
woreczka żółtkowego. Do odławiania wylęgu potrzebne są kasarki oprawione „na sztywno”
napiętą gazą młyńską. Ponadto niezbędne są małe wanienki, wiadra, kubki, szklanki i białe
płytkie talerze do liczenia wylęgu. Do przenoszenia wylęga można użyć baniek lub beczek
transportowych, ale najlepsze są worki z folii polietylenowej. Wylęg na tarlisku łowimy
najpierw z pełnej wody, w końcowej fazie, powoli spuszczamy wodę z wylęgiem przez mnich
spustowy, najlepiej do ustawionej za nim specjalnej odłówki lub w przypadku jej braku cedzimy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przez kasarek. Odłów powinien odbywać się w słoneczne dni godzinach późnorannych (po 8.00-
9.00). Prowadzenie odłowu przy pochmurnej pogodzie i w innych porach dnia jest niewskazane.
Odłowiony wylęg liczymy. Przenosimy do przesadek I.

Wychów narybku letniego karpia w przesadkach I

W przesadkach I powinny być stworzone bardzo dobre warunki pokarmowe, aby uzyskać

szybkie tempo wzrostu ryb w krótkim czasie. Ryby osiągną wówczas szybciej rozmiary,
w jakich są mniej narażone na straty. Po osiągnięciu dostatecznej wielkości i dobrej kondycji
zwiększa się odporność organizmu. Przesadki I powinny być uprawiane rolniczo po
wykorzystaniu rybackim.

Termin zalewu przesadek zależy od intensyfikacji produkcji (gęstości stosowanych obsad).

Przy obsadach rzadkich zalew należy rozpocząć na 5–7 dni przed zarybianiem, przy gęstszych
(200–300 tys. szt./ha) o 7–10 dni wcześniej. W praktyce do zalewu przesadek I przystępuje się
w momencie złożenia przez tarlaki ikry na tarliskach.. Wystarcza to do rozwinięcia się w stawie
grup zooplanktonu, stanowiących pokarm wylęgu w pierwszym okresie pobytu w przesadkach I.
Wcześniejszy może doprowadzić do zbyt szybkiego wystąpienia szczytu rozwoju drobnych form
pokarmowych jeszcze przed wpuszczeniem ryb, a umożliwi w większym stopniu rozwój
konkurentów pokarmowych i drapieżników (np. kijanek). Przy zbyt późnym zalewie pokarm nie
zdąży się rozwinąć. Woda do przesadek powinna być filtrowana na filtrach kamienno-
żwirowych lub w ostateczności gęstych siatkach, w celu uniknięcia napływu szkodników, w tym
szczególnie ryb drapieżnych jak i innych które mogą być nosicielami pasożytów, chorób,
konkurentami pokarmowymi, bądź mogą zjadać wylęg (np. drobny okoń, jazgarz, sum)

Zarybianie każdego stawu powinno odbywać się jednego dnia materiałem pochodzącym

z jednego terminu tarła, od tych samych tarlaków i najlepiej z jednego tarliska. W zależności od
liczebności obsady przesadek I można zastosować różne gęstości obsad wylęgu (średnia
optymalna przeciętna norma obsadowa dla większości gospodarstw stawowych w Polsce,
100–200 tys. szt./ha)
W praktyce bezpiecznie jest stosować obsady rzadsze, zapewniające uzyskanie narybku letniego
o większych przyrostach jednostkowych, w lepszej kondycji i przeżywalności. Po około trzech
tygodniach w przesadkach I z wylęgu otrzymujemy ryby, których organizm jest już w pełni
wykształcony. Odłowiony narybek nosi nazwę narybku letniego, nazywany jest również
lipcówką lub wycierem. Jego masa jednostkowa powinna wynosić od 2 do 4g/szt.,
przeżywalność na tym etapie produkcji powinna wynosić powyżej 50%.

Codziennie powinno się określać średnią dobową temperaturę i zawartość tlenu. Co tydzień

powinno się przeprowadzać odłowy kontrolne. W początkowym okresie za pomocą kasarka
obszytego gęstym tiulem, a w drugim tygodniu można stosować duże sufaty, podrywki lub małe
włoczki narybkowe z płótna sieciowego, o oczkach 3–5 mm dostosowanych do wielkości ryb.
Złowione ryby w ilości co najmniej 50–100 szt. waży się w wodzie z dokładnością do 1 g,
a następnie oblicza masę średnią 1 sztuki. Wylęg w dobrej kondycji powinien odznaczać się
dobrym tempem wzrostu, po około 14 dniach uzyskać masę jednostkową około 0,1–0,3 g,
wielkość dorodnego ziarna owsa, stosunkowo małą głowę i duży owalny brzuszek. Powinien być
ruchliwy, płochliwy, trudny do złapania, żerować pojedynczo lub w małych grupkach (3–7 szt.).
Wylęg głodujący odznacza się dużą głową, wydłużonym tułowiem, niekiedy ma podkasany
brzuszek. Pływa dużymi stadami wokół brzegów, a niekiedy zaczyna się gromadzić przy
dopływie. Przyczyną takiego zachowania mogą być wówczas złe warunki tlenowe lub
środowiskowe, najczęściej występujące w nocy lub we wczesnych godzinach rannych. W ciągu
dnia intensyfikacja fotosyntezy powoduje wzrost zawartości tlenu i ryby przemieszczają się
w stawie i żerują. Wyniki pomiarów i obserwacji zapisuje się i zachowuje do analizy
i porównania produkcji również w następnych latach.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Najczęściej przyczyną słabego tempa wzrostu może być zbyt niska temperatura, brak

odpowiedniej ilości pokarmu lub stan zdrowotny narybku (choroby).

Narybek letni z przesadek I powinien być odławiany z chwilą gdy ryby osiągną pożądaną

wielkość 2–4 g albo w momencie wystąpienia niekorzystnej sytuacji w stawie. Po odłowieniu
i odpiciu narybek lipcówkę należy policzyć i ustalić jej masę jednostkową. Waży się wybranych
losowo 500–1000 szt. narybku z dokładnością do 1 g. Liczenie przeprowadza się odmierzając
ryby 200–300 ml „miarką” (naczyniem – garnuszkiem) o gładkich ścianach i dnie z otworkami,
przez które wycieka woda. Stosowanie większych naczyń powoduje gniecenie ryb. Do miarki
zanurzonej do 2/3 wysokości w wodzie, dodaje się do pełna kasarkiem narybek, a następnie
szybko go przelicza. Czynność powtarza się (4–7 razy) i ustala średnią ilość narybku w miarce.
Następnie przenosi się miarką zagęszczony np. na sufacie narybek do wiadra z wodą. Znając
średnią liczbę narybku w miarce i ilość miarek oblicza się łączną ilość narybku przenoszonego
do naczyń transportowych. Narybek letni przenoszony jest do przesadek II lub przeznaczony do
sprzedaży.

Wychów narybku jesiennego karpia w przesadkach II

Przesadki II powinny się charakteryzować bardzo dobrym stanem technicznym i wysoką

wydajnością naturalną. Należy zadbać o korzystne warunki sanitarne. Po odłowieniu stawu
jesienią odkaża się wapnem palonym, osusza dno i spulchnia dno. W okresie jesiennym należy
przeprowadzić meliorację rowów stawu i łowiska, a wiosną z chwilą osuszenia dna po roztopach
powtórnie uprawić. Termin zalewu w gospodarstwach dysponujących dostateczna ilością wody
zależny jest od zagęszczenia obsad. Przy obsadach niższych (do 10 tys. szt./ha) należy staw zalać
na 7–10 dni przed zarybieniem. Przy obsadach bardziej gęstych zalew rozpoczynamy wcześniej,
na około dwa tygodnie przed planowaną obsadą, tak aby zarybienie przypadło w okresie
największego rozwoju grup zwierząt stanowiących pokarm dla ryb. Zalewając przesadki II
należy zabezpieczyć stawy przed dostaniem się innych ryb z rzeki wpuszczając wodę przez filtry
kamienno-żwirowe lub gęste kraty.

Gęstość obsady przesadek II dostosowuje się do naturalnej wydajności stawów, stopnia

intensyfikacji uzyskiwanej przez żywienie oraz wysokości nawożenia i planowanego końcowego
przyrostu jednostkowego narybku. Można wyróżnić trzy poziomy chowu: nisko intensywny,
intensywny i wysoko intensywny (tab. 2).

Tabela 2. Gęstość obsady w przesadkach II w zależności od systemu chowu [8, s.112]

Gęstość obsad (szt./ha)

System chowu

% udziału pokarmu

naturalnego

od do

Ekstensywny 1

100

5000

8000

Intensywny:

nisko
intensywny

1,1–2,5 80–40

8000

000

Intensywny

2,5–4,0

40–25

15 000

25 000

wysoko
intensywny

powyżej

4,0

– Powyżej 25000

d – współczynnik intensywności żywienia wg Stegmana (1969)

Bardzo rzadko stosuje się w gospodarstwach karpiowych wysoko intensywny chów narybku,
wymaga to poza zapewnieniem właściwych warunków pokarmowych, podawania
pełnowartościowych pasz, uwzględnienia bilansu wodnego gwarantującego dobre warunki
środowiskowe. Często wtedy należy stosować dodatkowe zabiegi np. sztucznego natleniania
wody w stawach. W okresie użytkowania przesadek II hodowca powinien zwracać uwagę na
właściwą gospodarkę wodną, obserwować tempo wzrostu i stan zdrowotny narybku. Poza tym,
w zależności od intensywności chowu, stosować koszenie roślinności wodnej, nawożenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

stawów oraz żywienie ryb. Co najmniej dwa razy w czasie sezonu odrostowego należy
przeprowadzić połowy kontrolne. Pierwszy w połowie sierpnia, drugi w końcu września lub na
początku października, w celu kontroli tempa wzrostu, kondycji ryb oraz ich stanu zdrowotnego.
Karpie w przesadkach II określane są jako narybek (od lipca do kwietnia następnego roku)
i oznaczane symbolem K

. Odłów z przesadek II narybku jesiennego należy przeprowadzić od

15 października do 15 listopada. Przeżywalność obsad nie powinna być niższa niż 60%.
W optymalnych warunkach przyrosty narybku jesiennego powinny wynosić: dla obsad stawów
kroczkowych 45–60 g, a dla stawów towarowych w cyklu dwuletnim 60–90 g. Należy dążyć do
uzyskania narybku powyżej 40 g/szt., g, gdyż podczas zimowania mniejszych ryb powstają duże
straty.
Wychów kroczków karpia

W przypadku cyklu trzyletniego do obsady stawów towarowych stosuje się dwuletni

materiał obsadowy tzw. kroczki oznaczone symbolem K

. Wychów kroczków karpia odbywa się

w stawach kroczkowych, których parametry techniczne zbliżone są do stawów towarowych.
Powinny w nich panować dobre warunki sanitarne oraz pokarmowe. Stawy kroczkowe należy
zalewać przynajmniej na 1 miesiąc przed obsadą ryb. Liczebność obsad w systemie
ekstensywnym musi być dostosowana do naturalnej wydajności stawów i kształtuje się
najczęściej w granicach 2500–3000 szt./ha (tab. 3).

Tab. 3 Gęstość obsady narybku karpia w stawach kroczkowych w zależności od systemu chowu [8, s.115]

Gęstość obsad (szt./ha)

System chowu

% udziału pokarmu

naturalnego

od do

Ekstensywny 1,0

100

2500

3000

Intensywny:
nisko intensywny

1,1–3,4

68–43

2500–3000

5000–7000

intensywny

3,4 do

4–10

40–17 5000–7000 15

000

wysoko
intensywny

powyżej

– Powyżej 15 000

d – współczynnik intensywności żywienia wg Stegmana (1969)

Przy planowaniu gęstości obsady należy brać pod uwagę powierzchnię stawu oraz ilość wody
przypadającej na kg produkcji, aby zapobiec wystąpieniu deficytów tlenowych. Wysoko
intensywny chów kroczków stosowany jest w naturalnych stawach bardzo rzadko i na niewielka
skalę, gdyż wymaga on stosowania pełnowartościowych pasz sztucznych oraz dodatkowego
przepływu i natleniania wody.
Powinno się dążyć, aby przy odłowie jesiennym otrzymać kroczki o średniej masie jednostkowej
do 300 g.

Stawy kroczkowe obsadzamy wiosną do 20 kwietnia, odłowy przeprowadzamy zaś do 15

października i nie później niż do 10 listopada. Przeżywalność ryb nie powinna spadać poniżej
70%.

W ciągu sezonu hodowlanego należy zwracać uwagę na warunki pokarmowe. W lipcu może

występować niedobór pokarmu naturalnego, dlatego należy stosować bardzo racjonalne
żywienie paszami. Kroczki dokarmiamy do końca września, podając w końcowym okresie
żywienia pasze wysokoenergetyczne. Do obowiązków hodowcy w sezonie letnim należy też
obserwacja zachowania się ryb, kontrola uzyskiwanych przyrostów przynajmniej raz w miesiącu
oraz, jeśli zachodzi potrzeba – wykaszanie i nawożenie stawów.

W gospodarstwach, w których brakuje przesadek I i II można prowadzić wychów metoda

dwusezonową. Staw dowolnej wielkości, o dobrych warunkach produkcyjnych w maju
obsadzany jest wylęgiem karpia lub narybkiem letnim z przesadek I (w czerwcu). Gdy narybek
osiągnie 8–15 g zaczynamy karmienie. Żywimy do końca września. Jeśli stosujemy nawożenie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

to w okresie od połowy sierpnia do listopada. Na zimę narybek pozostawiamy w stawie. Wiosną
następnego roku (koniec maja – początek kwietnia) rozpoczynamy karmienie i nawożenie.
Kroczki odławiamy jesienią i przenosimy albo do zimochowu, albo bezpośrednio do stawu
towarowego. W ostateczności można również pozostawić materiał w stawie na drugi sezon
zimowy, a odłów przeprowadzić wiosną następnego roku.
Zimowanie materiału zarybieniowego

W klasycznej metodzie Dubisza stosuje się specjalne stawy zwane zimochowami. Stawy te

w sezonie letnim są ugorowane, mogą być wówczas uprawiane rolniczo. Jesienią po
odpowiednim przygotowaniu są zalewane. Na okres zimy ze stawów odrostowych przenoszone
są do nich ryby. Karpie w okresie zimowym, w obniżonej temperaturze wody zmniejszają swoją
intensywność żerowania a nawet przestają żerować i zapadają w letarg. Mimo to należy
zapewnić rybom dobre warunki pokarmowe i tlenowe. Nie można dopuścić do głodowania,
osłabienia kondycji a przez to zwiększenia podatności na choroby. Duże zagęszczenie ryb
w zimochowach zwiększa ryzyko wystąpienia chorób. Zimochowy powinny być dobrze
przygotowane. Należy przeciwdziałać nadmiernemu gromadzeniu się substancji organicznej,
która łatwo rozkłada się po zalewie stawu oraz rozwijaniu się w środowisku pasożytów ryb
i czynników chorobotwórczych. Stawy powinny być całkowicie spuszczalne i osuszalne, aby
latem możliwa była uprawa ich dna i użytkowanie rolnicze. Bezpośrednio przed zalewem trzeba
wykosić dno i groble, usunąć roślinność, przeprowadzić konserwacją rowów i łowiska. Zalew
zimochowów należy rozpocząć w takim okresie, aby zakończyć go do połowy września
(przynajmniej 1–1,5 miesiąca przed obsadą ryb). Zapewnia to rozwój większej ilości pokarmu
naturalnego. Termin obsady najczęściej przypada po 15 października ale nie później niż do
10 listopada. Gęstość obsady przypada zależy od warunków i stanu technicznego zimochowów.
Najczęściej wynosi dla narybku wynosi od 4 do 6 szt./m

, zaś dla kroczków od 2do 4 szt./m

ale nie więcej niż 5 szt./m

. Nie wolno podczas obsadzania zimochowów umieszczać w jednym

stawie narybku lub kroczków pochodzących z dwóch różnych czy więcej stawów
produkcyjnych. Należy przestrzegać „stałych nurtów” hodowlanych, polegających na tym, aby
z

tej samej przesadki II narybek był zimowany corocznie w tym samym zimochowie

narybkowym, a ze stawu kroczkowego w tym samym zimochowie kroczkowym. Zapobiega to
większym ubytkom i chorobom. Przepływ wody w zimochowach należy ograniczyć do
uzupełniania strat wynikających z przesiąków i parowania. Nieraz przy dużych zagęszczeniach
lub gorszym przygotowaniu stawu konieczne jest zastosowanie przepływu wody. Po
zamarznięciu stawu nie można dopuścić do wypłynięcia wody na lód, gdyż spowoduje to
zwiększenie grubości pokrywy lodowej i zmniejszenie jej przezroczystości a przez to
przenikania światła i ograniczenia fotosyntezy. Przy trwających dłużej odwilżach i spływie wód
z topnienia, dopływ należy zamknąć, gdyż woda taka ma małą zwartość tlenu. W okresie
zimowym należy wykonać nieduże przeręble kontrolne przy dopływie, na środku stawu i mnichu
odpływowym, otwory oznaczyć dla bezpieczeństwa tyczką. Przeręble umożliwiają obserwację
zachowania się ryb oraz służą do pobierania próbek wody do analiz fizykochemicznych,
w małym stopniu umożliwiają też wymianę gazów między wodą i powietrzem. Jeśli grubość
pokrywy lodowej będzie wystarczająca do chodzenia po niej, w miarę możliwości należy
usuwać śnieg, który odgarnia się tworząc 3–5 m szerokości pasy, szczególnie w najgłębszych
partiach zimochowów, w kierunku ze wschodu na zachód. Zwiększa to dopływ światła
i umożliwia podtrzymanie procesów asymilacji przez roślinność wodną. Na przebieg zimowania
ma wpływ wiele czynników. Szczególną uwagę zwrócić trzeba jednak na odpowiednia
temperaturę, zawartość tlenu i odczyn pH wody. Optimum temperatury dla narybku karpia
kształtuje się w zakresie 1–2°C ( wg polskich danych 0,5–1,5°C). Niższa i wyższa temperatura
wpływa niekorzystnie na zimowanie. Najbardziej niekorzystne dla zimowania narybku i kroczka
są jednak wahania temperatury, powodowane najczęściej dużym dopływem wody do
zimochowów. Zawartość tlenu w zimochowie powinna optymalnie zawierać się w zakresie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3–5 mg/dm

, a w praktyce nie powinna spadać poniżej 2mg/dm

, gdyż wystąpi wówczas

przyducha. Niski odczyn pH powoduje chorobę kwasową (np. w przypadku korzystania z wód
śródleśnych i torfowych). Zbyt wysokie pH może wystąpić wczesną wiosną po spłynięciu lodu.
Temperaturę wody należy kontrolować codziennie, natomiast zawartość tlenu i pH przynajmniej
co dwa tygodnie. W przypadku nienaturalnego zachowania się ryb – zwiększonej aktywności,
gromadzenia się w przeręblach, przy dopływie lub odpływie, pomiary należy wykonywać
częściej. Jednym z pierwszych sygnałów niewłaściwego przebiegu zimowania jest gromadzenie
się przy dopływie lub w przeręblach owadów wodnych, dopiero później ryb.

Naturalne ubytki materiału zarybieniowego karpia, w dobrych warunkach zimowania, dla

narybku nie powinny przekraczać 10–15% w szt. i kg a dla kroczka 5–10%. Aby zapobiec
dużym ubytkom poza zapewnieniem dobrych warunków rozwoju pokarmu naturalnego, można
ryby dokarmiać pasza sztuczną (dokarmianie kondycyjne pełnowartościową paszą granulowaną
dla utrzymania kondycji i interwencyjne w przypadku podawania rybom lekarstw). Powinno się
stosować już jesienią, gdy temperatura wody wzrośnie do ok. 10–16°C, do momentu
zaprzestania żerowania przez ryby przy temperaturze do 1–2°C. Zadawana w określonym
przygotowanym miejscu dawka powinna być codziennie regulowana w zależności od stopnia
wyjadania (może wynosić około 2% masy obsady). Wiosną żywienie trzeba rozpocząć przed
odłowem zimochowu i przesadzeniem ryb na stawy letnie. Początkowe dawki powinny być
niewielkie, zwiększane wraz z coraz lepszym wyżerowywaniem przez narybek, co musi być
kontrolowane. Kroczki wykazują mniejsze zapotrzebowanie pokarmowe niż narybek, w związku
z tym żywienie paszą zadawaną do zimochowu może być zbędne.
Wadą zimowania materiału zarybieniowego są niepomyślne warunki pokarmowe, konieczność
jesiennego odłowu narybku lub kroczków, co zwiększa koszty robocizny i jest przyczyną
uszkodzeń ciała i stresu, wpływających na zakażenia i zmniejszenie odporności. Zmniejsza się
również powierzchnia stawów produkcyjnych, gdyż część musi być przeznaczona na
zimochowy. Dlatego gdy w gospodarstwach nie ma wystarczającej ilości zimochowów
narybkowych czy kroczkowych, narybek zimuje się w przesadkach II a kroczki w stawach
kroczkowych a czasem towarowych, ale stawy muszą odpowiadać wymaganiom technicznym
zimochowów. Nie ma wówczas potrzeby odławiania ryb, co lepiej wpływa na zdrowie ryb.
Występuje również rzadsza obsada. Wadą jest to, że nie można dokładnie określić wielkości
produkcji ryb i hodowca nie ma rozeznania jakim materiałem i w jakiej ilości faktycznie
dysponuje
Produkcja ryb towarowych

Karpie towarowe (handlowe, konsumpcyjne) uzyskuje się w ciągu jednego sezonu

hodowlanego z ciężkiego narybku (K

) w systemie dwuletnim, kroczków (K

) w cyklu

trzyletnim, lub z narybku letniego (lipcówki) w obsadach dwusezonowych.

Przygotowanie stawów do produkcji z powodu krótkiego okresu ich ugorowania, sprowadza

się do dezynfekcji dna (najlepiej bezpośrednio po odłowie), melioracji rowów wewnątrz stawu
i łowiska. Ze względu na późny okres jesiennych odłowów, rzadko można zdążyć osuszyć dno
stawów, by je uprawić. W okresie zimy po zmarznięciu należy wykosić twardą roślinność
i usunąć ją ze stawów. Do zalewu stawu przystępujemy wczesną wiosną ok. 1–1,5 miesiąca
przed obsadą ryb. Muszą być one zalewane przez kraty w mnichach, aby uniemożliwić
napłynięcie innych ryb, szczególnie drapieżnych. Stawy towarowe powinny być obsadzone
najpóźniej do 20 kwietnia. Nie należy jednak obsadzać ich zbyt wcześnie, gdyż w niskich
temperaturach świeżo zalane stawy nie mają wystarczającej ilości pokarmu naturalnego.
W praktyce stosuje się zasadę, że im gorsze były warunki zimowania, tym wcześniej odławiane
są zimochowy i obsadzane stawy towarowe.. Natomiast gdy warunki zimowania są dobre,
obsadę stawów można opóźnić, podkarmiając narybek i kroczki w zimochowach, pamiętając
jednak, że ze względu na wysokie, wiosenne temperatury wody zbyt późne odłowy zimochowów
i obsadzenie stawów karpiowych nie jest korzystne dla materiału obsadowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wielkość obsady powinna być dostosowana do żyzności stawu oraz planowanej intensywności
żywienia ryb. Zagęszczenia te można stosunkowo dokładnie określić posługując się trzema
metodami:

−

z zapisów hodowlano-produkcyjnych (własnych, wiarygodnych),

−

z obliczeń matematycznych (najdokładniejszy sposób),

−

z tabel pomocniczych lub norm rybackich (ogólnie przyjętych).

Do obliczenia obsady stawów towarowych możemy zastosować poniższy wzór:

100

∆

k p

J – gęstość obsady (szt./ha)
W – wydajność naturalna stawu (kg/ha)

∆

k – preliminowany przyrost jednostkowy (kg/szt.)

d – współczynnik intensywności żywienia, jest to stosunek całkowitego przyrostu
obliczeniowego do naturalnego przyrostu obliczeniowego w danym roku , przy połowicznym
stosunku przyrostów (1:1) współczynnik ma wartość 2, przy 1:2 = 3; przy 1:2,5 = 3,5 itd.
p – przeżywalność (%)

Ilość sztuk potrzebną do obsadzenia stawu obliczmy następująco:

L = J

L – ilość sztuk obsady
J – gęstość obsady (szt./ha)
H – powierzchnia stawu (ha)

Znając potrzebną ilość sztuk do obsadzenia stawu oraz średnią masę sztuki możemy obliczyć
ogólną masę całej obsady:

M = L

śr

M – ogólna masa obsady (kg)
L – ilość sztuk obsady
m

śr

– masa średnia ryb (kg/szt.)

Dla początkujących użytkowników stawów i przy braku zapisów gospodarczych w ustalaniu
optymalnych obsad można posługiwać się tabelami pomocniczymi. Podane w tabelach obsady
uwzględniają już dodatek na straty naturalne i dotyczą liczby sztuk na 1ha powierzchni oraz
planowanej wielkości (masy) ryby handlowej. Obsady zostały ustalone dla stawów przeciętnych,
tj. o średniej kulturze, wydajności naturalnej oraz przyrostach jednostkowych. Jeśli stwierdzimy
po 2 latach większe lub mniejsze przyrosty jednostkowe (przy tej samej przeciętnej
przeżywalności ryb) oznacza to, że dany staw zaszeregowaliśmy do nieodpowiedniej klasy
żyzności i musimy dokonać odpowiedniej poprawy wielkości obsady.
Znajomość ogólnej masy obsady pozwala na zaplanowanie czynności transportowych,
szczególnie przy przewożeniu na dalsze odległości.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Produkcja może odbywać się na różnych poziomach intensyfikacji:
– chów niskointensywny, stosunek przyrostu masy na pokarmie naturalnym do przyrostu na
paszy wynosi 1:1–4 (wyższy w stawach żyźniejszych a wydajność rybacka wynosi od
500–600 kg/ha w stawach jałowych do 1200–1500 kg/ha w stawach żyznych,
– chów intensywny (średnio intensywny), stosunek przyrostu masy na pokarmie naturalnym do
przyrostu na paszy wynosi 1:5–10a wydajność rybacka wynosi od 1200–1500 kg/ha w stawach
mało żyznych do 2500–3000 kg/ha w stawach żyznych,
– chów wysokointensywny (tucz) pokarm naturalny nie ma już istotnego znaczenia, przyrost
uzyskuje się na paszy (pełnowartościowej, sztucznej), przyrost całkowity ryb przekracza 3000
kg/ha (w Polsce uzyskiwano 5000–7000 kg/ha).

W większości polskich gospodarstw najbardziej opłacalne są niskointensywne i intensywne

systemy chowu, gdyż większy udział pokarmu naturalnego obniża koszty intensyfikacji
produkcji. W chowie wysokointensywnym dużą rolę odgrywa nie tylko powierzchnia, ale
i objętość wody w stawie. Do wysokointensywnego chowu mogą być wykorzystane stawy
charakteryzujące się dobrym stanem technicznym i wysoką kulturą. Zwiększenie produkcji
może wymagać sztucznego napowietrzania lub przeciwdziałania nadmiernemu rozwojowi
fitoplanktonu.

Obsługa stawów w ciągu sezonu wzrostowego polega głownie na wykonywaniu zabiegów

pielęgnacyjnych, odłowów kontrolnych i dokarmianiu ryb. Ubytki naturalne w obsadach,
z których produkuje się ryby towarowe, powinny być niewielkie i przy obsadach narybkiem na
lekka handlówkę przeżywalność ryb powinna wynosić powyżej 80%, a w kroczkowych 90%.
Najintensywniejszy wzrost karpi przypada na czerwiec, lipiec i częściowo sierpień. Wielkość
i rodzaj żywienia zależy od stopnia intensyfikacji produkcji. Należy kontrolować poziom
żerowania oraz kondycję ryb. Czas odławiania ryb w stawach zależy od warunków
klimatycznych danego rejonu oraz wymagań rynku zbytu. Przyrosty ryb kończą się w stawach
towarowych już pod koniec sierpnia, w pierwszej dekadzie września i w tym okresie, biorąc pod
uwagę opłacalność produkcji, można już rozpocząć odłowy. Wcześniejszy odłów jest
prowadzony tylko wtedy, gdy odłowiona ryba trafia od razu na sprzedaż do konsumenta. Jeśli
natomiast ma być przetrzymywana dłużej w magazynach, odłowy rozpoczynane są z początkiem
października w temperaturze wody poniżej 12–14°C.
Magazynowanie ryb towarowych

Karpie towarowe po odłowieniu ze stawów produkcyjnych, jeśli nie są bezpośrednio

przeznaczane do konsumpcji, muszą być zmagazynowane w specjalnych stawach zwanych
magazynami, gdzie przetrzymywane są w stanie żywym do czasu sprzedaży. W warunkach
polskich 80% sprzedaży przypada na okres Bożego Narodzenia i Nowego Roku, tylko niewielka
część jest przetrzymywana do wiosny następnego roku. Obecnie dąży się do rozszerzenia
sprzedaży na cały rok. Przetrzymywanie ryby towarowej trwa na ogół krótko, 2–3 miesiące
i zazwyczaj rozpoczyna się w niższej temperaturze 10–12°C, w czasie odłowów stawów
produkcyjnych jesienią. Najkorzystniejsza do przetrzymywania jest temperatura od 2 do 0,5°C.
Z uwagi na przeznaczenie na konsumpcję oraz niską temperaturę ryby nie wymagają żywienia.
W magazynach należy zapewnić korzystne warunki fizykochemiczne wody, a szczególnie dobre
natlenienie. Stawy powinny być przed zalewem całkowicie wykoszone, a roślinność usunięta,
rów transportowy zmeliorowany, a wszystkie urządzenia chroniące przed kradzieżą
wyremontowane. Dno przynajmniej tydzień przed zalewem zdezynfekowane np. tlenkiem
wapnia, a w przypadku niecałkowicie rozpuszczonego wapna, trzeba dno stawu lekko spłukać.
Staw zalewa się przynajmniej na 3 dni przed planowanym wpuszczeniem ryb, a by woda się
ustała i nie była zmącona, na głębokość do 1,7–2,0 m. Leżak mnicha powinien być
zabezpieczony kratami przed wpływaniem karpi w dopływ. Mnich spustowy powinien mieć
podwójne wodzidła i możliwość odprowadzenia „dolnej” wody. Ze stawu o najmniejszej
zawartości wody. Jeśli mnichy są z pojedynczym rzędem zastawek, można stosować skrzynkę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kierującą, w celu odebrania dolnego odpływu wody. Woda zasilająca powinna zawierać nie
mniej niż 8 mg/dm

tlenu oraz małą ilość substancji organicznych. W odpływie ilość tlenu nie

może spadać poniżej 3mg/dm

. Odczyn wody powinien zawierać się w zakresie 6,5–8 pH. Przy

dużych zagęszczeniach należy zwracać uwagę na zawartość amoniaku, która może wzrosnąć,
zwłaszcza przy małym przepływie, podwyższonej temperaturze wody (>5°C) i pH 8,5. Wysoka
zawartość amoniaku może wywołać śnięcia ryb. Naturalne ubytki w czasie magazynowania
w odpowiednich warunkach są niewielkie i nie powinny przekraczać 2–3% masy obsady.
Magazynowanie jest ostatnim etapem zabiegów hodowlanych, dlatego każda strata ryb prowadzi
do obniżenia wyników ekonomicznych produkcji.

Szacowanie wydajności naturalnej i produkcji w stawach
Wydajność naturalna stawów (

∆

W) rozumiana jest jako przyrost masy ryb (kg/ha) wyłącznie na

pokarmie naturalnym. Jest podstawowym elementem obliczania obsady stawu. Ocenę
wydajności naturalnej (bonitację) stawów najczęściej przeprowadza się trzema metodami:
– na podstawie zapisów hodowlanych w księdze stawowej oraz analizy wyników
produkcyjnych, uzyskiwanych w ciągu kilku ostatnich lat (konieczne jest prowadzenie
dokładnych zapisów produkcyjnych),
– metodą tzw. bonitacji (szacunku) naturalnej wydajności stawów w oparciu o metodę prof.
F. Staffa (dla stawów nowych) lub Popowskiego-Zakaszewskiego (dla starszych,
wyeksploatowanych stawów),
– porównywanie ogólnego szacunku wydajności naturalnej stawów z wynikami hodowlanymi
sąsiednich gospodarstw o podobnych warunkach przyrodniczych.

Planowanie obsady na następny sezon w oparciu o zapisy w księdze stawowej wymaga

uwzględnienia trzech podstawowych elementów: obliczeniowego przyrostu naturalnego (

∆

W),

przyrostu jednostkowego sztuki (

∆

k) oraz stopnia przeżywalności (%). Preliminowany przyrost

jednostkowy i stopień przeżywalności ustala się na podstawie zapisów z wcześniejszych lat. Dla
większej wiarygodności danych oblicza się średnią wieloletnią, gdyż wartości parametrów
ulegają wahaniom w poszczególnych latach produkcji w zależności od różnych czynników
(pogody, masy, wieku, zdrowotności ryb, liczebności obsad itp.). Zalecane jest wybranie danych
z 3-4 lat, które są do siebie zbliżone zagęszczeniami, przeżywalnością obsad, przyrostami
naturalnymi itp. W ekstensywnym systemie chowu przyrost całej masy ryb oblicza się ze wzoru:

∆

W =

ODŁ – OBS

gdzie:

∆

W – wydajność naturalna stawu (kg/ha),

ODŁ – masa wszystkich ryb przy odłowie (kg),
OBS – masa wszystkich ryb przy obsadzaniu (kg),
H– powierzchnia stawu (ha).
Jest to sposób prosty, ale niezbyt dokładny. Gdy w czasie trakcie chowu wystąpią duże ubytki
jednostkowe ryb, może się zdarzyć, że masa wszystkich odłowionych ryb (ODŁ) będzie
mniejsza niż ryb obsadzonych (OBS) i wówczas uzyskany wynik jest ujemny. W takim
przypadku obliczenie przyrostu całkowitego, uzyskuje się z iloczynu obsady wynikowej
(końcowa ilość sztuk) i średniego przyrostu jednostkowego sztuki.

W razie stosowania żywienia ryb wydajność oblicza się odejmując od ogólnego przyrostu

ryb (ODŁ-OBS) przyrost uzyskany z dokarmiania (przyrost na paszy – P). Przyrost na paszy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oblicza się przez podzielenie ilości zużytej paszy (kg) przez współczynnik pokarmowy (FCR) tej
paszy lub mieszanki paszowej. Przy stosowania nawożenia wydajność naturalną stawu określa
się przez porównanie produkcji osiągniętej bez nawożenia z produkcją osiąganą z nawożeniem
przy tej samej ilości obsad, żywieniu itp. Przyrost z nawożenia i żywienia odejmuje się od
przyrostu ogólnego i uzyskuje wtedy wielkość przyrostu naturalnego. W gospodarstwach
rybackich na 1 kg przyrostu masy ryby przyjmuje się zwykle 2–3 kg nawozów w czystym
składniku. Czynnikiem wpływającym na poziom wydajności naturalnej stawu jest głębokość
(pojemność) stawu. Średnia wydajność naturalna stawów głębokich może być ponad dwukrotnie
wyższa niż stawów płytkich.

Obliczanie obsady stawów

Obliczanie wielkości obsady jednorocznikowej stawu bez żywienia przeprowadza się ze

wzoru:

∆

100

∆

k p

gdzie:
J – gęstość obsady wyjściowej, wiosennej (szt./ha)

∆

W – wydajność naturalna stawu (kg/ha)

∆

k – preliminowany przyrost jednostkowy (kg/szt.)

p – przeżywalność (%).

Przy obliczaniu obsady dwurocznikowej musimy uwzględnić dodatkowy wzrost produkcji

(%) spowodowany spowodowany przez wprowadzenie drugiego rocznika karpi. Wielkość
obsady drugiego rocznika obliczamy ze wzoru:

J =

∆

W .

∆

k p

gdzie:
J – liczebność obsady dodatkowej rocznika karpi (szt./ha),

∆

W – wydajność naturalna stawu (kg/ha),

p – przeżywalność (%),

∆

k – preliminowany przyrost jednostkowy (kg/szt.),

∆

Z – planowany wzrost produkcji (kg/ha) wskutek zarybienia stawu drugim rocznikiem (20–40%).

W przypadku dokarmiania ryb na całkowity przyrost jednostkowy składa się suma

przyrostów z pokarmu naturalnego i z żywienia (paszy W celu ustalenia obsady wyjściowej
(w sztukach) stosuje się wzór uwzględniający wielkość strat w sztukach:

100

∆

gdzie:
J – liczebność obsady wyjściowej (szt./ha)

∆

W – wydajność naturalna stawu (kg/ha)

– współczynnik intensywności żywienia (wielokrotność zwiększenia przyrostu naturalnego

przez stosowanie dokarmiania, w chowie ekstensywnym pomijamy),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

– przeżywalność ryb w x roku chowu (%),

∆

– preliminowany przyrost jednostkowy sztuki (kg/szt.).

Obsadę wynikową preliminujemy ze wzoru (oznaczenia jak poprzednio):

∆

W .d

∆

W chowie średnio intensywnym poza uwzględnieniem warunków troficznych i żywienia

należy również uwzględnić niezbędną ilość wody (m

) potrzebnej w sezonie do produkcji 1 kg

ryby:

100

gdzie:
J – obsada wyjściowa (szt./ha),
Q – minimalna ilość wody (m

) niezbędna w trakcie produkcji (chowu),

– współczynnik zależny od planowanej masy końcowej odłowionej ryby,

q – ilość m

wody potrzebna do produkcji 1 kg ryby w zależności od wieku ryb i głębokości

stawów (średnio 100 i 150 cm),
p – średnia przeżywalność ryb (%).
Żywienie karpi i innych gatunków ryb
Żywienie paszami dostarczanymi z zewnątrz ma na celu zwiększenie produkcji. Stosowane jest
głównie w zbiornikach spuszczalnych (stawach), w których jest znana jest liczebność obsady
oraz istnieje możliwość odłowienia wszystkich ryb. Wskaźnikiem efektywności ilościowej paszy
jest współczynnik pokarmowy (FCR). Pasze są to produkty pochodzenia roślinnego,
zwierzęcego, a najczęściej mieszanką obu tych składników, wzbogacane odpowiednimi
substancjami jak witaminy i sole mineralne. Pasze są najczęściej odpowiednio przetworzone
i przygotowane, w celu zwiększenia ich strawności. paszy jednorodnej. W innych przypadkach
ten sam komponent stanowi składnik mieszanki paszowej (np. zboże po śrutowaniu). Ogólnie
dzieli się je na składniki pochodzenia roślinnego i zwierzęcego.

W przypadku składników roślinnych największe zastosowanie w żywieniu karpia mają

zboża, głównie żyto, jęczmień, pszenica i pszenżyto. Zboża są dobrze trawione przez ryby.
Współczynnik pokarmowy wynosi około 6. Składniki pochodzenia zwierzęcego to najczęściej
rożnego rodzaju mączki, wytwarzane z krwi, mięsa ssaków, drobiu i ryb.

Pasza jednorodna przed podaniem karpiom lub innym gatunkom ryb może być wcześniej

odpowiednio przygotowana. Stosowane jest np. moczenie, rozdrabnianie, parowanie. Jednym ze
sposobów jest moczenie. Dzięki moczeniu (np. zboża) składniki przed podaniem rozmiękną
i napęcznieją, co ułatwi ich trawienie, oraz nie spowoduje zapychania przewodów pokarmowych
(w wyniku pęcznienia). Moczenie przeprowadzać należy na 5–8 godzin przed podaniem. Zbyt
długie moczenie może spowodować pogorszenie jakości podawanych pasz. Czasami dzięki
moczeniu, możemy nasączyć paszę dodatkowym składnikiem, który rozpuszcza się w wodzie
(np. lekiem) i w ten sposób podać go rybom.
Rozdrabnianie pozwala na podawanie pasz mniejszym formom ryb jak np. narybkowi lub
kroczkom. Rozdrobnienie składników paszowych powoduje również ich lepsze wymieszanie
w

procesie przygotowania mieszanek. Inną korzyścią jest ułatwienie trawienia tak

przygotowanych pasz. Pamiętać należy jednak by pasza nie była zbyt drobna ponieważ
powoduje to jej większe rozproszenie co zmniejsza efektywność karmienia. Przy rozdrabnianiu
pomocne są różnego rodzaju urządzenia jak śrutowniki i młynki. Należy uważać aby podczas

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozdrabniania nie powstawało zbyt dużo małych frakcji, które rozpłyną się w wodzie i nie
zostaną wykorzystane przez ryby

Parowanie jest obróbką termiczną, która bardzo korzystnie wpływa na trawienie pasz.

Niektóre ze składników paszowych (np. ziemniaki, groch) nie poddane takiej obróbce są
niewykorzystywane przez ryby.
Obecnie oprócz pasz jednorodnych i wieloskładnikowych (o niepełnym zbilansowaniu) do
żywienia karpi i innych gatunków stosowane są w pełni zbilansowane przemysłowe mieszanki
paszowe (granulowane i ekstrudowane) Są one dopasowane do wymogów różnych gatunków.
Oprócz karpiowych produkowane się pasze specjalnie dostosowane do potrzeb takich gatunków
jak pstrąg, jesiotr, sum, łosoś, a nawet węgorz. Przy stosowaniu pasz, szczególnie wysoko
przetworzonych granulatów należy pamiętać aby dobierać paszę odpowiednią dla gatunku
i stadium rozwojowego w jakim ryba się znajduje. Wyróżnia się:
–

startery przeznaczone są dla najmniejszych form, które przechodzą na pokarm zewnętrzny,
ich granulacja i skład dobrane są do pobierania przez tak małe ryby,

–

pasze narybkowe mają większą średnicę granul (drobin) niż startery, ich skład pozwala na
szybki wzrost ryb niedojrzałych,

–

pasze tuczowe czasem nazywane wzrostowymi pozwalają na szybki przyrost masy ryb
dorosłych, pozwalają na regulacje składu chemicznego mięsa, zawierają spore ilości
tłuszczu,

–

pasze tarlakowe, są przeznaczone dla ryb przystępujących do tarła, ich skład (duża
zawartość witamin i białka) zapewnia prawidłowy rozwój gonad.
Pasze granulowane mogą być tonące lub pływające. Fakt ten pozwala na różne sposoby

zadawania pasz. Najprostszym sposobem jest karmienie ręczne. Dotyczy to głównie mniejszych
zbiorników i niewielkiej skali produkcji. Odpowiednią dawkę paszy dostarcza się nad zbiornik
(taczką, wiadrem) i przy pomocy szufli podaje rybom. W przypadku większych stawów
karpiowych, paszę dostarcza się do miejsca karmienia używając łodzi paszowych. Na miejscu
karmienia pasze wsypuje się ręcznie przy pomocy szufli.

Rys. 1. Karmienie ręczne [fot. K. Lisowski]

Aby ułatwić pracę i racjonalnie karmić ryby używa się różnego rodzaju karmników. Są to

w różnym stopniu zautomatyzowane urządzenia, które potrafią podać odpowiednią porcję
karmy. Część z nich uruchamia się co pewien okres czasu dzięki mechanicznym lub
elektronicznym zegarom i podaje odpowiednią porcję paszy. Wielkość pojedynczej porcji można
najczęściej ustawić według potrzeb. Inny rodzaj karmników uruchamia się dzięki obecności ryb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Pływające ryby trącają odpowiednie dźwignie, które uruchamiają podawanie paszy. Są to tak
zwane karmniki dźwigniowe.

Oprócz sposobu dostarczania pasz, bardzo ważny jest wybór miejsca, w którym zostaje

podana rybom. Miejsce takie nazywane jest karmiskiem (karmowiskiem, żerowiskiem).
Powinno być ono odpowiednio dobrane. Szczególnie dotyczy to stawów karpiowych. Najlepiej
gdy znajduja się w miejscach spokojnych i niedostępnych. Karmiska należy wcześniej
przygotować. Miejsce takie powinno być dość twarde, pozbawione roślinności i mieć
powierzchnię od 10 do 25 m

. Środek takiego karmiska powinien być oznaczony (tyczka lub

boja). Ułatwia to zadawanie paszy jak również pozwala kontrolować stopień jej wyżerowania.
Można do tego użyć dużej chochli na kiju lub kasarka. Karmiska powinny być umieszczone na
głębokości od 0,7 do 1 metra. Pasza zdawana na większych głębokościach jest niewidoczna,
przez co trudno skontrolować czy została zjedzona. Do Pasza zadawana płycej może być zjadana
przez ptaki.

Rys. 2. Karmnik taśmowy [13]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Karmnik zainstalowany na stawie [8, s.177]

Niekiedy stosuje się tak zwane stoły paszowe. Są to wykonane z tworzyw sztucznych lub

z metalu podesty, które umieszcza się na odpowiedniej głębokości w wodzie i na nie podaje
pasze. Ważna jest również odpowiednia liczba karmisk. Zapewnia to równy dostęp wszystkim
rybom.

Rys. 4. Karmnik wibracyjny do karmienia narybku [fot. K. Lisowski]

Ważne jest także aby pasze podawać o tej samej porze, ponieważ ryby potrafią się do tego

przyzwyczajać. Zbyt gwałtowna zmiana rodzaju paszy, może powodować przez pewien okres
brak zainteresowania nieznanym pokarmem. Z tego powodu wszelkie zmiany w stosowaniu pasz
powinny odbywać się stopniowo.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zapotrzebowanie na pasze

Karmiąc karpie i inne gatunki ryb należy odpowiednio wcześniej określić ilość potrzebnej

paszy, ją przygotować i zgromadzić. W zależności od gatunku i wielkości ryb dobiera się
odpowiedni rodzaj i wielkość paszy, a następnie w zależności od wielkości obsady
i zaplanowanego przyrostu oblicza się ilość.

Aby określić ilość potrzebnej do produkcji paszy, należy określić wartość przyrostu jaki

planujemy uzyskać, oraz określić wartość współczynnika pokarmowego. W przypadku produkcji
nisko intensywnej przyrost ∆P oblicza się ze wzoru:

∆P = ∆N x(d – 1)

gdzie:
∆P – przyrost na paszy w kg
∆ N – przyrost naturalny w kg (ustalony dla konkretnego zbiornika)
d – współczynnik intensywności żywienia (wielokrotność uzyskanego przyrostu na paszy

w stosunku do pokarmu naturalnego) w pozostałych przypadkach przyrost jest wartością
założoną przez hodowcę.

Aby obliczyć ilość potrzebnej paszy korzystamy ze wzoru:

F = ∆P x FCR

Gdzie:

F – ilość potrzebnej paszy
∆P – przyrost (planowany) uzyskany na paszy
FCR – współczynnik pokarmowy

Tabela 5. Wysokość współczynnika intensywności żywienia [d] w różnych systemach chowu

i grupach wiekowych ryb [8 s. 168]

Udział pokarmu

naturalnego w racji

pokarmowej [%]

Stawy towarowe

System chowu

kroczki

1-2

2-3

Zalecana pasza

Wysokość stosunku

odżywczego

2,0 68 55 48

Pasze

zbożowe

Szeroki

3,0 56 46 35 Mieszanki

pasz

zbożowych

Szeroki

4,0 43 40 33 Mieszanki

pasz

zbożowych

+10–30% wysokobiałkowa

Szeroki

Nisko intensywny

5,0 34 4 31 Mieszanki

pasz

zbożowych

+10–30% wysokobiałkowa

Średni

6,0 29 29 29

Pasza

zbożowa +50%

wysokobiałkowa

Średni

7,0 25 25 25

Pasza

zbożowa +50%

wysokobiałkowa

Średni

8,0 22 22 22 Pasza

zbożowa +70–75%

wysokobiałkowa

Wąski

9,0 19 19 19 Pasza

zbożowa +70–75%

wysokobiałkowa

Wąski

Intensywny

10,0 17 17 17 Pasza

zbożowa +70–75%

wysokobiałkowa

Wąski

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Znając całkowitą ilość potrzebnej paszy należy ustalić jej rozdział na poszczególne

miesiące. Podział ten jest ściśle uzależniony od gatunku hodowanej ryby jak i czynników
zewnętrznych, przede wszystkim temperatury. Orientacyjny podział paszy dla karpia
przedstawia tabela 2.

Tabela 6. Orientacyjny podział paszy na poszczególne miesiące dla różnych roczników karpia [4 s. 274]

Miesiące

maj czerwiec lipiec sierpień

wrzesień

Rocznik karpi

Ilość paszy [%]

w-1

– – 20 50 30

1-2

5 15 30 30 20

2-3

8 20 30 32 10

Kolejnym etapem jest ustalenie dziennych dawek.

Jedną z metod dobierania dawek pokarmowych jest posługiwanie się tabelami

żywieniowymi. Wielkość dawki pokarmowej opracowywana jest najczęściej przez producentów
pasz (głównie granulatów) w sposób doświadczalny i uzależniona jest od wartości kalorycznej
danej paszy.

Tabela 7. Przykład tabeli żywieniowej [2 s.74]

Średnia masa ryb [g]

0,18 0,62 2,87 7,89 16,8 30,6 50,5 77,6 113 158 184

Średnia długość ryb [mm]

Temperatura

wody [

25 38 64 89 114

140

165

191

216

241

<254

2,7 2,2 1,7 1,3 1,0 0,8 0,7 0,6 0,5 0,5 0,4

2,8 2,3 1,8 1,4 1,1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4

3,0 2,5 2,2 1,7 1,3 0,9 0,8 0,7 0,6 0,6 0,5

3,3 2,8 2,2 1,8 1,4 1,1 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5

3,6 3,0 2,5 1,9 1,4 1,2 1,0 0,9 0,8 0,7 0,5

3,9 3,2 2,7 2,1 1,6 1,3 1,1 1,0 0,9 0,8 0,7

4,2 3,5 2,9 2,2 1,7 1,4 1,2 1,0 0,9 0,8 0,7

4,5 3,8 3,0 2,4 1,8 1,5 1,3 1,1 1,0 0,9 0,8

5,2 4,3 3,4 2,7 2,0 1,7 1,4 1,2 1,1 1,0 0,9

5,4 4,5 3,6 2,8 2,1 1,7 1,5 1,3 1,1 1,0 0,9

5,7 4,8 3,9 3,0 2,3 1,9 1,6 1,4 1,3 1,1 1,0

6,2 5,2 4,2 3,2 2,4 2,0 1,6 1,4 1,3 1,1 1,0

6,7 5,5 4,5 3,5 2,6 2,3 1,8 1,5 1,4 1,2 1,1

7,3 6,0 5,0 3,7 2,8 2,3 1,9 1,7 1,5 1,3 1,2

7,8 6,5 5,3 4,1 3,1 2, 2,0 1,8 1,6 1,4 1,3

8,3 6,9 5,6 4,5 3,4 2,7 2,1 1,9 1,7 1,5 1,4

8,8 7,4 6,1 4,8 3,6 2,9 2,2 2,0 1,8 1,6 1,5

9,3 7,9 6,4 5,2 3,8 3,0 2,3 2,0 1,8 1,6 1,6

9,9 9,4 6,9 5,5 4,0 3,2 2,5 2,1 2,0 1,8 1,7

W przypadku karmienia karpia i innych ryb spokojnego żeru dzienną dawkę pokarmową

ustala się dzieląc miesięczną ilość paszy przez liczbę dni karmienia w danym miesiącu.
W

przypadku nisko intensywnej produkcji przy współczynniku intensywności żywienia

w granicach od 1,5 do 1,8 paszę zadaję się co 3 dni (10 razy w miesiącu). W przypadku gdy
współczynnik intensywności żywienia waha się od 1,8 do 2,5 (wzrasta też ilość skarmianej
paszy) żywienie odbywa się co 2 dni. (15 razy w miesiącu). W przypadku wysokich wartości
współczynnika intensywności żywienia powyżej 2,5 zleca się stosować żywienie codzienne.

Ważna jest tu znajomość masy ryb znajdujących się w zbiorniku i temperatury wody. Dla

większości pasz określone są dawki, które należy zadawać przy określonej temperaturze wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dla ryb o określonej masie (lub długości). Dawki te są wyrażone w procentach masy ryb. Należy
pamiętać, aby podane dawki traktować orientacyjnie, ponieważ nie zawsze warunki panujące
w określonym gospodarstwie, są identyczne z założeniami dotyczącymi określenia tych dawek

Obecnie istnieją systemy komputerowe pozwalające na bieżąco określać dzienne dawki

żywieniowe. Po wprowadzeniu danych takich jak, temperatura wody, wartość energetyczna
paszy, oraz początkowa masa ryb i średnia masa osobnicza, program komputerowy symuluje
wzrost ryb i koryguje dzienne dawki paszy.

Tylko wnikliwa obserwacja stanu wyżerowania paszy pozwoli nam doświadczalnie dobrać

odpowiednią ilość paszy. Znając przybliżone zapotrzebowanie na pasze, można przejść do jej
zgromadzenia, tak aby starczało na dłuższy okres czasu. Ważne jest tu aby pasza była skarmiana
przed upływem terminu jej ważności. Przechowywanie pasz wymaga odpowiednich
pomieszczeń. Przede wszystkim muszą stanowić ochronę przed deszczem i wilgocią,
szczególnie dotyczy to pasz roślinnych. Pasze pochodzenia zwierzęcego i granulaty, zawierające
tłuszcze muszą być chronione przed działaniem słońca i wysokich temperatur. Odpowiednie
przetrzymywanie pasz, zasadniczo wpływa na ich jakość, co z kolei rzutuje na uzyskiwane
wyniki.
Odłów karpi i innych gatunków
Odłów karpi i innych gatunków ryb jest jedną z zasadniczych czynności kończących rybackie
zabiegi chowu i hodowli. Odłów pozwala na przegląd i przeliczenie, zważenie i ocenę stanu
zdrowotnego i kondycji ryb. W gospodarstwach stawowych przeprowadzane są odłowy
wiosenne (zimochowów, rzadziej przesadek), letnie (narybku letniego) oraz jesienne (narybku
rocznego, kroczków i ryb handlowych. Ponadto latem przeprowadzane są odłowy kontrolne,
rozrzedzające i manipulacyjne.

Wyróżniamy kilka stosowanych metod odłowu ryb ze stawów.
Odłów ryb z łowiska stawów stosowany jest po całkowitym spuszczeniu wody. Jest to

metoda najczęściej stosowana ze względu na łatwość i szybkość wykonania, ale zdecydowanie
najgorsza dla ryb.

Odłów ryb pod prąd świeżej wody dopływającej do stawu z obniżonym wcześniej

poziomem wody. Stosowany głównie w przypadku narybku letniego. Polega na wabieniu ryb
pod prąd napływającej z mnicha wody chłodniejszej i natlenionej. Jest to najlepszy sposób
odłowu narybku.

Odłów ryb ze spływającą wodą do odpowiednio ustawionej za mnichem odłówki. Wada

tego sposobu jest długi okres przebywania ryb w mętnej wodzie. Sposób ten nie jest zalecany do
odławiania obsad mieszanych.

Odłów ryb włokiem stosowany jest zarówno w zbiornikach niespuszczalnych jak

i częściowo spuszczalnych oraz magazynach na pełnej wodzie.
Przed odłowami należy sporządzić szczegółowy harmonogram, metodę oraz kolejność
odławianych stawów z uwzględnieniem kategorii stawów, odławianych grup wiekowych
i gatunków.
Prace przy odłowie składają się z następujących czynności:
–

prace przygotowawcze, tj. staranne oczyszczanie tras odpływów, dopływów (rowów),
przygotowanie zimochowów, magazynów, płuczek, odpijalni, odzieży ochronnej
i podręcznego sprzętu rybackiego;

–

spuszczanie wody ze stawu (niezbyt szybkie), z jednoczesną kontrolą odpływu;

–

odłów ryb oraz przeniesienie ich na odpijalnię;

–

odpijanie ryb na przepływie czystej wody (umożliwia rybom odpoczynek, pozbawia je
zanieczyszceń);

–

sortowanie – podział na gatunki i sortymenty handlowe;

–

ważenie i zapisywanie wyników,

–

przewożenie lub przenoszenie ryb obsadowych (narybek, kroczki) do zimochowów;

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

załadunek i przewożenie ryb handlowych do magazynów lub sprzedaż ryb.

Należy zadbać aby sprzęt odłowowy i urządzenia (kasarki, płuczki itd.) były w dobrym stanie
i nie powodowały uszkodzeń ryb.
Transport karpi i innych gatunków

Metoda transportu zależy od gatunku ryb, typu środka transportu, ilości i jakości wody,

czasu transportu oraz przewidywanych zmian warunków w czasie podróży. Z wyjątkiem
narybku węgorza niezbędna w transporcie jest woda. Woda powinna odpowiadać takim samym
wymaganiom, co woda, w której ryby przebywały wcześniej (np. temperatura, pH) takie Ze
względu na zapotrzebowanie tlenowe należy pamiętać, że:
–

ryby łososiowate, jesiotrowate mają wysokie zapotrzebowanie tlenowe,

–

młode osobniki mają kilkakrotnie większe zapotrzebowanie tlenowe niż ryby starsze o tych
samych rozmiarach,

–

wraz ze wzrostem masy i wieku ryb maleje zapotrzebowanie tlenowe,

–

na zapotrzebowanie tlenowe wpływa dojrzałość płciowa ryb,

–

latem zwiększa się zapotrzebowanie tlenowe,

–

czas podróży wpływa na zmniejszenie zawartości tlenu a zwiększenie się ilości metabolitów
wydalanych przez ryby,

–

wysoka temperatura zmniejsza rozpuszczalność tlenu (pora dnia transportu),

–

ryby przed transportem powinny być „odpite”, tzn. przez kilkadziesiąt godzin po odłowie
umieszczamy je w zbiorniku z czystą, stale przepływającą wodą, nie karmiąc ich przez ten
czas.

Wśród popularnych sposobów transportu wymienić należy:
–

przenoszenie ryb na bardzo małe odległości w kasarkach, różnego rodzaju naczyniach
(wiadrach, kuwetach) i nosiłkach,

–

worki z tworzyw sztucznych, które napełniane są wodą i tlenem, (w stosunku
objętościowym 1:1 do 1:3), sposób szczególnie polecany do transportu wylęgu i narybku,

Rys. 5. Worki foliowe do przewozu materiału zarybieniowego [fot. P. Przystawik]

–

transport w różnego rodzaju pojemnikach i zbiornikach z dodatkowym natlenianiem
(napowietrzaniem) lub bez.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Basen do transportu narybku i ryb dorosłych [fot. Piotr Przystawik)

Naczynia, pojemniki i zbiorniki powinny być szczelne, posiadać gładkie ściany wewnętrzne
i zostać odkażone przed transportem

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Na czym polega ekstensywny chów ryb?

Na czym polega intensywny chów ryb?

Czym charakteryzuje się pełny obrót produkcyjny w gospodarstwie rybackim?

Czym charakteryzuje się niepełny obrót produkcyjny w gospodarstwie rybackim?

Na czym polega wychów karpi w cyklu dwuletnim?

Na czym polega wychów karpi w cyklu trzyletnim?

Na czym polega chów karpi w obsadach klasowych?

Na czym polega chów karpi w obsadach mieszanych?

Na czym polega jedno- i dwusezonowy wychów karpi?

10.

Na czym polega wychów karpia metodą Dubischa?

11.

W jakich terminach dokonuje się zazwyczaj zalewu i spuszczania wody w tarliskach,
przesadkach I i II, stawach kroczkowych, towarowych, zimochowach i magazynach?

12.

Co to jest wydajność naturalna stawu?

13.

Jakimi metodami szacuje się wydajność naturalną stawów?

14.

Od czego zależy gęstość obsady stawu karpiowego?

15.

Jakie są sposoby obliczania obsad stawów karpiowych?

16.

W jakim celu wykonywane są odłowy kontrolne stawów karpiowych?

17.

Jakie zabiegi pielęgnacyjne wykonuje się w zimochowach i magazynach

18.

Jak należy prawidłowo żywić karpie i inne gatunki ryb?

19.

Jakich pasz używa się do żywienia karpia i innych gatunków ryb?

20.

Jakimi sposobami odławia się karpie?

21.

Jak należy przygotować ryby do transportu?

22.

Jakimi metodami transportuje się ryby?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1
Rozpoznaj

paszę dla ryb.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.2,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

rozpoznać poszczególne rodzaje pasz,

odczytać i zinterpretować dane dotyczące poszczególnych pasz zawarte na etykietach,
i w katalogach,

określić możliwości zastosowania pasz w karmieniu różnych gatunków i grup wiekowych
ryb,

określić wpływ różnych pasz na środowisko,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

próbki różnych pasz jednorodnych roślinnych i zwierzęcych (ziarna i śruty różnych

gatunków zbóż, otręby, makuchy, ziemniaki itp.)

–

próbki pasz granulatów (pasz ekstrudowanych) dla różnych gatunków i grup wiekowych ryb

(startery, pasze narybkowe, wzrostowe, tarlakowe),

–

etykiety z opisem różnych rodzajów pasz,

–

katalogi producentów (również na nośnikach elektronicznych)

–

zeszyt i przybory do pisania,

–

komputer,

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Oblicz dobową dawkę paszy

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.1,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zmierzyć temperaturę wody,

określić wielkość karmionych ryb,

na podstawie tabeli karmienia i zebranych danych wyliczyć dobową dawkę paszy,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

termometr,

–

waga lub linijka do mierzenia ryb,

–

zeszyt i przybory do pisania,

–

poradnik dla ucznia kalkulator,

–

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3
Ześrutuj paszę dla narybku karpia.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.2,

zapoznać się z instrukcją obsługi i wymaganiami bhp przy obsłudze śrutownika,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

ustalić odpowiednią wielkość frakcji śruty dla narybku karpia,

odważyć i umieścić porcję zboża w śrutowniku,

ześrutować zboże na odpowiednią wielkość,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

śrutownik,

–

waga,

–

instrukcja obsługi śrutownika

–

dane narybku karpia (średnia masa jednostkowa)

–

zboże do karmienia,

–

urządzenia do transportu paszy (szufle, taczki, itp.)

–

odzież i obuwie ochronne,

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Oblicz koszt jednostkowy paszy.

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.2,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zapoznać się z danymi kosztów zakupu, magazynowania, transportu, przygotowania
i zadawania paszy,

obliczyć koszt jednostkowy paszy

ocenić wielkość kosztu jednostkowego paszy,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dane kosztów zakupu, magazynowania, transportu, przygotowania i zadawania paszy

–

literatura z rozdziału 6.

–

kartki formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 5

Oszacuj wydajność naturalną różnych typów stawów (bonitację) na podstawie zapisów

hodowlanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem z punktu 4.1.1

zapoznać się z wynikami produkcyjnymi stawów karpiowych różnych typów z kilku
sezonów chowu,

ustalić powierzchnię stawu,

określić masę obsady wiosennej i masę ryb odłowionych jesienią,

określić ilość zużytej paszy, współczynnik pokarmowy, przyrost uzyskany w wyniku
dokarmiania i nawożenia (jeśli są stosowane).

obliczyć wydajność naturalną stawów (przyrost na pokarmie naturalnym)

dokonać oceny wydajności naturalnej stawów różnych typów,

zaprezentować wyniki na forum grupy,

ocenić efekty swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

przykładowe księgi stawowe (zapisy hodowlane),

–

kartki formatu A4,

–

przybory do pisania,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 6

Oblicz wyjściową i wynikową obsadę jednorocznikową stawu karpiowego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zapoznać się z materiałem z punktu 4.1.1

zapoznać się z księgami (zapisami hodowlanymi) stawu,

ustalić powierzchnię stawu (H),

obliczyć średnią obsadę wiosenną (wyjściową) i wynikową (jesienną) stawu,

obliczyć średni przyrost jednostkowy ryb (

∆

k),

obliczyć średnią przeżywalność ryb (p),

ocenić efekty chowu ryb w stawie,

zaprezentować efekty swojej pracy,

10)

ocenić efekty własnej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

księgi stawowe (przykładowe zapisy hodowlane) stawu,

–

kartki różnych formatów,

–

przybory do pisania,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 7

Oblicz wydajność chowu karpia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.1,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

określić początkową i końcową masę obsady ryb,

określić ilość zużytej paszy i jej współczynnik pokarmowy (FCR),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

określić powierzchnię stawu,

obliczyć na podstawie uzyskanych danych ogólną wydajność chowu ,

korzystając z wartości współczynnika pokarmowego obliczyć wydajność naturalną (

∆

i przyrost z karmienia,

zaprezentować i zinterpretować otrzymane wyniki,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

księgi stawowe (przykładowe zapisy hodowlane) stawu,

–

dane dotyczące powierzchni stawu,

–

zeszyt i przybory do pisania,

–

kalkulator,

–

literatura z rozdziału 6.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) dobrać gatunki ryb do chowu w monokulturze?

2) dobrać obsady karpia w zależności od sposobu chowu?

3) dobrać obsady karpia do określonych warunków wychowu?

4) wykonać prace związane z wychowem karpi?

5) posłużyć się tabelami żywieniowymi, dokumentacją, katalogami

dotyczącymi żywienia karpia?

6) obliczyć dobową dawkę paszy dla ryb?

7) dobrać rodzaj i wielkość paszy dla ryb?

8) przygotować paszę dla ryb?

9) zastosować sposoby żywienia ryb?

10) ocenić wyjadanie paszy przez ryby?

11) ocenić efektywność wykorzystania paszy przez ryby?

12) oszacować ilość paszy dla cyklu chowu ryb?

13) oszacować koszt paszy wykorzystanej w chowie ryb?

14) przeprowadzić odłowy kontrolne karpia?

15) przeprowadzić ważenie kontrolne karpi?

16) ocenić kondycję karpi?

18) dobrać sposób odłowu w zależności od grupy wiekowej karpia?

19)

wykonać czynności związane z odłowem karpi?

20)

posortować karpie?

21)

przygotować ryby do transportu?

22)

przenieść ryby do płuczek?

23)

zorganizować zimowanie i magazynowanie karpia?

24)

określić wpływ odławiania i transportu na karpia?

25)

określić zagrożenia na poszczególnych etapach chowu karpia?

26)

uwzględnić nowe rozwiązania w zakresie metod i systemów
wychowu ryb?

27)

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
bezpieczeństwa zdrowotnego żywności?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Prowadzenie wychowu w polikulturze

4.2.1. Materiał nauczania

Prowadzenie wychowu ryb w polikulturze daje następujące korzyści:

−

lepsze wykorzystanie pokarmu naturalnego przez różne gatunki ryb, nie zmniejszające
przyrostów karpia,

−

zwiększanie produkcji stawowej, efektów ekonomicznych i uzyskiwanie lepszych
wskaźników hodowlanych (np. wykorzystania paszy),

−

wyrównywanie strat przez gatunki dodatkowe w przypadku chorób lub śnięć karpia,

−

wykorzystanie ryb dodatkowych o większych wymaganiach środowiskowych (np. pstrągów,
sandaczy, jazi) jako wskaźników jakości wody,

−

rozszerzanie asortymentu gatunków ryb przeznaczonych na zarybienie (np. ryb reofilnych
do zarybiania rzek i potoków, innych karpiowatych do zarybienia jezior),

−

w polikulturze z drapieżnikami lepsze wykorzystanie bazy pokarmowej stawu poprzez
eliminację ryb małocennych, słabych i chorych,

−

tanie i efektywne ograniczanie nadmiaru roślinności wodnej przez ryby roślinożerne.
Wyróżnia się następujące grupy ryb dodatkowych w obsadach mieszanych z karpiem:

−

drapieżne: szczupak, sandacz, sum europejski, boleń, okoń, miętus, bass, pstrąg;

−

roślinożerne: amur biały, tołpyga biała i pstra;

−

inne ryby: lin, karaś, leszcz, sieja, peluga;

−

ryby reofilne: jaź, świnka, certa, kleń, brzana, boleń;

−

jesiotrokształtne: jesiotry i wiosłonosy;

−

dekoracyjne: koi, złote formy karasia, lin, jaź (orfa);

−

ryby tropikalne (egzotyczne): tilapia, sum afrykański, bufallo, sumik amerykański.

Przy ustalaniu gatunków i roczników ryb dodatkowych należy wziąć pod uwagę przydatność
posiadanych stawów, ilość i jakość dostępnej wody, zagęszczenie i wiek obsad karpi
i możliwości odłowu ryb, spodziewany wzrost wydajności naturalnej
Gęstość obsady gatunków ryb dodatkowych (oprócz szczupaka). Oblicza się ze wzoru:

∆

gdzie:
J – obsada wyjściowa danego gatunku (szt./ha),
W – wydajność naturalna stawu dla obsady karpia (kg/ha),

∆

w – wzrost wydajności naturalnej (%), który jest zakładany dla danego gatunku ryb

dodatkowych w stosunku do przyjętej wydajności dla karpia,
p – przeżywalność ryb dodatkowych (%),

∆

d – planowany przyrost jednostkowy ryby (kg/szt.)

W tabeli 5 przedstawiono masę oraz stopień przeżywalności 6 wybranych gatunków ryb

w poszczególnych etapach produkcji w stawach karpiowych

Chów ryb roślinożernych z karpiem może zwiększyć wydajność naturalną w stawach

o 20–30% nie wpływając na przyrosty karpia. Hodowane w Polsce roślinożerne: amur biały,
tołpyga biała i pstra nie rozmnażają się w warunkach naturalnych, ich produkcja odbywa się
poprzez sztuczne tarło.

Amur biały powinien być wprowadzany w gospodarstwie, w którym są zarastające

roślinnością, wypłycające się stawy lub gdzie nie dysponuje się wystarczającą ilością wody.
Amur ogranicza roślinność naczyniową, jednak konkuruje z karpiem i najpierw wyjada
podawaną karpiowi paszę sztuczną, potem zjada roślinność wyższą. Rośnie wolniej niż karp,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

dlatego jego produkcja jest mniej opłacalna. Przesadki I obsadza się wylęgiem amura po 10 maja
w ilości 100–200 tys. szt./ha na okres 5–7 tygodni. Przeżywalność wynosi 30–60%, przyrost
jednostkowy od 0,5 do 1,0 g. Po odłowieniu narybek letni umieszcza się w przesadkach II (mogą
to być przesadki II karpiowe, stawy towarowe lub kroczkowe) w ilości nie większej niż 20%
obsady karpia (3–5 tys. szt./ha). Przesadki II odławia się między 15 października i 7 listopada.

Tabela 5. Etapy produkcji ryb dodatkowych w gospodarstwach karpiowych [4, s. 223]

Narybek jesienny waży średnio 15–25 g. Gdy hodowany jest w przesadkach II i stawach

kroczkowych, powinien zimować razem z karpiem i zostać odsortowany dopiero wiosną. Jeśli
rośnie z karpiem towarowym, jest odsortowany po odłowie się i zimuje w jednolitej obsadzie
w ilości 7–10 szt./m

bez przepływu wody. Wiosną następnego roku jest przenoszony do

kroczkowych stawów towarowych w obsadzie do 600 szt. /ha. Jesienią uzyskuje masę
120–200 g/szt. W kolejnym roku kroczki wprowadza się w zagęszczeniu 200–300 szt./ha.
Jesienią uzyskuje się 150–200 kg/ha handlówki amura o masie jednostkowej 600–1000 g/szt.
Niewyrośnięta handlówka może być w czwartym roku przeznaczona do produkcji ciężkiej ryby
towarowej.

Tołpyga biała i pstra – mają podobne tempo wzrostu zbliżone do amura. Odżywiają się fito-

i zooplanktonem. Do wychowu tych gatunków najlepiej nadają się żyzne, głębokie stawy,
o wysokiej intensyfikacji produkcji karpia, w których występują zakwity Wylęg otrzymuje się ze

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

sztucznego tarła W pierwszym roku produkcji tworzy się mieszane obsady z karpiem lub
amurem. Jesienią narybek osiąga masę średnią 10 g, w drugim roku w korzystnych warunkach
120–150 g., a w trzecim 600–800 g. Dodatkowa obsada narybkiem tołpygi białej i pstrej stawów
kroczkowych lub towarowych umożliwia uzyskanie przyrostu tych gatunków od 300 do
500kg/ha przy zachowaniu wysokiej wydajności produkcji karpia rzędu 1500–2000 kg/ha.

Liny i karasie mają mniejsze wymagania środowiskowe oraz większa odporność na choroby

niż karp, dlatego mogą być hodowane w stawach o niższej kulturze i intensyfikacji produkcji.
Do ich wychowu nadają się zbiorniki płytkie, bardziej zamulone, nagrzewające się, bujnie
porośnięte roślinnością miękką, tworzącą podwodne łąki. W przypadku dokarmiania paszami
karpie nie dopuszczają linów do podawanej karmy, dlatego ryby dodatkowe odżywiają się
głównie pokarmem naturalnym oraz paszą nie wyżerowaną i nie strawioną przez karpia. Chów
lina jest opłacalny wyłącznie w polikulturze z karpiem (głównie narybkiem i kroczkami),
w monokulturze jest nieopłacalny ze względu na powolne tempo wzrostu. Kroczka lina można
również wprowadzać do stawów z obsadą karpi i ryb roślinożernych. Liny w pierwszych dwóch
latach życia rosną szybciej w stawach niż w jeziorach, natomiast póżniej lepiej przyrastają
w jeziorach. Samice lina rosną szybciej niż samce, dlatego w pierwszych dwóch latach powinno
się hodować liny jako materiał zarybieniowy dwuletni (kroczki), natomiast do wychowu ryby
towarowej przeznaczać tylko samice. Materiał zarybieniowy produkowany jest jako narybek
letni, jesienny (L

) lub kroczki (L

). Ryby towarowe (L

) po trzech latach jesienią osiągają masę

100 g/szt. i więcej. Tarło i wychów narybku letniego przeprowadza się w stawach typu
przesadka I. Po 6–7 tygodniach narybkiem obsadza się stawy odrostowe. Dobre wyniki uzyskuje
się również obsadzając narybkiem stawy kroczkowe lub towarowe – w systemie
dwusezonowym. Wówczas po dwóch latach uzyskuje się kroczki lina i unika kłopotliwego
odłowu drobnego narybku. Stosowane jest również tzw. tarło dzikie, które polega na
wpuszczeniu kompletów tarlaków lina do stawów towarowych z karpiem i pozostawieniu do
odłowów jesiennych. Należy jednak zwrócić uwagę aby nie wpuszczać zbyt dużej liczby
tarlaków, bo może to prowadzić do kilkukrotnego tarła, przegęszczenia i uzyskania narybku
zróżnicowanego wielkościowo. Podczas odłowu lina należy zwrócić uwagę na porę dnia, gdyż
w dzień liny nie spływają z wodą, płyną pod prąd i zagrzebują się w mule. W nocy spływają
z prądem, schodzą przed karpiami, dlatego można je odłowić najpierw. Liny należy zimować w
monokulturze, w stawach o głębokości 1,5 m i dnie mulistym, aby mogły się zagrzebać. Obsada
zimochowu dla narybku (6–12 g/szt.) powinna wynosić około 30 szt./m

, a dla kroczka

8–10 szt./m

. Nie powinno się zimować razem narybku i kroczków lina. Lepiej jest zimować

kroczki lina z kroczkami karasia. Przetrzymywanie linów towarowych do sprzedaży jest
podobne jak karpia.

Karaś pospolity jest często hodowany jako ryba dodatkowa. Tarło karasia można

przeprowadzić w każdym stawie karpiowym pozbawionym drapieżników, ale najlepiej
w tarlisku lub małym magazynie. Wpuszcza się 2 samce i 2 dwie samice na 200 m

tarliska. Po

tarle obniża się wodę, odławia tarlaki, następnie podpiętrza wodę do 0,6–0,8m. Dzień po
wykluciu wylęg odławia się. Tarło można również przeprowadzać bezpośrednio w przesadkach
I. Wówczas narybek letni odławia się po 4-6 tygodniach i przenosi do stawów odrostowych
przeznaczonych dla narybku jesiennego. Materiał zarybieniowy karasia produkowany jest
głównie w postaci narybku jesiennego (10–15 do 20 g/szt.) lub dwuletniego – kroczków
o zróżnicowanym przyroście (50–100 g, niekiedy 120–140 g – przeznacza się na handlówkę).
Handlówkę karasia uzyskuje się w cyklu trzyletnim. Kroczkami karasia obsadza się stawy
kroczkowe lub towarowe karpia. Uzyskana ryba towarowa ma masę jednostkową 150-250 g/szt.
Z uwagi na bardzo małe wymagania karaś może być produkowany w stawach o złym stanie
technicznym. Jednak stosowanie zbyt dużych obsad, a szczególnie tarlaków prowadzi do
dzikiego tarła, przegęszczenia obsad, braku pokarmu i karłowacenia. Obniża także przyrosty
karpia. Zimowanie karasia w monokulturze umożliwia stosowanie wysokich obsad w zakresie
300–500 szt./ha. Zimując karasie towarowe w magazynach karpiowych bez przepływu

wody można stosować zgęszczenie 10–14 kg/m

. W przypadku przepływu wody obsadę

oblicza się z bilansu tlenowego, uwzględniając, że zawartość tlenu nie powinna spadać poniżej
2,5 mg O

/dm

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Karaś srebrzysty („japończyk”) w stawach karpiowych uważany jest często za gatunek

niepożądany. Chów tego gatunku jest podobny do karasia pospolitego. Dodatkowa produkcja
karasia srebrzystego wynosi średnio 20% ogólnej wydajności stawów. Cechą charakterystyczną
tego gatunku jest występowanie gynogenezy, czyli w jego rozrodzie mogą uczestniczyć samce
innych gatunków (np. karpia), ale potomstwo jest tylko żeńskie i nie ma cech gatunku od którego
pochodziły plemniki. Między innymi dlatego karaś srebrzysty wypiera ze stawu karasia
pospolitego.

Jaź chowany z karpiem zwiększa wydajność naturalną o 10–20% w stawach narybkowych

i do 35% w stawach towarowych. Znaczenie gospodarcze jazia jest małe, ale ceniony jest jako
ryba dekoracyjna (odmiana złota orfa) i sportowo-wędkarska. Jego mięso jest smaczne, ale
bardzo ościste, dlatego do konsumpcji przeznacza się ryby większe – co najmniej trzyletnie. Jaź
ma większe wymagania środowiskowe niż karp, dlatego może być gatunkiem wskaźnikowym
jakości wody w obiekcie. Rozród jazia przeprowadzany jest głównie w warunkach sztucznych.
Materiał zarybieniowy jazia może być produkowany w stawach jako narybek letni, narybek
jesienny oraz kroczki. Wychów narybku letniego może być prowadzony w monokulturze
w

stawach typu zimochowów lub dużych magazynów karpiowych. Po wcześniejszym

przygotowaniu stawy obsadza się wylęgiem w ilości 100–200 tys. szt./ha. Po 3–5 tygodniach
ryby są odławiane na odłówkę z płótna sieciowego za mnichem spustowym. Przeżywalność
narybku wynosi około 50%, a masa jednostkowa 0,7–1,5 g. Wychów narybku jesiennego
prowadzony jest w polikulturze z karpiem w stawach kroczkowych i towarowych poprzez
obsadzanie wylęgiem albo narybkiem letnim. Gęstość zarybienia obliczana jest ze wzoru.
Wychów kroczków jazia prowadzi się w stawach towarowych, które obsadza się narybkiem
wiosennym o masie 10–25 g/szt. Gęstość obsady również obliczamy ze wzoru. Wskazane jest
dokarmianie karpia drobno mielona śrutą zbożową, która pobiera również jaź. Narybek jazia
odławiany jest po 15 października w odłówce siatkowej za mnichem spustowym. Narybek
i kroczek jazia powinien być zimowany w monokulturze w zagęszczeniu do 15 szt/m

narybku

i do 10 szt./m

kroczka.

W chowie wykorzystywana jest również czerwonozłota odmiana jazia zwana złotą orfą.
Chów tego jazia powinno się prowadzić w niedużych stawach w pobliżu osiedli ludzkich.,

Często stosuje się zabezpieczenia z siatek, aby zapewnić ochronę przed ptakami drapieżnymi
(głównie czaplami i kormoranami). Presja ptaków może spowodować znaczne straty. Tarło
najczęściej przeprowadza się w warunkach naturalnych kontrolowanych. Trwa ono od połowy
kwietnia do maja, w temperaturze wody 12–14°C. Na tarliska przeznacza się stawy o twardym
mineralnym dnie o powierzchni ok. 1000m

. Wpuszcza się 4–5 par tarlaków (4-letnie samce

i 6-letnie samice). Do momentu złożenia ikry stosujemy lekki przepływ wody. W miarę
możliwości przeprowadza się hypofizację. Po złożeniu ikry obniża się wodę w stawie, odławia
tarlaki i ponownie podpiętrza. Wylęg pozostaje w stawie na 3–4 tygodnie. Narybek letni przenosi
się do stawów w obsadzie z karpiem. Etapy produkcji jazia i orfy przedstawione zostały w tab. 5.

Boleń charakteryzuje się bardzo dobrymi przyrostami w polikulturze z karpiem. Wychów

narybku letniego odbywa się w monokulturze w przesadkach I, zimochowach lub dużych
magazynach. Przesadkę I obsadza się wylęgiem w ilości 50–100 tys. szt./ha wody. Po 4–5 tyg.
ryby uzyskują 0,4–0,7 g. Przeżywalność wynosi 25–30%. Narybek letni odławiany jest odłówką
siatkową za mnichem spustowym. Narybek letni może być przeznaczony do zarybienia wód
otwartych. Narybek jesienny może być produkowany w stawach towarowych w polikulturze
z karpiem z wylęgu lub narybku letniego. Gęstość obsady wylęgu wynosi 5–10 tys. szt./ha.
Obsada narybkiem letnim jest nieznacznie mniejsza. Narybek jest bardzo wrażliwy, dlatego
odłów należy prowadzić bardzo ostrożnie, a produkcja karpia powinna być niska. Przeżywalność
bolenia wynosi zaledwie 8–12%. Produkcja kroczków bolenia daje bardzo słabe rezultaty.
Obsady narybku muszą być niskie – 200–300 szt./ha. Należy zapewnić rybom żywy pokarm.
Kroczki osiągają masę 200–300 g/szt. Przeżywalność wynosi 20–30%. Kroczki są również
bardzo wrażliwe na złe warunki odłowu. W trzecim roku wychowu przeżywalność wynosi
60–80%. Ryby osiągają masę jednostkową ok. 450 g. W kolejnych latach produkcji
przeżywalność wzrasta do 90%. W piątym roku masa uzyskanych ryb może wynosić
500–600 g/szt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ryby dekoracyjne (ozdobne) cieszą się coraz większym zainteresowaniem, ze względu na

zwiększającą się ilość oczek wodnych, sadzawek ogrodowych i parkowych i akwariów. Wśród
ryb dekoracyjnych najczęściej chowane są karpie Koi, karasie złociste, barwne wspomniane
formy jazia (orfa), linów i brzany czerwone. W warunkach stawowych dobre wyniki można
uzyskać się w hodowli ozdobnej odmiany karasia – złotej rybki oraz jazia (orfy)

Jesiotry charakteryzują się wymaganiami środowiskowymi podobnymi do karpia. Są

odporne na deficyty tlenowe, ale w okresie chowu zawartość tlenu nie powinna spadać poniżej
50% nasycenia. Są jednak mniej odporne na działanie dwutlenku węgla.W chowie jesiotrów
o

wyniku decyduje odpowiedni dobór gatunku pod kątem wymagań temperaturowych.

W warunkach naturalnej termiki Polski do chowu najlepiej nadaje się jesiotr syberyjski (dobrze
rośnie również w ciepłych wodach ponad 20°C) następnie jesiotr rosyjski (dobrze przyrasta w
chłodniejszych wodach pstrągowych w 14–19°C oraz bester hybryd (bieługa x sterlet, posiada
najwyższe tempo wzrostu, szczególnie powyżej 22°C). Jesiotry dobrze znoszą zimowanie.
Najczęściej chowane są w monokulturze. Wykorzystywane są niewielkie stawy (do 1 ha)
z dnem mineralnym. Jesiotry pobierają pokarm z dna, dlatego bardzo dobrze usuwają lekkie
osady organiczne. Możliwa jest polikultura jesiotrów z narybkiem (letnim, jesiennym) oraz
kroczkami karpia, ale ten rodzaj chowu ma charakter ekstensywny. Jesiotry dokarmiane są
paszami granulowanymi, kilka razy na dobę lub całodobowo. Najlepsze wyniki produkcji
jesiotra uzyskuje się w chowie intensywnym w wodach podgrzanych.

Pstrągi, sieja, sielawa peluga mogą być chowane jako ryby dodatkowe w zimniejszych

regionach kraju, w mniej żyznych stawach z chłodniejszą dobrze natlenioną wodą i niską
intensywnością produkcji karpia.

Szczupak jest najczęściej hodowanym w stawach drapieżnikiem. Gatunki drapieżne w stawach

karpiowych likwidują ze stawu chwast rybny konkurujący z karpiem, eliminują sztuki słabe i chore.
W obecności drapieżników karpie intensywniej penetrują staw, co wpływa na lepsze wyżerowanie
pokarmu naturalnego. Należy jednak pamiętać, że niekontrolowane występowanie drapieżników jako
intruzów powoduje w stawie duże straty. Obsadzając stawy drapieżnikami należy kierować się zasadą,

że obsada karpi powinna być o rok starsza niż obsady drapieżników.

W korzystnych warunkach z wczesnego tarła szczupaka w ciągu sezonu letniego można

uzyskać ryby o masie jednostkowej nawet do 0,5 kg. Wartość dodatkowej produkcji może sięgać
50–100 kg/ha. Stosuje się obsadzanie stawu z kroczkiem karpia tarlakami szczupaka, po ich
wytarciu w jesieni uzyskuje się narybek jesienny. Tarło szczupaka można też przeprowadzać
w warunkach sztucznych w wylęgarni lub w tarliskach i magazynach karpiowych. Po odbytym
tarle tarlaki się odławia. Wylęg odławiany jest po resorpcji woreczka żółtkowego, z pełnej wody
za pomocą kasarka. Po odpiciu obsadza się nim stawy kroczkowe lub towarowe w polikulturze
z karpiem. Obsada wylęgu jest rzadka i najczęściej wynosi od 2 do 3 tys. szt./ha. Ryby powinny
być rozprowadzone równomiernie po całej powierzchni stawu. Aby zapewnić pokarm dla
szczupaka, do stawu należy wpuścić komplety tarlaków lub wylęg innych gatunków ryb (np.
płoci, karasia, leszcza , wzdręgi lub jazia), Zbyt gęsta obsada szczupakiem może spowodować
braki pokarmowe, wzajemne wyjadanie się ryb i znaczne straty, przeżywalność może wówczas
spaść nawet poniżej 10%. Jesienią można uzyskać narybek o różnej masie jednostkowej od kilku
szczególnie do 500 g, szczególnie w przypadku zbyt gęstej obsady i za małej ilości pokarmu.
Najlepsze efekty daje chów narybku letniego w monokulturze w oddzielnych stawach typu
dużych magazynów bądź zimochowów karpiowych. Stawy te powinny być porośnięte trawami
(do 25 cm wysokości). Zalewa się je co najmniej na 10 dni przed wprowadzeniem ryb na
wysokość 1m. Stosuje się wtedy obsadę wylęgu od 20 do 40 tys. szt./ha, zakładając
przeżywalność na poziomie 20–40%. Wychów trwa 2–3 tygodnie, od końca kwietnia do połowy
maja, w zależności od terminu tarła. Zbyt długie przetrzymanie ryb w stawach, nawet o kilka
dni, może znacznie wpłynąć na bardzo duże straty w obsadzie. Dlatego bezpieczniej jest krócej
przetrzymywać szczupaka w stawie, otrzyma się wówczas ryby mniejsze, ale w zadowalających
ilościach. Stosowane jest również wpuszczanie do stawu 3-miesięcznego narybku szczupaka
o długości 3–5 cm wyprodukowanego w innych stawach. Można także obsadzać stawy
jednorocznymi szczupakami – tzw. palczakami, w ilości 500–1000 szt./ha i wtedy jesienią
uzyskuje się ryby towarowe o masie 500–800 szt./ha. Stawy zasiedlane szczupakiem muszą być

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

całkowicie spuszczalne i zabezpieczone przed ucieczką ryb, gdyż niekontrolowane przedostanie
się szczupaka może spowodować ogromne straty w obsadach.

Sandacz – jego chów jest znacznie bezpieczniejszy niż szczupaka. Do chowu lepiej nadają

się ryby pochodzące ze stawów niż z jezior. W gospodarstwach karpiowych chów sandacza
służy głównie produkcji jednorocznego materiału zarybieniowego: narybku letniego lub narybku
jesiennego (palczaka). Chów starszych roczników, szczególnie handlówki jest nieopłacalny.
Przeprowadzenie własnego tarła udaje się tylko doświadczonym hodowcom, dlatego
najkorzystniejsze jest rozpoczynanie chowu od ikry sprowadzonej z innego gospodarstwa. Do
wychowu narybku letniego mogą być wykorzystane duże magazyny i zimochowy karpiowe.
Stawy muszą zostać wcześniej przygotowane. Należy je wykosić i zdezynfekować. Dopływy do
stawów powinny dobrze zabezpieczone przed przedostaniem się drapieżników Produkcję można
prowadzić trzema metodami:

−

tradycyjna, naturalną – stawy obsadza się tarlakami,

−

stawy obsadza się gniazdami z zapłodnioną ikrą,

−

stawy obsadza się wylęgiem.

Średnio można uzyskać 10–20 tys. szt. narybku z 1ha. Czasem nawet powyżej 50 tys. szt./ha.
Ciężar jednostkowy narybku wynosi od 0,5 do 1 g/szt. Narybek letni najlepiej jest odławiać na
odłówkę z płótna sieciowego za mnichem spustowym, pod dopływ świeżej wody. Odłów
przeprowadza się stopniowo (odłów stawu o powierzchni 1ha trwa 2–3 dni), gdyż sandacz
schodzi ze stawu z pierwszą wodą i nie pozostaje w rowie lub łowisku stawu. Mały sandacz jest
bardzo wrażliwy na wahania temperatury, otarcia i inne warunki odłowu. Wychów narybku jesiennego
sandacza tzw. palczaków, prowadzi się głównie w stawach towarowych w polikulturze z karpiem.
Materiał obsadowy sandacza w zależności od sposobu wychowu, wpuszczony jest w różnych okresach
po obsadzeniu karpiem (narybkiem lub kroczkami) stawów towarowych.
Produkcja palczaków sandacza może być prowadzona czterema metodami:

−

tradycyjna, naturalną – stawy obsadza się tarlakami, które odbywają niekontrolowane stadne tarło

−

stawy obsadza się gniazdami z zapłodnioną ikrą,

−

stawy obsadza się wylęgiem,

−

stawy obsadza się narybkiem letnim sandacza.

Warunki wychowu i odłowu palczaków są podobne jak narybku letniego. Stawy odławia się
późną jesienią spuszczając wodę z sandaczami. Na początku można też odłowić część sandaczy
z pełnej wody za pomocą gęstego włoczka narybkowego. Resztę narybku łowi się wówczas
wieczorem do samołówek. Odłowione ryby natychmiast muszą być umieszczone w płuczkach
z bieżącą, czystą wodą w celu ich odpicia. Palczaki, jeśli nie są przeznaczone na zarybienie wód
otwartych, przenosi się na zimę do zimochowów. Można też obsadzać nimi jesienią zaraz po
odłowach stawy towarowe. Obsada powinna wynosić100–150 szt./ha przy planowanych stratach
do 30% i końcowej masie jednostkowej 250–350 g/szt. W trzecim roku obsada musi być
o połowę niższa – do 75 szt./ha, przy zakładanym przyroście 800–1000 g. Trzyletnie sandacze
mogą być już dojrzałe płciowo i na wiosnę zostać użyte do tarła. W obiektach, w których
występują okresowe braki wody, korzystnie jest zarybiać palczakami stawy z obsadami
dwusezonowymi. Unika się wtedy kłopotliwego i stresującego odławiania delikatnych sandaczy.
Tak jak przy wychowie jednosezonowym stawy powinny być głębokie (do 3m), nie zamulone,
z twardym dnem i dobrymi warunkami do odłowu. W obsadach dwusezonowych wpuszcza się
50-150 szt./ha, zagęszczenie nie powinno jednak przekraczać 20% obsady karpia. Zagęszczenie
zależy jednak od ilości chwastu rybnego, w tym głównie słonecznicy i uklei, którymi sandacz
szczególnie chętnie się odżywia. Sandacz jest mniej drapieżny od szczupaka, dlatego istnieje
możliwość zarybiania nim stawów z wyrośniętym narybkiem karpia.

Sum – chów stawowy tego gatunku może opierać się na:

−

tarle naturalnym z inkubacją ikry i podchowie wylęgu w stawach oraz wychowie narybku na
pokarmie naturalnym,

−

kontrolowanym tarle naturalnym w stawach, ale inkubacji ikry i podchowie wylęgu
w pierwszych tygodniach życia w warunkach kontrolowanych,

−

kontrolowanym tarle w warunkach sztucznych oraz inkubacji ikry i podchowie narybku
w warunkach kontrolowanych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dobre efekty w chowie sumów daje wykorzystanie tarlaków pochodzenia stawowego.

Samce i samice mogą przebywać w jednym stawie do wiosny. Dobre rezultaty w produkcji
materiału zarybieniowego daje wychów narybku letniego. Może być prowadzony metoda
tradycyjną w monokulturze na pokarmie naturalnym w stawie. Najbardziej odpowiednie do tego
celu są żyzne stawy o małej powierzchni do 0,5 ha, twardym mineralnym, dobrze wyrównanym
dnie na podłożu piaszczystym. Staw powinien mieć dobre warunki odłowu, najlepiej na odłówkę
za mnichem spustowym. Gęstość zarybienia wylęgiem może być zróżnicowana i zawierać się
w zakresie od 75 do 150 tys. szt./ha. Do obsady stawu można tez stosować zapłodniona ikrę na
gniazdach. Wylęg przebywa 3–5 tygodni i uzyskuje masę 0,5 do 2 g/szt., przeżywalność wynosi
od 35 do 60%. Istotne jest uchwycenie właściwego momentu odłowu, aby nie dopuścić do zbyt
długiego przetrzymania i głodowania. Narybek może być przeznaczony do zarybiania wód
otwartych lub do produkcji narybku jesiennego w polikulturze z karpiem, ewentualnie do
produkcji narybku w warunkach kontrolowanych.

Narybek jesienny można produkować w stawach towarowych w polikulturze z karpiem bądź

z narybkiem karpia w przesadkach II. Stawy powinny być głębokie, niezarastające roślinnością,
zalewane przez filtr kamienno-żwirowy lub gęste kraty, zapobiegające dostaniu się
drapieżników. Powinny mieć indywidualny dopływ i odpływ wody, szczelne mnichy
i zabezpieczenie przed ucieczką ryb (gęste kraty). Dno powinno być twarde, mało muliste,
wyrównane, dobrze zniwelowane w kierunku rowu głównego i łowiska, aby ułatwić dobre
spływanie sumów podczas odłowu do odłówki za mnichem spustowym pod dopływ świeżej
wody. Najlepsze rezultaty daje obsadzanie narybkiem letnim w ilości od 1200 do 2500 szt./ha,
w zależności od wydajności naturalnej stawów. Przeżywalność wynosi 35–70%. Przyrosty
zależą głównie od temperatury i warunków pokarmowych i wynoszą od 10 do 25 g. Wielkość
produkcji może się wahać w granicach 15–45 kg/ha. Dobre rezultaty daje też obsada stawów
wylęgiem, wyniki mogą być zbliżone do obsady narybkiem letnim. Gęstość obsady kształtuje się
na poziomie 2000–3500 szt./ha, przeżywalność nie przekracza 35–45%.

Produkcja narybku z dzikiego tarła charakteryzuje się dużą niestabilnością. Występuje

duże zróżnicowanie przyrostów jednostkowych narybku – od 5–6 do 15–17 g. Wyniki są
zróżnicowane, produkcja wynosi do 5 kg/ha.

W drugim roku chowu narybek suma przesadza się do stawów z chwastem rybnym. Ilość

chwastu decyduje o uzyskanej jesienią masie jednostkowej ryb: od 200 g w ubogich stawach do
500, a nawet 700 g w stawach bogatych w chwast. Kroczki suma hoduje się w stawach
towarowych. Uzyskują w nich w trzecim roku wielkość handlową, przeciętnie 1,2–2,5 kg/szt.,
a w dobrych warunkach pokarmowych i termicznych nawet do 4 kg/szt.

związku ze spadkiem cen karpi na rynkach, rozpoczęto intensywny wychów stawowy

suma z linem. W pierwszym roku narybek lina hodowany jest bez żywienia (ekstensywnie)
w monokulturze lub polikulturze z sumem, bez karpi, które silnie konkurują z linem o pokarm.
W drugim i trzecim roku chowu stosowane są gęste obsady obu gatunków, dokarmiane
granulatami. Możliwe jest uzyskanie produkcji ponad 2000 kg/ha, przy czym sumy towarowe
dorastają do masy 1,3–1,6 kg/szt.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie korzyści daje wychów ryb w polikulturze?

Jakie grupy ryb dodatkowych wychowywane są razem z karpiem?

Jakie gatunki ryb drapieżnych chowane są razem z karpiem?

Na czym polega wychów ryb drapieżnych w polikulturze?

Jakie gatunki ryb roślinożernych chowane są razem z karpiem?

Na czym polega wychów ryb roślinożernych w polikulturze?

Na czym polega wychów linów, karasi, jazi i jesiotrów?

Jak przeprowadza się odłów rożnych gatunków ryb ze stawów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj grupy wiekowe różnych gatunków ryb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem z jednostki modułowej Z3.03 rozdział 4.2.1,

zapoznać się z planszami oraz prezentacją komputerową przedstawiającą grupy wiekowe
różnych gatunków ryb,

obejrzeć żywe okazy ryb różnych gatunków ,

rozpoznać gatunki i grupy wiekowe ryb,

odpowiednio nazwać grupy wiekowe różnych gatunków ryb (lipcówka, kroczek, palczak)

zanotować i zaprezentować uzyskane wyniki,

ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansze, prezentacje komputerowe przedstawiające grupy wiekowych różnych gatunków ryb

(żywe okazy ryb różnych gatunków w pracowni lub na terenie gospodarstwa stawowego),

–

komputer,

–

naczynia do przetrzymywania ryb w wodzie (miska, kuweta, wanienka, wiadro, basen itp.),

–

waga,

–

lupa,

–

kartki i przybory do pisana,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj podstawowe choroby ryb. Określ działanie profilaktyczne w chowie ryb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał z jednostki modułowej Z3.03 rozdział 4.1.1 i 4.2.1,

zapoznać się z planszami oraz prezentacją komputerową, na temat podstawowych chorób,
ich objawów, sposobów leczenia i profilaktyki w gospodarstwie,

wymienić i zapisać główne czynniki sprzyjające występowaniu chorób ryb,

wymienić i zapisać główne choroby wirusowe, bakteryjne, pasożytnicze oraz wywołane
czynnikami środowiskowymi,

wymienić i zapisać podstawowe objawy chorób wywołanych przez różne czynniki,

wymienić i zapisać podstawowe sposoby leczenia,

scharakteryzować i zapisać podstawowe działania profilaktyczne w chowie ryb,

zebrać, podsumować i zaprezentować uzyskane wyniki,

ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

plansze, prezentacje komputerowe podstawowe choroby różne choroby gatunków ryb oraz

działania profilaktyczne w chowie ryb,

–

komputer,

–

poradnik dla ucznia,

–

kartki i przybory do pisana.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Wykonaj odłów stawu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem z jednostki modułowej Z3.03 rozdział 4.1.1 i 4.2.1,

zapoznać się z danymi stawu i obsady ryb (rodzaj, powierzchnia, wyposażenie w urządzenia
hydrotechniczne, gatunki i grupy wiekowe obsady) ryb

zaplanować czas, sposób i miejsce odłowu,

zaplanować prace przygotowawcze i czynności odłowu ryb ze szczególnym
uwzględnieniem wymogów bhp,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia

odłowić partię ryb określona metodą,

zważyć i przesortować ryby,

zanotować i zaprezentować uzyskane wyniki,

ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

staw obsadzony rybami,

–

narzędzie połowowe, naczynia do przetrzymywania ważenia i sortowania ryb,

–

waga,

–

sortownica,

–

kartki i przybory do pisana,

–

kalkulator.

Ćwiczenie 4

Wykonaj odłów kontrolny stawu i oceń kondycję ryb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem z jednostki modułowej Z3.03 rozdział 4.2.1,

sporządzić wykaz sprzętu potrzebnego do odłowów kontrolnych,

zaplanować miejsce odłowu,

zaplanować czynności odłowu ryb ze szczególnym uwzględnieniem zachowania zasad bhp,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia

odłowić próbę kontrolną ryb,

określić gatunki i sortymenty odłowionych ryb,

dokonać oględzin wizualnych ryb,

zmierzyć długość i zważyć ryby

10)

obliczyć masę średnią ryb poszczególnych gatunków (sortymentów),

11)

ocenić stan zdrowotny, kondycję i tempo wzrostu ryb poszczególnych gatunków

i sortymentów,

12)

zanotować i zaprezentować uzyskane wyniki,

13)

ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

łódź stawowa wyposażona w wymagany sprzęt ratowniczy,

–

narzędzie połowowe (kasarek, sufata, podrywka, narzędzie pułapkowe, włoczek)

–

naczynia do przetrzymywania ważenia ryb w wodzie (miska, kuweta, wanienka, wiadro,

basen itp.),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

waga, przymiar liniowy,

–

lupa,

–

kartki i przybory do pisana,

–

kalkulator.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak Nie

1) dobrać gatunki ryb do chowu w polikulturze?

2) dobrać obsady ryb w zależności od sposobu chowu?

3) dobrać obsady ryb dodatkowych do określonych warunków

wychowu?

4) wykonać prace związane z wychowem ryb dodatkowych?

posłużyć się tabelami żywieniowymi, dokumentacją, katalogami

dotyczącymi żywienia ryb?

obliczyć dobową dawkę paszy dla ryb?

dobrać rodzaj i wielkość paszy dla ryb?

przygotować paszę dla ryb?

zastosować sposoby żywienia ryb?

10)

ocenić wyjadanie paszy przez ryb?

11)

ocenić efektywność wykorzystania paszy przez ryby?

12)

oszacować ilość paszy dla cyklu chowu ryby?

13)

oszacować koszt paszy wykorzystanej w chowie ryb?

14)

przeprowadzić odłowy kontrolne ryb?

15)

przeprowadzić ważenie kontrolne ryb?

16)

ocenić kondycję i zdrowotność ryb?

17)

rozpoznać podstawowe choroby ryb?

18)

dobrać sposób odłowu w zależności od grupy wiekowej ryb?

19)

wykonać czynności związane z odłowem ryb?

20)

posortować ryby?

21)

przygotować ryby do transportu?

22)

przenieść karpie do płuczek?

23)

zorganizować zimowanie i magazynowanie karpia?

24)

określić wpływ odławiania i transportu na karpia?

25)

określić zagrożenia na poszczególnych etapach chowu karpia?

26)

uwzględnić nowe rozwiązania w zakresie metod i systemów
wychowu ryb?

27)

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
bezpieczeństwa zdrowotnej żywności?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Prowadzenie wychowu pstrągów

4.3.1. Materiał nauczania

W odróżnieniu od gospodarstw karpiowych ośrodki produkcji pstrągów zajmują stosunkowo
małą powierzchnię oraz mają charakter środowiska rzecznego. Podstawowym warunkiem jest
duży przepływ chłodnej czystej wody oraz dobrze natlenionej wody. Można przyjąć, że
zawartość tlenu nie powinna spadać poniżej 5mg/dm

temperatura wody latem nie powinna być

wyższa niż 20°C. Optymalny zakres temperatury chowu łososiowatych mieści się w przedziale
13–18°C.

Podstawowym gatunkiem hodowlanym ryb jest pstrąg tęczowy. Jednak w obiektach

o charakterze ośrodków pstrągowych może być również prowadzony wychów innych gatunków
łososiowatych: pstrąga potokowego, pstrąga źródlanego, troci wędrownej, troci jeziorowej,
łososia czy głowacicy. Ich produkcja ma na celu głównie uzyskanie materiału zarybieniowego
do wód otwartych. Ogólne zasady wychowu tych gatunków są podobne do wychowu pstrąga.
Dodatkowo w ośrodkach pstrągowych prowadzi się próby wychowu siei i sielawy. W obiektach
zasilanych wodą jeziorową, gdzie latem temperatura wody może znacznie przekraczać 20°C
z powodzeniem można chować jesiotry i sumy. Wprowadzanie ryb dodatkowych w ośrodkach
o charakterze obiektów pstrągowych może dać podobne korzyści jak stosowanie polikultury
w gospodarstwach karpiowych. Można w ten sposób znacznie zwiększyć elastyczność,
stabilność i opłacalność ogólnej produkcji. Należy jednak liczyć się też ze znacznym
zwiększeniem ryzyka np. większym prawdopodobieństwem wystąpienia chorób w związku
z obrotem innymi gatunkami.
Wychów narybku i palczaków pstrągów

Narybek przeznaczony do wychowu może pochodzić z własnej produkcji lub zakupu.

Należy pamiętać, że to właśnie jakość materiału zarybieniowego w bardzo dużej mierze stanowi
o powodzeniu całej produkcji. Przyjmuje się, że podchów wylęgu kończy się po osiągnięciu
przez ryby masy średniej powyżej 0,4 g/szt. Do osiągnięcia 1g/szt. ryby powinny być
przetrzymywane w podchowalnikach. Ułatwia to utrzymanie higieny i pozwala na szybsze
zaobserwowanie schorzeń. Następnie produkcja narybku i palczaków odbywa się już w stawach,
chociaż możliwy jest również chów basenowy. W pierwszym roku życia ryby zwiększają masę
do około 60 g/szt. Stawy narybkowe są to najczęściej koryta betonowe (powierzchnia na ogół nie
przekracza 20 m

), stawy betonowe i ziemne, najczęściej typu rowowego lub rotacyjne.

Zagęszczenia obsad podaje się najczęściej w kg/m

wody. Obsada stawów narybkowych

zazwyczaj nie przekracza 50 kg/m

. Narybek jest bardzo wrażliwy na pasożyty (szczególnie

zewnętrzne), choroby wirusowe i bakteryjne. Należy zapewnić rybom dobre warunki
środowiskowe. Odpowiednia jakość wody (termika, zawartość tlenu, chemizm), zachowanie
higieny, profilaktyka, właściwe żywienie i prawidłowa obsada umożliwiają uzyskanie dobrych
wyników produkcyjnych. Przed dokonaniem obsady basen lub staw musi zostać dokładnie
wydezynfekowany. Należy zabezpieczyć odpływ, aby uniemożliwić ucieczkę ryb. Każdą partię
wprowadzanych ryb należy dokładnie zważyć i ustalić masę średnią (z próby liczącej co
najmniej 50 sztuk. Na podstawie łącznej masy obsadzanych ryb oraz ich masy średniej możemy
obliczyć liczbę wszystkich ryb. Znajomość łącznej masy oraz masy jednostkowej ryb jest
niezbędna do dokładnego ustalenia dawek pokarmowych.

Wielkość obsady ustalana jest na podstawie przepływu wody i ilości tlenu (bilansu

tlenowego). Hodowca po kilku sezonach produkcyjnych poznaje lokalne możliwości
produkcyjne poszczególnych stawów i sam określa bezpieczne zagęszczenia obsad. Chów
narybku w czasie wzrostu w zakresie 0,4 do 1,0 g/szt. przypada najczęściej w okresie
wiosennym i letnim. Wymaga to od hodowcy znacznej czujności, gdyż ryby na tym etapie
wzrostu i w tych porach roku są szczególnie podatne na wystąpienie chorób wirusowych
bakteryjnych i pasożytniczych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Narybek

żywiony jest gotowymi, specjalnymi, wysokoenergetycznym paszami

granulowanymi. Rodzaj i granulację paszy dobiera się odpowiednio do wielkości ryb
(jednostkowej masy średniej) w oparciu o zalecenia jej producenta. Wytwórca paszy podaje
dawki żywieniowe w stosunku do masy obsady, dla danej temperatury wody oraz warunków
tlenowych. Dane te zawarte są w tzw. tabelach i wykresach żywieniowych. Wytyczne te należy
dostosować do aktualnych warunków i technicznych możliwości obiektu. Zadawanie pokarmu
może odbywać się w sposób ręczny lub mechaniczny za pomocą karmników. W tej fazie
wychowu ryby są bardzo wrażliwe na złą jakość paszy oraz przekarmianie. Należy więc zadbać
o właściwe przechowywanie karmy i umiejętnie ustalać dawki. W przypadku stwierdzenia
pozostawania paszy po karmieniu, koniecznie trzeba zmniejszyć racje.

Obserwacja zachowania żerujących ryb daje możliwość zauważenia ewentualnego

nienaturalnego ich zachowania, sygnalizującego np. początek choroby. Pozwala to szybkie
wykrycie i leczenie. Do codziennych obowiązków hodowcy należy wykonywanie i zapisywanie
pomiarów temperatury i zawartości tlenu w wodzie dopływającej do obiektu oraz wypływającej
z poszczególnych stawów. Pomiary i rejestracja mogą również odbywać się w sposób
automatyczny . Stale należy kontrolować i utrzymywać drożność dopływów i odpływów wody
(sit i krat) na stawach. W przypadku śnięć martwe osobniki powinny być natychmiast usuwane.
Należy kontrolować ilość i tendencję upadków oraz starać się ustalić ich przyczynę. Co pewien
czas należy przeprowadzić odłowy kontrolne i dokonać oceny stanu zdrowotnego i przyrostów
ryb. Okresowo, np. raz w miesiącu lub częściej (w zależności od potrzeb) powinno się
wykonywać badanie narybku. Może ono być przeprowadzone we własnym zakresie lub należy je
zlecić odpowiednim placówkom (np. PIW). Należy unikać niepokojenia ryb i do minimum
ograniczać manipulacje a także dbać o zabezpieczenie stawów przed ptakami i ssakami
powodującymi okaleczenia i straty narybku (norki, wydry, czaple). Ochrona przed dostawaniem
się niepożądanych zwierząt zmniejsza ryzyko wystąpienia chorób.

Sortowane ryb jest zabiegiem, który zapobiega kanibalizmowi, zapewnia dobry wzrost

i zmniejsza współzawodnictwo o dostęp do paszy między rybami różnych rozmiarów. Wcześniej
zalecano częste sortowane nawet małego narybku. Obecne badania i praktyczne doświadczenia
podważają celowość częstego sortowania. Kanibalizm w prawidłowo prowadzonej hodowli
pstrąga tęczowego jest zjawiskiem nieznanym, gdyż ryby są karmione regularnie, a różnice mas
największych i najmniejszych ryb nie przekraczają 500%. Nie sortowane pstrągi tęczowe mogą
mieć taki sam lub nawet lepszy przyrost oraz w podobnym stopniu wykorzystują paszę jak
sortowane. Po sortowaniu może wystąpić ponowne szybkie zróżnicowanie ryb. Ponadto ryby
przed sortowaniem nie są karmione, co dodatkowo wpływa na ubytek masy narybku i stanowi
stratę. Sortowane w okresie chowu należy ograniczyć do sytuacji, gdy dokonujemy obsady
stawów możliwie jednorodnym (wielkościowo) materiałem, pamiętając o przygotowaniu ryb do
manipulacji (wstrzymaniu żywienia). Zazwyczaj narybek jest również sortowany przed
sprzedażą. O częstotliwości sortowania decyduje jego opłacalność. Jest to czynność
pracochłonna. Do sortowania używa się różnych urządzeń: od prostego stołu sortowniczego,
skrzyni z prętami o stałym rozstawie do sortownic mechanicznych o ruchomych wałkach, nawet
sterowanych komputerowo. Przed użyciem w sortownicy ustawiany jest właściwy rozstaw
prętów lub wałków, tak aby uzyskać podział ryb na pożądane klasy wielkości. Najczęściej
wykonuje się to metodą prób i błędów na małych partiach ryb.

Wychów pstrągów towarowych

Narybek po osiągnięciu kilkudziesięciu gramów umieszczany jest w typowych stawach

tuczowych. Najpopularniejsze są stawy rowowe (raceway), które charakteryzują się stałym
stosunkiem wymiarów. Długość do szerokości do i głębokości ma się jak 30:3:1. Dopływ
i odpływ wody odbywa się najczęściej całą szerokością. Stawy takie buduje się najczęściej
w bateriach, po 3, jeden za drugim. Umożliwia to lepsze wykorzystanie wody. Przepływ wody

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

w stawie powinien zapewnić około czterokrotną wymianę wody w ciągu godziny.
W korzystnych warunkach termicznych (woda o temperaturze ok. 15°C) w stawach można
osiągnąć zagęszczenie 80 kg/m

. Szybka wymiana wody zapewnia usuwane rozpuszczalnych

produktów przemiany materii i osadzanie odchodów w końcowej części stawu. Zasady
wykonywania zabiegów hodowlanych (żywienie, zabiegi profilaktyczne, kontrola jakości wody,
sortowanie, obsługa stawów itd) są analogiczne jak przy wychowie narybku. Wielkość
produkowanej ryby towarowej musi być dostosowana do aktualnych wymagań rynku
i najczęściej mieści się w przedziale masy 200–500 g/szt.
Planowanie produkcji

Planując schemat i wielkość produkcji ryb należy brać pod uwagę warunki w danym

obiekcie (liczbę, rodzaj, wyposażenie techniczne stawów i budynków), przepływ i jakość wody,
zapotrzebowanie na paszę, leki, środki chemiczne; strukturę i wielkość zatrudnienia itd. Należy
dobrać racjonalny program hodowlany dla danego ośrodka. Dopasowując schemat hodowlany,
należy założyć źródło zaopatrzenia w materiał zarybieniowy. W przypadku produkcji własnej
niezbędne jest określenie ilości tarlaków do zapewnienia wystarczającej ilości materiału
zarybieniowego. Przy zakupie materiału obsadowego z zewnątrz, określamy jego rodzaj (wylęg,
narybek), ilość oraz przewidywany okres i źródło zaopatrzenia. Do wyliczenia wielkości
produkcji konieczna jest znajomość wskaźników hodowlanych charakteryzujących populację
pstrągów tęczowych (tab. 6)

Tabela 6. Przeżywalność pstrągów tęczowych z tarła wiosennego i jesiennego [2, s.18]

Wiosenne tarło

Jesienne tarło

Stadium rozwojowe

współ. przeżywal.

zakres

współ. przeżywal.

zakres

Płodność gospodarcza szt.
Ikry/kg masy ciała samicy

1500

Ikra od zapłodnienia do wylęgu 0,70 0,9-0,6 0,50

0,7–0,2

Wylęg w okresie podchowu

0,85

0,9-0,75

0,80

0,9–0,3

Narybek do jesieni

0,75

0,8-0,6

0,80

0,85–0,7

Pierwsze zimowanie

0,90

0,95,0,8

0,95

0,98–0,8

Chów w 2 roku życia 0,95

0,97-0,9

0,95

0,97–0,9

Od ikry zapł. do ryby towarowej

0,38 0,53-0,19 0,25

0,51–0,15

Selekty w 3 roku

0,95

Tarlaki (rocznie)

0,60

Przy planowaniu produkcji należy koniecznie uwzględnić przewidywany wzrost pstrągów,

ich śmiertelność oraz tak zwany bilans tlenowy. Opierając się na tych parametrach można
określić stan biomasy ryb w poszczególnych okresach chowu oraz oszacować łączną wielkość
przewidywanej produkcji. Dla ustalenia przebiegu śmiertelności można posłużyć się tabelą

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Tabela 7. Hipotetyczna przeżywalność pstrąga tęczowego w poszczególnych etapach chowu (mnożniki

uwzględniające ubytki oraz ich odwrotności

[2, s.18]

Wychów narybku w pierwszym roku

Przeżyw.

w etapie

Przeżywalność w rozbiciu na miesiące kalendarzowe

Podchów

wylęgu

VII

VIII

Pierwsze

zimowanie

0,85 0,75 0,915 0,935 0,955 0,965 0,970 0,975 0,90

Odwrotności

1,176 1,334 1,093 1,070 1,047 1,037 1,030 1,026 1,111

Wychów w drugim roku

Przeżywalność w rozbiciu na miesiące kalendarzowe

Przeżyw.

w etapie

III

VII

VIII

0,95 0,99 0,992 0,992 0,992 0,994 0,996 0,997

0,998 0,999

Odwrotności

1,053 1,010 1,009 1,008 1,008 1,006 1,004 1,003

1,002 1,001

W tabeli 8 przedstawiono miesięczny przyrost długości ciała pstrąga tęczowego od stadium

żerującego wylęgu aż do końca drugiego roku życia, w zależności od średniej temperatury.

Tabela 8. Miesięczny przyrost długości ciała (w mm) pstrągów tęczowych od stadium wylęgu żeryjącego

(średnio 25 mm) do końca drugiego roku życia [2, s.20]

Średnia miesięczna

temp.wody

Miesięczny przyrost

długości mm

Średnia miesięczna

temp.wody

Miesięczny przyrost

długości mm

1 1 10

12,8

2 3 11

14,8

3 5 12

16,9

4 6 13

18,9

5 7 14

20,9

6 8 15

23,0

7 8,7 16

25,0

8 9,7 17

23,0

9 10,8 18 20,9

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Z tabeli nr 9 można odczytać masy i współczynniki kondycji pstrągów tęczowych różnych
rozmiarów.

Tabela 9. Masa i przeciętne współczynniki kondycji pstrągów tęczowych różnych rozmiarów [2, s.20]

Długość mm

Masa g

Współczynnik

kondycji

Długość cm

Masa g

Współczynnik

kondycji

3 0,3

1,11

80,5

1,17

4 0,8

1,25

90,5

1,19

5 1,5

1,20

109,0

1,18

6 2,8

1,30

125,0

1,17

7 4,3

1,25

142,0

1,17

8 6,2

1,21

160,0

1,16

9 9,0

1,23

179,0

1,15

10 12,3 1,23 26 198,0

1,13

11 17,7 1,33 27 218,0

1,11

12 21,0 1,21 28 240,0

1,09

13 26,0 1,18 29 260,0

1,07

14 30,0 1,09 30 280,0

1,04

15 36,5 1,08 31 310,0

1,04

16 45,0 1,10 32 340,0

1,04

17 55,0 1,12 33 382,0

1,06

18 66,5 1,14 34 432,0

1,10

Za pomocą przedstawionych tabeli można wyliczyć długość cyklu produkcji ryby

towarowej oraz masę ryb w każdym miesiącu cyklu. Takie obliczenia można przeprowadzić
również za pomocą specjalnych komputerowych programów hodowlanych, które umożliwiają
symulowanie przebiegu wzrostu pstrągów dowolnie wybranej wielkości początkowej
i w dowolnych odcinkach czasu.

Uważa się, że pstrągi wykorzystują około 40% tlenu rozpuszczonego wodzie, czyli jedynie

pewna część rozpuszczonego tlenu, powyżej tak zwanego progu adaptacji tlenowej, jest dostępna
dla ryb. Za próg adaptacji tlenowej przyjmuje się wartość 60% nasycenia. W tabeli 10
przedstawiono zapotrzebowanie tlenowe pstrągów w zależności od temperatury wody

i wielkości ryb. Tworząc bilans tlenowy podaną w tabeli zawartość tlenu rozpuszczonego przy
100% nasyceniu należy przeliczyć według rzeczywistego stopnia nasycenia. Inny sposób
określania zapotrzebowania tlenowego pstrągów tęczowych podaje Wieniawski (1969). Zakłada
on, iż w temperaturze 20

C zużycie tlenu wynosi w przybliżeniu:

–

tarlaki i selekty – 0,004 mg O

/kg ryb i sekundę

–

pstrąg w okresie tuczu – 0,06 mg O

/kg ryb i sekundę

–

narybek 0,1 mg O

/kg ryb i sekundę

Ilość tlenu dyspozycyjnego (dostępnego) wylicza się jako różnicę między zawartością

w wodzie dopływającej a wartością progową, poniżej której pstrągi nie mogą przyswajać tlenu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wartość tę można przyjąć wg tabeli 10 lub że wynosi ona 5mg O

/dm

Tabela 10. Zapotrzebowanie tlenu zależne od temperatury [2, s.22]

Zużycie O

w mg przez 1 kg ryb

Ryby <25 g

Ryby>25 g

Temp.

100%

nasycenia
mg/dm

Próg
adaptacji
mg/dm

Dostępna
ilość

przy
100%
nasyceniu

14,2 8,5 5,7 0,009

0.54 0,005

0,3

13,8 8,3 5,5 0,011

0,66 0,006

0,4

3 13,5

8,0 5,5 0,015

0,9 0,008

0,5

4 13,1

7,9 5,3 0,018

1,0 0,009

0,5

5 12,8

7,6 5,2 0,025

1,4 0,012

0,7

6 12,5

7,4 5,0 0,026

1,6 0,013

0,8

7 12,2

7,3 4,9 0,030

1,8 0,015

0,9

8 11,9

7,1 4,8 0,034

2,0 0,017

1,0

9 11,6

6,9 4,7 0,040

2,4 0,020

1,2

10 11,3

6,8 4,5 0,045

2,7 0,023

1,4

11 11,1

6,6 4,3 0,050

3,0 0,025

1,5

12 10,9

6,5 4,3 0,055

3,3 0,028

1,7

13 10,6

6,3 4,2 0,061

3,7 0,031

1,9

14 10,4

6,2 4,1 0,070

4,2 0,035

2,1

15 10,2

6,1 4,1 0,076

4,6 0,038

2,3

16 10,0

6,0 4,0 0,084

5,0 0,042

2,5

17 9,8 5,8 3,9 0,091

5,5 0,056

2,8

18 9,6 5,7 3,8 0,100

6,0 0,050

3,0

19 9,4 5,6 3,7 0,110

6,6 0,055

3,3

20 9,2 5,5 3,7 0,120

7,2 0,060

3,6

21 9,0 5,4 3,6 0,130

7,8 0,055

3,9

22 8,8 5,3 3,5 0,141

8,5 0,072

4,3

23 8,7 5,2 3,4 0,160

9,6 0,080

4,8

24 8,5 5,1 3,4 0,167

10,0

0,084

5,0

25 8,4 5,0 3,3 0,181

10,9

0,086

5,5

Masę ryb jaka może być hodowana na określonej wielkości dopływie można określić na
podstawie tabeli 9 lub wg wzoru:

Q .X

dysp

gdzie:
G – masa ryb,
Q – dopływ świeżej wody w dm

/s,

dysp

– dyspozycyjna zawartość tlenu,

Z – zapotrzebowanie tlenu w mg O

/kg ryb/s

odwrotności ustalają liczebność ryb poczynając od ich stanu końcowego, czyli w odwrotnej

kolejności niż stosując mnożniki
W

związku z tym, że ilość i jakość wykorzystywanej w gospodarstwie wody w głównej

mierze decyduje o wielkości produkcji, ciągle poszukuje się nowych rozwiązań innowacyjnych.
Coraz większa ilość gospodarstw stosuje takie rozwiązania jak ponowne wykorzystywanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

części lub całości wody odprowadzanej z obiektu (tzw. „zawracanie wody” za pomocą pomp
i ewentualne jej oczyszczanie), oraz dodatkowe napowietrzanie lub natlenianie za pomocą
różnego rodzaju urządzeń.

Hodowca powinien być otwarty na nowe rozwiązania zwiększające jakość i opłacalność

produkcji a zarazem zmniejszające jej szkodliwy wpływ na środowisko naturalne. Dlatego stale
należy pogłębiać swoją wiedzę i umiejętności poprzez korzystanie z czasopism branżowych,
fachowej literatury, i internetu.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie gatunki ryb mogą być produkowane w gospodarstwach pstrągowych?

Jakie korzyści i zagrożenia powoduje wprowadzanie dodatkowych gatunków ryb
w ośrodkach pstrągowych?

Jakiego rodzaju stawy i baseny wykorzystywane są do wychowu pstrąga?

Jakiego rodzaju zabiegi hodowlane wykonywane są na stawach pstrągowych?

Jakie czynności należy zaliczyć do codziennych obowiązków hodowcy pstrągów?

Jakie zagrożenia występują w czasie wychowu pstrąga?

Jak ustala się obsady basenów i stawów pstrągowych?

Jakim pokarmem żywi się pstrągi w warunkach hodowlanych?

Jak dobiera się pasze i ustala wielkość dawek pokarmowych dla pstrągów?

10.

Jakie przykładowe innowacyjne rozwiązania techniczne wprowadza się obecnie
w gospodarstwach pstrągowych?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wyznacz przyrost pstrąga i współczynnik pokarmowy paszy

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania z rozdziału 4.1,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

określić masę początkową i końcową obsady ryb,

okreslić ilość sztuk w obsadzie początkowej i końcowej,

obliczyć przyrost jednostkowy i przyrost masy obsady ryb,

określić ilość zużytej paszy,

wyznaczyć współczynnik pokarmowy (FCR),

zaprezentować i zinterpretować otrzymane wyniki,

ocenić poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

dane dotyczące chowu pstrąga,

–

zeszyt i przybory do pisania,

–

kalkulator

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Obliczanie wyniku produkcyjnego stawu pstrągowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem z jednostki modułowej Z3.03 rozdział 4.3.1,

zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,

zapoznać się z wynikami chowu pstrąga,

obliczyć przyrost jednostkowej masy średniej ryb,

obliczyć przyrost masy całej obsady stawu w rozpatrywanym okresie,

obliczyć uzyskany współczynnik pokarmowy,

ocenić wynik produkcyjny,

ocenić wynik ekonomiczny chowu,

zanotować i zaprezentować uzyskane wyniki,

10)

ocenić jakość swojej pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

zestawienie wyników chowu pstrąga (dane obsady początkowej i końcowej: wielkość masy,

jednostkowa masa średnia ryb; zużycie paszy, itd.),

–

kartki i przybory do pisana,

–

kalkulator (komputer).

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz?

Tak

Nie

scharakteryzować wychów narybku oraz palczaków pstrągów?

określić proces wychowu „ryb towarowych” pstrągów?

dobrać obsady pstragów?

zaplanować proces produkcyjny w obiekcie pstrągowym?

oszacować obsady ryb w stawach pstrągowych?

oszacować wydajność chowu w obiektach pstrągowych?

dobrać i wykonać zabiegi hodowlane związane z wychowem
pstrągów?

ocenić kondycję ryb?

wykonać odłowy kontrolne?

10)

skontrolować poziom żerowania pstrągów?

11)

sporządzić harmonogram prac związanych z chowem pstrągów?

12)

uwzględnić nowe rozwiązania w zakresie metod i systemów
wychowu pstrągów?

13)

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz
bezpieczeństwa żywności podczas wychowu pstrągów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie na
później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie testu masz 45 min.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

−

instrukcja,

−

zestaw zadań testowych,

−

karta odpowiedzi

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. W cyklu trzyletnim karpie towarowe osiągają wielkość

1–2 kg/szt.

0,5–1 kg/szt.

2–3 kg/szt.

0,5–3 kg/szt.

2. Współczynnik pokarmowy uzyskiwany przy karmieniu ryb paszami zbożowymi jest

niższy niż w pełni zbilansowanych pasz ekstrudowanych.

wyższy niż w pełni zbilansowanych pasz ekstrudowanych.

taki sam jak pasz granulowanych.

w zależności od zboża wyższy lub niższy niż pasz granulowanych.

3. Do transportu niewielkich ilości narybku małymi samochodami najlepsze są

beczki.

napełniane tlenem polietylenowe worki foliowe.

zamykane wiadra.

nosiłki.

4. W klasycznej metodzie Dubisza w pierwszym roku chowu karpie są

dwukrotnie przesadkowane i przenoszone do zimochowów.

z tarliska przesadkowane do przesadki II i przenoszone do zimochowu.

jednokrotnie przesadkowane.

nie są przesadkowane.

5. Pomiar zawartości tlenu w stawach pstrągowych powinien odbywać się

co tydzień.

raz na dwa tygodnie.

codziennie.

trzy razy w miesiącu.

6. Odłowy kontrolne ryb w stawach mają na celu

ocenę stanu zdrowotnego, kondycji i przyrostów ryb.

ocenę tylko stanu zdrowotnego ryb.

kontrolę stopnia wyżerowywania paszy.

usunięcie ze stawu chorych ryb.

7. Lipcówka jest to

narybek letni karpia.

wylęg karpia.

narybek odłowiony z przesadki II.

przyrost masy narybku w lipcu.

8. Metoda odłowu ryb ze stawów zależy

gatunku i wieku i ilości ryb, rodzaju i wyposażenia stawu, pory roku.

wartości pH wody.

przyrostów ryb w danym sezonie chowu.

sortowania ryb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Które z niżej wymienionych grup ryb dodatkowych nie są wychowywane w polikulturze
z karpiem

tołpyga pstra, amur biały.

lin, karaś.

pstrąg potokowy, głowacica, łosoś.

sandacz, szczupak.

10. Przed transportem ryby powinny być

odpite.

usypiane.

karmione.

poddane kąpielom w błękicie metylowym.

11. Amur biały powinien być wprowadzany głównie do stawów

płytkich i zarastających.

głębokich i niezarastających.

o podłożu kamienistym.

pstrągowych.

12. Odłów lina ze stawów powinien odbywać się

późnym rankiem.

po południu.

w południe.

nocą.

13.

Ilość jednostek wagowych paszy przypadających na jedną jednostkę wagową przyrostu
danej ryby określa

współczynnik pokarmowy.

współczynnik odżywiania.

współczynnik Fultona.

wskaźnik paszowy.

14.

Przyrost masy obsady oblicza się

z różnicy końcowej i początkowej masy obsady ryb.

z różnicy początkowej i końcowej masy obsady ryb.

z różnicy wydajności naturalnej stawu i przyrostu naturalnego ryb.

z różnicy przyrostu na paszy i przyrostu naturalnego.

15. Do sprawdzenia wyżerowywania paszy przez karpie stosuje się

karmiska.

specjalne chochle i kasarki.

karmniki automatyczne.

tyczki.

16. Dawkę pokarmową paszy granulowanej dla pstrąga ustala się najczęściej na podstawie

temperatury wody.

powierzchni stawu i ilości sztuk ryb.

zaleceń jej producenta dla ryb określonej wielkości w stosunku masy obsady, dla danych
warunków termicznych i tlenowych.

częstotliwości wymiany wody w stawie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17. Ile wynosi łączny przyrost masy obsady 4000 szt. amura, jeśli średni przyrost masy

jednostkowej wynosi 150 g/szt.

60 kg.

6 t.

0,06 t,

600 kg.

18.

Szczególnie niebezpieczną chorobą wirusową pstrągów jest

posocznica.

daktylogyroza.

VHS.

ichtioftirioza.

19. Antybiotyki stosowane do leczenia ryb wydawane są z przepisu

Instytutu Rybactwa Śródladowego.

ichtiologa.

lekarza weterynarii.

hodowcy.

20.

Najbardziej efektywnym sposobem zwiększenia możliwości produkcyjnych w gospodarstwie
pstrągowym jest

zwiększenie powierzchni stawów.

zabezpieczenie gospodarstwa przed szkodnikami rybackimi.

ponowne wykorzystanie wody („zawracanie”), napowietrzanie, natleniane wody.

nie można zwiększać możliwości produkcyjnych obiektów pstrągowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ...............................................................................

Prowadzenie wychowu ryb

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedzi Punkty

1. a b c d
2. a b c d
3. a b c d
4. a b c d
5. a b c d
6. a b c d
7. a b c d
8. a b c d
9. a b c d

10. a b c d
11. a b c d
12. a b c d
13. a b c d
14. a b c d
15. a b c d
16. a b c d
17. a b c d
18. a b c d
19. a b c d
20. a b c d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Antychowicz J.: Choroby karpi i pstrągów. ART. Olsztyn 1986

Goryczko K.: Pstrągi. Chów i hodowla. IRŚ, Olsztyn 2005

Guziur J.: Chów ryb w małych stawach. O.W.Hoża, Warszawa 1997

Guziur J.: Rybactwo stawowe. O.W.Hoża, Warszawa 2003

Prost M.: Choroby ryb. PWN, Warszawa 1998

Rudnicki A.: Hodowla ryb stawowych. PWRiL, Warszawa 1968

Steffens W.: Intensywna produkcja ryb. PWRiL, Warszawa 1986

Wojda R.: Karp chów i hodowla. Poradnik hodowcy. IRŚ, Olsztyn 2004

Komunikaty Rybackie, roczniki 2000–2005

10.

Krajowa Konferencja Hodowców Karpi – materiały konferencyjne 1998–2006

11.

Krajowa Konferencja Hodowców Ryb Łososiowatych – materiały konferencyjne roczniki
1998–2007

12.

Przegląd Rybacki, roczniki 2000–2005

13. www.aquapasze.pl

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Prowadzenie wychowu raków
Prowadzenie wychowu matek pszczelich
Prowadzenie chowu ryb w intensy Nieznany
15 Prowadzenie wychowu matek ps Nieznany (2)
15 Prowadzenie wychowu matek pszczelich
Prowadzenie wychowu matek pszczelich
15 Prowadzenie wychowu matek pszczelich
Formy prowadzenia zajęć wychowania fizycznego w teorii i praktyce, wychowanie fizyczne, Konspekty
Biskupi Brak wychowania do wartości prowadzi do relatywizmu moralnego
konspekt pilka nozna-Doskonalenie podania i prowadzenia piłki, AWF Wychowanie fizyczne, metodyka wyc
Formy prowadzenia zajęć wychowania fizycznego, PEDAGOGIKA, Metodyka
Opis metod prowadzenia zajŕŠ wychowania fizycznego
Metody prowadzenia zajec wychowania fizycznego, PEDAGOGIKA, Metodyka
Formy prowadzenia zajęć, Teoria Wychowania Fizycznego
Formy prowadzenia zajęć wychowania fizycznego w teorii i praktyce, wychowanie fizyczne, Konspekty
Psycholgia wychowawcza W2

więcej podobnych podstron